Uchwała z dnia 2007-03-22 sygn. II PZP 6/06

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

9
Przyznanie prawa do odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sę-
dziego w stanie spoczynku miało na celu zapewnienie tym osobom jednorazowego
świadczenia pieniężnego odpowiadającego istocie zasiłku pogrzebowego z ubezpie-
czenia społecznego, którego od 1 stycznia 1998 r. rodziny zmarłych sędziów nie mo-
gły uzyskać na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów - do 31 grudnia
1998 r. na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), a od 1 stycznia 1999 r. na
podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm., obecnie jednolity tekst:
Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) - gdyż sędziowie zostali wyłączeni z pow-
szechnego systemu ubezpieczeń społecznych. Odprawa pośmiertna dla członków
rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku miała zatem pełnić funkcję świadcze-
nia pogrzebowego w miejsce zasiłku pogrzebowego, którego pozbawiono rodziny
zmarłych sędziów od 1 stycznia 1998 r., czyli taką, jaką pełni w obecnie obowiązują-
cym stanie prawnym „świadczenie pieniężne w wysokości i na zasadach określonych
dla zasiłku pogrzebowego z ubezpieczenia społecznego” przewidziane w art. 101 § 2
p.u.s.p. z 2001 r. Ze względu na to, że w stanie prawnym obowiązującym od 1 paź-
dziernika 2001 r. świadczenie pogrzebowe przysługuje rodzinie zmarłego sędziego w
stanie spoczynku na podstawie art. 101 § 2 p.u.s.p., zbędne stało się zastąpienie
zasiłku pogrzebowego (przysługującego przed 1 stycznia 1998 r.) odprawą pośmiert-
ną pełniącą funkcję świadczenia pogrzebowego (przyznaną w art. 78 § 2 p.u.s.p. z
1985 r.). Różnica w treści obydwu przepisów regulujących prawo do odprawy po-
śmiertnej (art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. i art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r.) znajduje
zatem wytłumaczenie. Przedstawiona ewolucja regulacji prawnych może też
świadczyć o świadomym pominięciu przez ustawodawcę w art. 101 § 1 p.u.s.p.
sędziego w stanie spoczynku. Pominięcie to oznacza, że od 1 października 2001 r.
odprawa pośmiertna nie przysługuje uprawnionym członkom rodziny zmarłego
sędziego w stanie spoczynku.
Prawo o ustroju sądów powszechnych z 2001 r. nie zawiera odpowiednika art.
150 Prawa o ustroju sądów powszechnych z 1985 r. Nie jest jednak konieczne się-
ganie do odpowiedniego stosowania art. 93 k.p. Treść art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r.
nie pozostawia wątpliwości, że w razie śmierci sędziego „w stanie czynnym” człon-
kom jego rodziny przysługuje odprawa pośmiertna bezpośrednio na podstawie tego
przepisu „na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla rodzin pracownikóW'.
10
Funkcję art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. przejął natomiast art. 101 § 2 p.u.s.p. z 2001 r.
Gdyby ustawodawca zamierzał utrzymać po 1 października 2001 r. prawo do odpra-
wy pośmiertnej członków rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku, to zapew-
ne w obecnie obowiązującym art. 101 § 1 p.u.s.p. przewidziałby to prawo w sposób
jednoznaczny i niebudzący wątpliwości (tak jak to uczynił w wielu innych przepisach
p.u.s.p., w których obok siebie wymienia się sędziego i sędziego w stanie spoczyn-
ku). Brak takiej wyraźnej regulacji normatywnej przemawia raczej za tym, że ustawo-
dawca nie przez przeoczenie, lecz całkowicie świadomie pominął w art. 101 § 1
p.u.s.p. przyznanie prawa do odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sę-
dziego w stanie spoczynku. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu po-
stanowienia o przedstawieniu powiększonemu składowi zagadnienia prawnego,
stwierdzając, że świadome pominięcie w art. 101 § 1 p.u.s.p. sędziego w stanie spo-
czynku może być uzasadnione zaprzestaniem wykonywania przez sędziego w stanie
spoczynku czynności jurysdykcyjnych, utożsamianych z pozostawaniem sędziego w
zatrudnieniu czyli wykonywaniem obowiązków związanych z pracowniczą stroną sto-
sunku służbowego (ze służbowym stosunkiem pracy), co powoduje utratę statusu
pracowniczego takiego sędziego, a w konsekwencji utratę uprawnień do świadczeń
przysługujących pracownikom lub ich rodzinom na zasadach przewidzianych w Ko-
deksie pracy. Z chwilą przejścia sędziego w stan spoczynku ustają wzajemne prawa i
obowiązki sędziego i zatrudniającego go sądu jako stron służbowego stosunku
pracy, w szczególności sędzia nie ma prawa do wynagrodzenia (lecz do uposażenia
spoczynkowego), nie może nabyć prawa do kolejnego dodatkowego wynagrodzenia
rocznego oraz do nagród jubileuszowych, nie przysługują mu również urlopy pracow-
nicze i urlop dla poratowania zdrowia. Takie ograniczenie elementów pracowniczych
w stosunku służbowym sędziego w stanie spoczynku prowadzi do wniosku, że
sędzia w stanie spoczynku pozostaje nadal jedynie w określonym przepisami prawa
publicznoprawnym stosunku służby, ale już nie w służbowym stosunku pracy (taki
pogląd prezentuje T.Kuczyński: Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 27 września
2002 r., III UZP 5/02, OSP 2004 nr 9, poz. 108). Gdyby po 1 października 2001 r.
ustawodawca chciał zachować prawo do odprawy pośmiertnej członków rodziny
zmarłego sędziego w stanie spoczynku, to w art. 101 § 1 p.u.s.p. użyłby sformułowa-
nia „w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku”, podobnie jak to
uczynił w art. 101 § 2 p.u.s.p. w odniesieniu do świadczenia pogrzebowego. Powyż-
sze rozważania prowadzą do wniosku, że wykładnia historyczna przemawia za sta-
11
nowiskiem, iż intencją ustawodawcy - przy dokonywaniu zmian stanu prawnego w
wyniku wejścia w życie ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszech-
nych - było pozbawienie rodzin sędziów w stanie spoczynku prawa do odprawy po-
śmiertnej
4. Wykładnia systemowa opiera się na założeniu, że pewne wnioski dla roz-
strzygnięcia przedstawionego na wstępie zagadnienia prawnego mogą wynikać z
analizy przepisów regulujących status sędziego (ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o
ustroju sądów powszechnych) oraz przepisów regulujących charakter prawny odpra-
wy pośmiertnej w jej powszechnym ujęciu (art. 93 k.p.).
Zgodnie z art. 101 § 1 p.u.s.p. odprawa pośmiertna przysługuje w razie
śmierci sędziego jego rodzinie na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla
rodzin pracowników (czyli według zasad określonych w art. 93 k.p.). Odprawa po-
śmiertna jest szczególnego rodzaju jednorazowym świadczeniem pieniężnym wyni-
kającym ze stosunku pracy i związanym ze stosunkiem pracy, wypłacanym przez
pracodawcę rodzinie zmarłego pracownika (uchwała Sądu Najwyższego z 15 grudnia
1975 r., I PZP 46/75, OSNCP 1976, nr 6, poz. 123). Przesłanki uprawniające do na-
bycia odprawy pośmiertnej, uregulowane w art. 93 k.p., sprowadzają się do tego, że
odprawa przysługuje od pracodawcy rodzinie zmarłego pracownika, gdy jego śmierć
nastąpiła w czasie trwania stosunku pracy lub w okresie pobierania - po jego rozwią-
zaniu - zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby. Odprawa pośmiertna
przysługuje zatem w związku ze śmiercią pracownika, a nie byłego pracownika prze-
bywającego w chwili śmierci na emeryturze lub rencie z tytułu niezdolności do pracy.
Z regulacji Kodeksu pracy wynika, że odprawa pośmiertna przysługuje tylko
rodzinie pracownika, czyli osoby pozostającej w stosunku pracy, aktywnej zawodo-
wo, co odpowiada raczej statusowi sędziego pozostającego w pracowniczym stosun-
ku służbowym, czyli sędziego w stanie czynnym (sprawującego urząd, czynie pełnią-
cego obowiązki sędziego) niż statusowi sędziego w stanie spoczynku. Žródłem rosz-
czenia o wypłatę odprawy pośmiertnej jest stosunek pracy, zaś zdarzeniem, które
czyni to roszczenie wymagalnym, jest śmierć pracownika. Warunkiem otrzymania
świadczenia jest pozostawanie pracownika w chwili śmierci w stosunku pracy, świad-
czenie to przysługuje bowiem rodzinie pracownika w związku z jego śmiercią w okre-
sie aktywności zawodowej. Jest to uprawnienie własne rodziny pracownika związane
z pracą pracownika, a nie spadek po nim. Odprawa pośmiertna ma charakter pow-
szechny, co oznacza, że przysługuje także wtedy, gdy stosunek pracy zmarłego pra-
12
cownika nie podlegał bezpośrednio przepisom Kodeksu pracy, a był regulowany
przede wszystkim przepisami pragmatyki służbowej (art. 5 k.p.). Przeciwko przyzna-
niu rodzinie sędziego w stanie spoczynku prawa do odprawy pośmiertnej przemawia
ścisły związek prawa do odprawy pośmiertnej z pracowniczym statusem zmarłego
oraz niepracowniczy status sędziego w stanie spoczynku. W doktrynie uznaje się
odprawę pośmiertną za świadczenie wynikające ze stosunku pracy lub świadczenie
związane ze stosunkiem pracy. Odprawa pośmiertna nie jest wynagrodzeniem. W
Kodeksie pracy jest jednak uregulowana w dziale trzecim zatytułowanym „Wynagro-
dzenie za pracę i inne świadczenia”. W doktrynie przyjmuje się, że charakter odpra-
wy pośmiertnej uzasadnia przyznanie temu świadczeniu takiej samej ochrony praw-
nej, jaka przysługuje wynagrodzeniu za pracę (M.Piankowski [w:] U.Jackowiak (red.),
M.Piankowski, J.Stelina, W.Uziak, A.Wypych-Žywicka, M.Zieleniecki: Kodeks pracy z
komentarzem, 2004, tezy do art. 93).
Odprawa pośmiertna nie jest świadczeniem odszkodowawczym, lecz stanowi
pomoc dla rodziny zmarłego pracownika i z tego względu nie podlega zaliczeniu na
poczet odszkodowania należnego według zasad prawa cywilnego (uchwała Sądu
Najwyższego z 27 marca 1981 r., III CZP 6/81, OSNCP 1981 nr 10, poz. 183). Obo-
wiązek jej świadczenia przez zakład pracy (obecnie: pracodawcę) wynika z humani-
tarnej zasady niesienia pomocy najbliższej rodzinie pracownika w trudnym dla niej
okresie po stracie żywiciela. Nie ma ona zatem charakteru odszkodowawczego, nie
podlega zaliczeniu na poczet świadczenia przysługującego poszkodowanemu z ty-
tułu obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego (wyrok Sądu Najwyższego z 3
czerwca 1980, II CR 148/80, OSNC 1981 nr 2-3, poz. 29). Jednakże odprawa po-
śmiertna nie przysługuje członkom rodziny, jeżeli pracodawca ubezpieczył pracowni-
ka na życie, a odszkodowanie wypłacone przez instytucję ubezpieczeniową jest nie
niższe niż odprawa pośmiertna przysługująca zgodnie z art. 93 § 2 i 6 k.p. Jeżeli od-
szkodowanie jest niższe od odprawy pośmiertnej, pracodawca jest obowiązany wy-
płacić rodzinie kwotę stanowiącą różnicę między tymi świadczeniami (art. 93 § 7
k.p.). Powyższa charakterystyka odprawy pośmiertnej wskazuje, że - niezależnie od
sporu o jej charakter prawny - nie ulega wątpliwości co najmniej jej ścisły związek ze
stosunkiem pracy. Jest to związek czasowy (warunkiem nabycia, przez osoby
uprawnione, prawa do tej odprawy jest śmierć pracownika w czasie trwania stosunku
pracy lub w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do
13
pracy z powodu choroby) i podmiotowy (odprawa przysługuje rodzinie pracownika od
pracodawcy).
W rozważaniach na temat przysługiwania odprawy pośmiertnej uprawnionym
członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku nie można pominąć istoty
stosunku służbowego, w którym pozostaje sędzia od chwili powołania do służby aż
do śmierci. Sędzia orzekający (w stanie czynnym) pozostaje w szczególnym stosun-
ku prawnym z Państwem. Stosunek ten ustawy regulujące status sędziego określają
jako stosunek służbowy (np. art. 65 i art. 68 p.u.s.p. oraz art. 26 i art. 29 ustawy z
dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.).
Stosunek służbowy nie ustaje z powodu przejścia sędziego w stan spoczynku. Ozna-
cza to, że sędzia w stanie spoczynku nadal pozostaje w stosunku służbowym - pozo-
staje sędzią. Treść stosunku służbowego sędziego w stanie spoczynku jest jednak
odmienna od treści stosunku służbowego sędziego czynnie pełniącego swoje obo-
wiązki służbowe. Przejście w stan spoczynku łączy się z jednej strony z ustaniem
obowiązku wykonywania pracy (orzekania), z drugiej strony prawo do wynagrodzenia
przekształca się w prawo do uposażenia spoczynkowego. Mimo odrębności między
sytuacją sędziego w stanie czynnym a sytuacją sędziego w stanie spoczynku, nada-
jących odmienny charakter prawny obydwu rodzajom stosunku służbowego, należy
uznać, że sędzia w stanie spoczynku pozostaje nadal sędzią, a jego stosunek służ-
bowy nadal trwa (uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 6 stycznia 1999 r., III
RN 180/98, OSNAPiUS 1999 nr 21, poz. 670). Powołanie na stanowisko sędziego
(będące w istocie mianowaniem) łączy się z nawiązaniem stosunku służbowego z
Państwem, w którym wyróżnić można, między innymi, takie elementy jak powierzenie
urzędu, nieusuwalność, objęcie sędziego immunitetem, podleganie odpowiedzialno-
ści dyscyplinarnej. Stworzona w ten sposób więź prawna stanowi o istocie statusu
sędziego. Przejście sędziego w stan spoczynku nie powoduje zerwania stosunku
służbowego, który trwa aż do śmierci sędziego. W orzecznictwie i doktrynie zdecy-
dowanie dominuje koncepcja, zgodnie z którą z chwilą wręczenia sędziemu aktu po-
wołania nawiązuje się stosunek służbowy trwający do śmierci sędziego (rzadziej do
chwili rozwiązania lub wygaśnięcia w inny sposób, np. zrzeczenia się urzędu przez
sędziego - art. 68 § 1 p.u.s.p., utraty urzędu i stanowiska sędziego w wyniku prawo-
mocnego orzeczenia sądu dyscyplinarnego o złożeniu sędziego z urzędu - art. 68 § 2
p.u.s.p.). Stosunek ten ma złożony charakter. Łączy on sędziego z Państwem i pra-
codawcą (właściwą jednostką organizacyjną wymiaru sprawiedliwości). Zawiera za-
14
równo elementy stosunku pracy, jak i elementy o charakterze publicznoprawnym (w
uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z 9 grudnia 2003 r., III PZP 15/03, OSNP
2004 nr 12, poz. 203, stwierdzono, że stosunek pracy jest „elementem” stosunku
służbowego). Występuje też pogląd, że stosunek służbowy sędziego jest zespole-
niem trzech stosunków prawnych: sprawowania władzy sądowniczej, członkostwa w
samorządzie sędziów oraz zatrudnienia, ukształtowanego według modelu stosunku
pracy (A.Kijowski: Odrębności statusu prawnego sędziów Sądu Najwyższego, Prze-
gląd Sądowy z 2004 r., nr 1). Jako kategoria zbiorcza, wyrażająca szczególny status
prawny sędziego, jest nie tylko stosunkiem o złożonej treści i o różnym charakterze,
ale również stosunkiem wielopodmiotowym (obejmującym sędziego, Państwo repre-
zentowane przez swoje organy, pracodawcę czyli właściwą jednostkę organizacyjną
wymiaru sprawiedliwości, wreszcie samorząd sędziowski).
Stosunek służbowy sędziego nie ustaje z chwilą przejścia sędziego w stan
spoczynku. Dochodzi jednak do zmiany jego charakteru, określanej jako ustanie sto-
sunku pracy i odjęcie funkcji jurydycznych (por. T.Ereciński, J.Gudowski, J.lwulski:
Komentarz do Prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Są-
downictwa, Warszawa 2002, s. 315). Stan spoczynku oznacza, że sędzia nie prze-
staje być sędzią, jednakże dochodzi do zmiany charakteru stosunku prawnego (sto-
sunku służbowego), w jakim pozostaje z Państwem i sądem, w którym sprawował
urząd (pełnił swoje obowiązki). Z istoty tej instytucji prawnej wynika, że cechą szcze-
gólną stanu spoczynku jest zaprzestanie wykonywania obowiązków orzeczniczych
przez sędziego, jednakże przy zachowaniu statusu sędziego (T.Romer, W.Sanetra:
Jedna z gwarancji niezawisłości sędziowskiej. Stan spoczynku, czyli instytucja o
szczególnym i jednolitym charakterze, „Rzeczpospolita” z 11 grudnia 1997 r.).
Według innego ujęcia stosunek służbowy sędziego ma dwie wyraźnie oddzie-
lone fazy: służby czynnej i stanu spoczynku, w którym jego treść, poza prawem do
uposażenia, zostaje zredukowana do nakazów zachowań o charakterze zaniechania
(A.Kijowski: Odrębności statusu prawnego sędziów Sądu Najwyższego, Przegląd
Sądowy z 2004 r. nr 1). W konsekwencji, jak podsumowano w postanowieniu Sądu
Najwyższego przedstawiającym do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu zagad-
nienie prawne, przejście sędziego w stan spoczynku prowadzi do rozwiązania pra-
cowniczej sfery stosunku służbowego sędziego wskutek odjęcia mu prawa do orze-
kania (wykonywania władzy sądowniczej) oraz innych praw pracowniczych (np.
prawa do urlopu wypoczynkowego, prawa do płatnego urlopu dla poratowania zdro-
15
wia, prawa do pobierania wynagrodzenia i innych świadczeń ze stosunku pracy,
które zostają zastąpione uposażeniem). Z chwilą przejścia sędziego w stan spoczyn-
ku ustają wzajemne prawa i obowiązki sędziego oraz zatrudniającego go sądu jako
stron stosunku pracy (np. sędzia traci prawo do wynagrodzenia z tytułu zatrudnienia,
nie nabywa prawa do kolejnego dodatkowego wynagrodzenia rocznego, do nagród
jubileuszowych, do urlopu wypoczynkowego, nie ma także obowiązku - ani upraw-
nienia - pełnienia funkcji orzeczniczych). W rezultacie w czasie trwania stanu spo-
czynku sędzia pozostaje nadal jedynie w określonym przepisami prawa publiczno-
prawnym stosunku służbowym, przejawiającym się w obowiązku dochowania godno-
ści urzędu, podlegania odpowiedzialności dyscyplinarnej i korzystania z niektórych
uprawnień przysługujących sędziemu w stanie czynnym, ale już nie w służbowym
stosunku pracy, który ustał w związku z przejściem w stan spoczynku.
W świetle powyższych uwag należy zgodzić się ze stwierdzeniem Trybunału
Konstytucyjnego, że status sędziego w stanie spoczynku nie może być sprowadzony
wyłącznie do określonego świadczenia typu socjalnego (wyrok z 12 grudnia 2001 r.,
SK 26/01 , OTK 2001 nr 8, poz. 258). Jednocześnie jednak trudno byłoby zaprzeczyć,
że stan spoczynku prowadzi do wyłączenia pracowniczego elementu ze stosunku
służbowego sędziego. Pozostaje szczególny stosunek publicznoprawny łączący sę-
dziego w stanie spoczynku z Państwem reprezentowanym zasadniczo przez prezesa
jednostki organizacyjnej (sądu), w której sędzia był zatrudniony przed przejściem w
stan spoczynku, wykonującym wobec niego także pewne funkcje władcze (wyrok
Sądu Najwyższego z 6 stycznia 1999 r., III RN 180/98, OSNAPiUS 1999 nr 21, poz.
670).
W konkluzji powyższych uwag można stwierdzić, że zgodnie z dominującym
stanowiskiem, w stanie spoczynku ustaje pracowniczy element stosunku służbowego
sędziego. Sędzia nie ma już też pracodawcy (odpowiedniej jednostki organizacyjnej,
która zatrudniała go w stanie czynnym). Odprawa pośmiertna została natomiast
ukształtowana i funkcjonuje jako świadczenie ściśle związane ze stosunkiem pracy.
Przyznanie odprawy rodzinie sędziego w stanie spoczynku byłoby więc sprzeczne z
charakterem odprawy i charakterem stanu spoczynku. Wobec tego przysługiwanie jej
rodzinie sędziego w stanie spoczynku musiałoby wynikać z przepisu wskazującego w
sposób niebudzący wątpliwości, że taka jest wola ustawodawcy. Tymczasem z treści
art. 101 § 1 p.u.s.p., widzianej w związku z innymi przepisami tej ustawy, wynika ra-
czej wniosek przeciwny.
16
Odprawa pośmiertna przysługująca rodzinie zmarłego sędziego na podstawie
art. 101 § 1 p.u.s.p może być uznana za uprawnienie o charakterze pracowniczym w
tym znaczeniu, że przysługuje „na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla
rodzin pracowników”. Przypisanie odprawie pośmiertnej charakteru uprawnienia typu
pracowniczego oznacza, że skoro sędzia w stanie spoczynku traci status pracowni-
czy, to w razie jego śmierci jego rodzinie nie może przysługiwać odprawa pośmiertna
,na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla rodzin pracowników”.
Podkreślenie wśród cech kształtujących istotę odprawy pośmiertnej tych ele-
mentów, które nadają jej charakter świadczenia wynikającego ze stosunku pracy,
prowadzi do wniosku, że świadczenie to nie przysługuje rodzinie zmarłego sędziego
w stanie spoczynku, w którego stosunku służbowym - łączącym go dożywotnio z
Państwem - nie występują już elementy o charakterze pracowniczym.
5. Nie ulega wątpliwości, że sędzia w stanie spoczynku pozostaje nadal w sto-
sunku służbowym (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2001 r., SK
26/01, OTK 2001 nr 8, poz. 258). Zasadniczo sędziemu w stanie spoczynku przysłu-
gują prawa i obowiązki sędziego. Podstawowym ograniczeniem jest niemożność
orzekania, natomiast zamiast wynagrodzenia otrzymuje on uposażenie w wysokości
określonej proporcjonalnie do wynagrodzenia sędziego. Może on w dalszym ciągu
używać dotychczasowego tytułu z dodaniem wyrazów „w stanie spoczynku” (art. 99
p.u.s.p.). Ma ponadto obowiązek dochować godności sędziego, za której uchybienie
ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną podobnie jak sędzia czynny zawodowo (art.
104 p.u.s.p.). Zgodnie z art. 86 § 1 w związku z art. 105 p.u.s.p., z pewnymi wyjąt-
kami zarówno sędzia czynny zawodowo, jak i sędzia w stanie spoczynku, nie mogą
podejmować dodatkowego zatrudnienia. W każdym razie wszelkie inne zajęcia lub
sposoby zarobkowania nie mogą przeszkadzać w pełnieniu obowiązków sędziego,
osłabiać zaufania do jego bezstronności lub przynosić ujmy godności urzędu sędzie-
go. Ze statusem sędziego w stanie spoczynku łączą się określone uprawnienia do
pełnienia wskazanych ustawowo funkcji w instytucjach państwowych (np. art. 36 ust.
4 ustawy z dnia 12 kwietnia 2001 r. - Ordynacja wyborcza do Sejmu RP i Senatu RP;
Dz.U. Nr 46, poz. 499 ze zm.). Status sędziego w stanie spoczynku nie może być
więc sprowadzany wyłącznie do określonego świadczenia typu socjalnego. Wszyst-
kie wskazane powyżej cechy stanu spoczynku, opisane także w uzasadnieniu wyro-
ku Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2001 r., SK 26/01, OTK 2001 nr 8, poz.
17
258, są istotne dla określenia statusu sędziego i wyraźnie różnicują pozycję prawną
stanowisk sędziego i innych funkcjonariuszy państwowych.
Konstrukcja prawna przejścia w stan spoczynku jest wyjątkiem wśród regulacji
dotyczących stosunków służby państwowej. Ma zastosowanie tylko do sędziów i pro-
kuratorów. Szczególny status prawny sędziego (także prokuratora), polegający na
przejściu w stan spoczynku, mógłby uzasadniać zróżnicowanie sytuacji prawnej
członka rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku, gdy chodzi o nabycie prawa
do odprawy pośmiertnej, w porównaniu z sytuacją prawną członków rodziny zmarłe-
go emerytowanego pracownika służby państwowej. Stanu spoczynku sędziego nie
można bowiem porównywać z pozostawaniem na emeryturze byłego pracownika
służby państwowej. Jednakże uprawnienie rodziny zmarłego sędziego w stanie spo-
czynku do odprawy pośmiertnej musiałoby jednoznacznie wynikać z treści przepisu
regulującego uprawnienie do tej odprawy (w szczególności z art. 101 § 1 p.u.s.p.).
Opisany wyżej - z konieczności w pewnym uproszczeniu - szczególny rodzaj
stosunku służbowego łączącego sędziego z Państwem od chwili powołania na urząd
(stanowisko) sędziego do chwili śmierci (odpowiednio zrzeczenia się urzędu albo
złożenia z urzędu) nie pozwala na dosłowne porównywanie jego sytuacji do sytuacji
innych pracowników służby państwowej i funkcjonariuszy publicznych, np. posłów lub
senatorów, urzędników państwowych, członków korpusu służby cywilnej, funkcjona-
riuszy służb mundurowych, itd. Dlatego nie można wyprowadzać decydujących ar-
gumentów co do przysługiwania odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego
sędziego w stanie spoczynku z wykładni systemowej, odwołującej się do porównania
sytuacji sędziego w stanie spoczynku z sytuacją emerytowanych pracowników i funk-
cjonariuszy państwowych. Należy jednak podkreślić, że ustawy regulujące status
prawny urzędników państwowych, członków korpusu służby cywilnej, parlamentarzy-
stów, funkcjonariuszy służb mundurowych, itd. rzeczywiście nie przewidują odprawy
pośmiertnej dla członków rodziny zmarłego pracownika, urzędnika lub funkcjonariu-
sza państwowego po zakończeniu jego zatrudnienia lub służby publicznej.
Przepisów o odprawie pośmiertnej nie zawiera, na przykład, ustawa z dnia 16
września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (jednolity tekst: Dz.U. z
2001 r. Nr 86, poz. 953 ze zm.). Członkom rodzin zmarłych urzędników państwowych
i innych pracowników urzędów państwowych odprawa pośmiertna przysługuje na
podstawie art. 93 k.p., co oznacza, że warunkiem przyznania tego świadczenia jest
śmierć urzędnika państwowego lub innego pracownika urzędu państwowego w cza-
18
sie jego zatrudnienia w urzędzie, a nie już po przejściu na emeryturę lub rentę z ty-
tułu niezdolności do pracy. Przepisów o odprawie pośmiertnej nie zawiera również
ustawa z dnia 24 sierpnia 2006 r. o służbie cywilnej (Dz.U. Nr 170, poz. 1218 ze
zm.). Uprawnionym członkom rodzin zmarłych urzędników służby cywilnej oraz pra-
cowników służby cywilnej odprawa pośmiertna przysługuje na podstawie art. 93 k.p.,
a zatem tylko wówczas, gdy śmierć członka korpusu służby cywilnej nastąpiła w cza-
sie jego zatrudnienia.
Z kolei ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora
(jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 221, poz. 2199 ze zm.) przewiduje (w art. 39 ust.
2), że w razie śmierci posła lub senatora w czasie wykonywania mandatu lub w ciągu
trzech miesięcy po jego wygaśnięciu, przysługuje odprawa pośmiertna na zasadach i
w wysokości określonych dla pracowników w Kodeksie pracy. Świadczenie to nie
przysługuje zatem rodzinie zmarłego byłego posła lub byłego senatora w razie póź-
niejszej (po upływie trzech miesięcy od wygaśnięcia mandatu) jego śmierci (nie jest
to uprawnienie przysługujące byłemu posłowi lub senatorowi dożywotnio).
Pragmatyki służbowe tzw. służb mundurowych przewidują odprawy pośmiert-
ne dla członków rodzin zmarłych funkcjonariuszy. Na przykład art. 116 ust. 1 ustawy
z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 ze
zm.) stanowi, że w razie śmierci policjanta, pozostałej po nim rodzinie przysługuje
odprawa pośmiertna. Odprawa przysługuje zawsze w związku ze śmiercią funkcjona-
riusza „w stanie czynnym”, w czasie pełnienia przez niego służby, a nie funkcjonariu-
sza przebywającego na emeryturze lub rencie policyjnej. Dlatego o odprawie po-
śmiertnej nie wspomina nic ustawa z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wy-
wiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Central-
nego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej
Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 8, poz. 67 ze zm.).
Z przytoczonych - jedynie tytułem przykładu - regulacji prawnych wypływa
tylko jeden wniosek. Przyznanie odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego
sędziego w stanie spoczynku, czyli sędziego zmarłego już po ustaniu „pracownicze-
go” etapu jego stosunku służbowego (podobnie prokuratora w stanie spoczynku),
byłoby czymś wyjątkowym w systemie uprawnień o charakterze socjalnym przysłu-
gujących od Państwa pracownikom państwowym i funkcjonariuszom państwowym.
19
Takie wyjątkowe uprawnienie musiałoby wyraźnie i jednoznacznie wynikać z treści
przepisów. Tymczasem treść art. 101 § 1 p.u.s.p. nie jest w tym zakresie jedno-
znaczna.
Wykładnia systemowa przemawia zatem raczej za przyjęciem, że stanowiący
przedmiot wykładni przepis - art. 101 § 1 p.u.s.p. - nie przyznaje prawa do odprawy
pośmiertnej członkom rodziny sędziego, który zmarł w czasie pozostawania w stanie
spoczynku.
6. Odprawa pośmiertna ma przede wszystkim charakter świadczenia socjal-
nego, pozwalającego małżonkowi zmarłego pracownika i pozostającym na jego
utrzymaniu pozostałym członkom rodziny (przede wszystkim dzieciom) na łatwiejsze
dostosowanie się do zmienionej sytuacji życiowej, będącej następstwem śmierci pra-
cownika. Odprawa pośmiertna ma na celu przyjście z pomocą rodzinie pracownika w
trudnym dla niej okresie po jego śmierci. Odprawa pośmiertna wypłacana jest rodzi-
nie zmarłego pracownika niezależnie od zasiłku pogrzebowego, a rodzinie zmarłego
sędziego w stanie czynnym niezależnie od świadczenia pogrzebowego (art. 101 § 2
p.u.s.p.). Z tego punktu widzenia nie byłoby przeszkód, aby otrzymać ją mogli człon-
kowie rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku uprawnieni do świadczenia
pogrzebowego na podstawie art. 101 § 2 p.u.s.p. (gdyby takie świadczenie zostało
dla nich przewidziane w ustawie).
Opisany powyżej socjalny i alimentacyjny charakter odprawy pośmiertnej
mógłby przemawiać za przyznaniem jej nie tylko uprawnionym członkom rodziny
zmarłego sędziego w stanie czynnym, ale także rodzinie zmarłego sędziego w stanie
spoczynku. Skoro odprawa pośmiertna ma charakter świadczenia socjalnego, po-
zwalającego małżonkowi zmarłego sędziego i pozostającym na jego utrzymaniu in-
nym członkom rodziny (na ogół dzieciom) na łatwiejsze dostosowanie się do zmie-
nionej sytuacji życiowej, będącej następstwem jego śmierci, skoro ma ona na celu
przyjście z pomocą rodzinie sędziego w trudnym dla niej okresie po jego śmierci, to
te same argumenty, które przemawiają za przyznaniem tego świadczenia rodzinie
sędziego „w stanie czynnym”, pozwalałyby na przyznanie go także rodzinie zmarłego
sędziego w stanie spoczynku.
Dopuszczalność zastosowania art. 101 § 1 p.u.s.p. do członka rodziny zmar-
łego sędziego w stanie spoczynku mogłaby wynikać również z przyjętego założenia,
że status prawny sędziego w stanie spoczynku jest porównywalny bardziej ze statu-
sem prawnym sędziego w stanie czynnym niż z sytuacją emerytowanych pracowni-
20
ków służby państwowej, a zatem w razie śmierci sędziego w stanie spoczynku człon-
kom rodziny zmarłego powinny przysługiwać takie uprawnienia, jakie przysługują
członkom zmarłego sędziego w stanie czynnym, choćby nie przysługiwały one rodzi-
nie zmarłych emerytowanych pracowników służby państwowej lub emerytowanych
funkcjonariuszy państwowych. Wyjątkowa pozycja sędziego podkreślana jest w Kon-
stytucji - co dotyczy także wyjątkowej pozycji sędziego w stanie spoczynku (art. 180
Konstytucji). Oczywiście Konstytucja nie przesądza o tym, czy sędzia w stanie spo-
czynku - albo jego rodzina po jego śmierci - powinni otrzymać jakieś szczególne
świadczenia od Państwa. Wyjątkową pozycję sędziego w stanie spoczynku zauwa-
żono również w orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z 6 stycznia 1999 r., III
RN 180/98, wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2001 r., SK 26/01).
W ocenie Sądu Najwyższego w składzie rozstrzygającym przedstawione za-
gadnienie prawne powyższe argumenty - mające przemawiać za zastosowaniem
wykładni celowościowej art. 101 § 1 p.u.s.p. - nie są wystarczające do podzielenia
poglądu o przysługiwaniu (de lege lata) odprawy pośmiertnej także rodzinie zmarłego
sędziego w stanie spoczynku. Mogą stanowić natomiast skierowany pod adresem
ustawodawcy postulat (de lege ferenda) nowelizacji art. 101 § 1 p.u.s.p. i wyraźnego
przyznania odprawy emerytalnej także rodzinie zmarłego sędziego w stanie spo-
czynku.
Socjalna funkcja odprawy pośmiertnej nie przemawia za przyznaniem tego
świadczenia rodzinom zmarłych sędziów w stanie spoczynku w stopniu większym niż
za rozciągnięciem prawa do tego świadczenia na rodziny wszystkich zmarłych eme-
rytów i rencistów. Podkreślana w Konstytucji wyjątkowa pozycja sędziego nie prze-
sądza o tym, że rodzina zmarłego sędziego w stanie spoczynku powinna otrzymać
świadczenie, którego wyraźnie nie przewidują przepisy ustawy Prawo o ustroju są-
dów powszechnych, tylko z tego powodu, że zmarły był sędzią, choć okres jego ak-
tywności zawodowej (czynnego pełnienia obowiązków sędziego) minął. Nie ulega
wątpliwości, że warunki pracy i wynagradzania sędziów powinny odpowiadać godno-
ści urzędu sędziego (art. 178 ust. 2 Konstytucji). Godne wynagrodzenie i godne upo-
sażenie w stanie spoczynku sprzyjają zapewnieniu niezawisłości sędziów oraz za-
gwarantowaniu ich wyjątkowej pozycji wśród przedstawicieli innych władz oraz pre-
stižu związanego z wykonywaniem tego zawodu. Sprzyjają temu także świadczenia
dla rodziny pozostałej po śmierci sędziego (w taki sposób ujmuje tę kwestię wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z 11 lipca 2000 r., K 30/99, OTK 2000 nr 5, poz. 145),
21
chociaż nie mieszczą się one w pojęciu wynagrodzenia sędziego lub uposażenia
spoczynkowego. W tym zakresie trafne jest stwierdzenie Trybunału Konstytucyjnego,
że „materialna niezależność sędziego była zawsze w doktrynie traktowana jako ele-
ment wspomagający gwarancje niezawisłości”, „nie można byłoby jednak wyprowa-
dzić prostej zależności pomiędzy zasadą niezawisłości a statusem materialnym sę-
dziów”, zaś „ujmowanie tego zagadnienia w kategoriach prostego sprzężenia stano-
wiłoby ujmę zarówno dla sędziów jako obywateli, jak i dla autorytetu Państwa” (por.
orzeczenie z 8 listopada 1994 r., P 1/94, postanowienie z 22 marca 2000 r., P 12/98,
wyrok z 4 października 2000 r., P 8/00, OTK 2000 nr 6, poz. 189).
W wyroku z 4 października 2000 r., P 8/00, OTK 2000 nr 6, poz. 189, Trybunał
Konstytucyjny przedstawił rozważania na temat wysokości szeroko rozumianych wy-
nagrodzeń sędziów w kontekście uregulowań Konstytucji dotyczących pozycji sę-
dziego. Odprawa pośmiertna mieści się wśród związanych z tym zawodem wymier-
nych przywilejów o charakterze materialnym, mającym gwarantować godność urzędu
sędziego oraz podkreślać wyjątkową pozycję sędziego wśród przedstawicieli innych
władz. Jednocześnie z art. 178 ust. 2 Konstytucji nie wynika bezpośrednia zależność
między statusem sędziego (także sędziego w stanie spoczynku) a świadczeniami dla
rodzin zmarłych sędziów w stanie spoczynku, co podaje w wątpliwość możliwość
stosowania w wykładni art. 101 § 1 p.u.s.p. argumentów odwołujących się bezpo-
średnio do Konstytucji.
Próba podważania woli ustawodawcy wynikającej z wykładni językowej i sys-
temowej art. 101 § 1 p.u.s.p. w drodze celowościowego argumentu, że przyznania
odprawy pośmiertnej rodzinie sędziego wymaga godność urzędu lub niezawisłość
sędziowska, budziłaby wątpliwości z punktu widzenia zasady podziału władz (art. 10
ust. 1 Konstytucji), z której wynika w szczególności kompetencja władzy ustawodaw-
czej do określania poziomu i rodzajów świadczeń przysługujących sędziom, sędziom
w stanie spoczynku i ich rodzinom (art. 176 ust. 2 oraz art. 216 ust. 1 Konstytucji)
Granice tej kompetencji zostały w odniesieniu do wynagrodzeń sędziów wskazane
przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 4 października 2000 r., P 8/00 (OTK 2000
nr 6, poz. 189, z krytyczną glosą A.Wróbla, Przegląd Sejmowy 2001 nr 6, poz. 96).
Nieprzyznanie przez ustawodawcę rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku
odprawy pośmiertnej nie narusza tych granic.
Jak wynika z powyższych rozważań, udzielenie pozytywnej odpowiedzi na
przedstawione przez zwykły skład Sądu Najwyższego pytanie wymagałoby odrzuce-
22
nia tych wszystkich istotnych argumentów - przytoczonych wcześniej przy relacjono-
waniu wyników wykładni językowej, historycznej i systemowej - które stawiają pod
znakiem zapytania przysługiwanie odprawy pośmiertnej rodzinie zmarłego sędziego
w stanie spoczynku. Tylko wykładnia celowościowa, kładąca nacisk na socjalny, ali-
mentacyjny charakter spornego świadczenia, w jednakowym stopniu pełniącego
funkcję materialnego wsparcia dla rodziny sędziego po jego śmierci, niezależnie od
tego, czy sędzia zmarł pozostając w stanie czynnym, czy w stanie spoczynku, a
także na szczególny status sędziego w stanie spoczynku - w istotny sposób odmien-
ny od statusu emerytowanych pracowników służby państwowej i innych funkcjonariu-
szy państwowych, pozwalałaby na udzielenie pozytywnej odpowiedzi na przedsta-
wione na wstępie zagadnienie prawne.
Zastosowanie wykładni celowościowej w rozważanym przypadku jest jednak wątpli-
we, skoro wykładnia językowa, historyczna i systemowa prowadzą do odmiennych
rezultatów interpretacyjnych.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy udzielił na przedstawione zagad-
nienie prawne odpowiedzi zawartej w sentencji uchwały.
Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 22 marca 2007 r.
II PZP 6/06
Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza, Katarzyna Gonera (sprawozdawca, uzasadnienie), Zbigniew
Hajn (sprawozdawca), Józef lwulski, Roman Kuczyński, Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczy-
szyn, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 marca 2007 r. sprawy z powództwa
Zbigniewa S. przeciwko Sądowi Rejonowemu w C. o zapłatę, na skutek zagadnienia
prawnego przekazanego do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyż-
szego postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2006 r., II PK 75/06,
Czy w razie śmierci sędziego w stanie spoczynku jego rodzinie przysługuje
odprawa pośmiertna ?”
podjął uchwałę:
W razie śmierci sędziego w stanie spoczynku jego rodzinie nie przysłu-
guje odprawa pośmiertna (art. 101 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o
ustroju sądów powszechnych, Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.).
Uzasadnienie
1 . Przedstawione powiększonemu składowi Sądu Najwyższego - na podstawie
art. 39817 § 1 k.p.c. - zagadnienie prawne: „czy w razie śmierci sędziego w stanie
spoczynku jego rodzinie przysługuje odprawa pośmiertna”, pojawiło się przy rozpo-
znawaniu przez zwykły skład Sądu Najwyższego skargi kasacyjnej wniesionej przez
pozwany Sąd Rejonowy w C. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Słupsku oddalającego apelację pozwanego od wyroku Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy w Chojnicach, którym zasądzono od pozwanego na rzecz
powoda Zbigniewa S., męża zmarłej sędzi Sądu Rejonowego w C. w stanie spoczyn-
2
ku Małgorzaty K.-S., odprawę pośmiertną w kwocie 13.441 , 14 zł. žona powoda od 4
czerwca 1996 r. przebywała na emeryturze, a od 1 stycznia 1998 r. do 20 marca
2004 r. pozostawała w stanie spoczynku. W związku z jej zgonem w dniu 20 marca
2004 r. powód zwrócił się do Prezesa Sądu Okręgowego w S. o naliczenie i wypła-
cenie odprawy pośmiertnej, ale spotkał się z odmową, dlatego wystąpił z pozwem
przeciwko Sądowi Rejonowemu w C. o zasądzenie kwoty 13.441 , 14 zł tytułem od-
prawy pośmiertnej wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 21 marca 2004 r. do dnia
zapłaty.
Przedstawiając powiększonemu składowi Sądu Najwyższego przytoczone na
wstępie zagadnienie prawne, zwykły skład Sądu Najwyższego podniósł, że wątpliwo-
ści interpretacyjne dotyczą wykładni art. 101 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r.
Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm., zwanej dalej
p.u.s.p. lub p.u.s.p. z 2001 r.), obowiązującego w chwili śmierci sędzi w stanie spo-
czynku Małgorzaty K.-S. Przepis ten stanowi: „w razie śmierci sędziego jego rodzinie
przysługuje odprawa pośmiertna na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla
rodzin pracowników.” Wymagający rozstrzygnięcia problem prawny sprowadzał się
do tego, czy przepis ten przyznaje prawo do odprawy pośmiertnej jedynie uprawnio-
nym członkom rodziny sędziego „w stanie czynnym”, czy także członkom rodziny sę-
dziego w stanie spoczynku, a precyzyjniej rzecz ujmując - czy dotyczy jedynie
uprawnień rodziny sędziego, który zmarł w czasie czynnego pełnienia służby (wyko-
nywania obowiązków sędziego), czy również rodziny sędziego zmarłego podczas
pozostawania w stanie spoczynku.
Przytaczając argumenty przemawiające zarówno za pierwszym, jak i za dru-
gim stanowiskiem, zwykły skład Sądu Najwyższego opowiedział się ostatecznie za
poglądem, że odprawa pośmiertna przysługuje (powinna przysługiwać) także
rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku. Wynika to ze stwierdzenia Sądu
Najwyższego o istnieniu „potrzeby potwierdzenia prawa do odprawy pośmiertnej
również najbliższym członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku
według reguł wykładni logicznej, celowościowej i systemowej art. 101 § 1 p.u.s.p. z
2001 r.”.
Sąd Najwyższy w powiększonym składzie zważył, co następuje:
3
2. Analizę zagadnienia prawnego należy rozpocząć od wykładni językowej
(gramatycznej), traktowanej tradycyjnie jako podstawowy rodzaj wykładni przepisów
prawnych. Prowadzi ona do wniosku, że wola ustawodawcy co do nieprzyznania ro-
dzinie sędziego w stanie spoczynku odprawy pośmiertnej wynika dostatecznie jasno
z dosłownej treści art. 101 § 1 p.u.s.p.
W uzasadnieniu pytania prawnego zauważono, że wątpliwość, czy odprawa
pośmiertna przysługuje członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku,
pojawia się już na etapie wykładni językowej. Wątpliwość ta wynika przede wszyst-
kim stąd, że ten sam przepis ustawy - art. 101 p.u.s.p. - w dwóch różnych jednost-
kach redakcyjnych (w S 1 i S 2) posługuje się wyraźnie różnymi sformułowaniami. W
S 1, dotyczącym odprawy pośmiertnej, użyto ogólnego pojęcia sędziego (bez bliż-
szego określenia, czy chodzi o sędziego „czynnego”, czy o sędziego w stanie spo-
czynku), z kolei w S 2, dotyczącym świadczenia pogrzebowego, wyodrębniono obok
siebie pojęcia sędziego oraz sędziego w stanie spoczynku. W ocenie powiększonego
składu Sądu Najwyższego porównanie treści S 1 i S 2 art. 101 p.u.s.p. przemawia za
tym, że S 1 nie dotyczy sędziego w stanie spoczynku. O wątpliwościach wynikają-
cych z wykładni językowej można by mówić tylko w przypadku odczytania art. 101 S
1 p.u.s.p. bez uwzględnienia kontekstu, w jakim ustawa posługuje się pojęciami „sę-
dzia” i „sędzia w stanie spoczynku”. Taka wyizolowana, dosłowna interpretacja tego
przepisu mogłaby przemawiać za odniesieniem zawartej w nim regulacji także do
sędziego w stanie spoczynku, skoro pojęcie „sędzia” jest ogólniejsze niż pojęcie „sę-
dzia w stanie spoczynku”. Lektura całej ustawy prowadzi jednak do stwierdzenia, że
ustawodawca z dużą konsekwencją odnosi samodzielnie występujący termin
,sędzia” do sędziego „w stanie czynnym” (pojęcie „stanu czynnego” nie występuje
przy tym w ustawie, a różne jego formy ustawa wyraża przez uzupełnienie określenia
,sędzia” wyrażeniami typu: „sprawujący urząd”, „zajmujący stanowisko”, „pełniący
obowiązki”, „pełniący funkcję prezesa", „pełniący obowiązki w Ministerstwie
Sprawiedliwości”, „zajmujący miejsce służbowe”, itp.), a ilekroć chce określoną
regulację odnieść do sędziego w stanie spoczynku, zaznacza to wyraźnie w tekście
przepisu przez dodanie do słowa „sędzia” wyrażenia „w stanie spoczynku” lub odsyła
do przepisu dotyczącego sędziego czynnie sprawującego urząd (pełniącego
obowiązki).
Dokonane w art. 101 § 2 p.u.s.p., dotyczącym świadczenia pogrzebowego,
rozróżnienie sytuacji prawnej sędziego i sędziego w stanie spoczynku może ozna-
4
czać, że prawo do odprawy pośmiertnej, o którym stanowi art. 101 § 1 p.u.s.p., przy-
sługuje jedynie rodzinie zmarłego sędziego w stanie czynnym. Jeżeli bowiem w S 1
ustawodawca użył sformułowania „w razie śmierci sędziego”, a w S 2 sformułowania
„w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku”, to należy założyć, że w
odniesieniu do dwóch różnych świadczeń przewidzianych w omawianym przepisie
dokonał podmiotowego zróżnicowania osób uprawnionych, ograniczając krąg upraw-
nionych do świadczenia uregulowanego w S 1 jedynie do członków rodziny sędziego
czynnie pełniącego służbę. W art. 101 p.u.s.p. przewidziano bowiem prawo do
dwóch jednorazowych świadczeń przysługujących członkom rodziny sędziego w
razie jego śmierci, a mianowicie prawo do odprawy pośmiertnej (art. 101 § 1 p.u.s.p.)
oraz prawo do świadczenia pieniężnego na zasadach obowiązujących dla zasiłku
pogrzebowego z ubezpieczenia społecznego (art. 101 § 2 p.u.s.p.). Tylko w
odniesieniu do świadczenia pogrzebowego wyraźnie stwierdzono, że przysługuje ono
w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku. Trudno w związku z tym
przyjąć, że użyte w art. 101 § 1 p.u.s.p. sformułowanie „w razie śmierci sędziego”
oraz użyte w art. 101 § 2 p.u.s.p. sformułowanie „w razie śmierci sędziego albo
sędziego w stanie spoczynku” mają takie samo znaczenie i zawartość normatywną, a
pod pojęciem sędziego użytym w S 1 należy rozumieć każdego sędziego, zarówno
czynnie pełniącego służbę, jak i pozostającego już w stanie nieczynnym, bo jeśli tak
by w istocie miało być, to ustawodawca zapewne w dwóch jednostkach redakcyjnych
tego samego przepisu użyłby albo ogólnego sformułowania „w razie śmierci
sędziego” albo bardziej szczegółowego „w razie śmierci sędziego albo sędziego w
stanie spoczynku”
Jednoznacznych argumentów za wykładnią zakładającą, że pod ogólnym po-
jęciem „sędzia” użytym w art. 101 § 1 p.u.s.p. należy rozumieć zarówno sędziego w
stanie czynnym, jak i sędziego w stanie spoczynku, nie dostarcza kontekst norma-
tywny, rozumiany jako otoczenie innych przepisów, wśród których ulokowano pod-
dawany wykładni przepis. Został on umieszczony w ustawie - Prawo o ustroju sądów
powszechnych w rozdziale 2 (zatytułowanym „Prawa i obowiązki sędzióW') działu II
(zatytułowanego „Sędziowie”), w którym uregulowano łącznie prawa i obowiązki sę-
dziów czynnie pełniących obowiązki i sędziów w stanie spoczynku, jednak z wyraź-
nym wyodrębnieniem statusu prawnego sędziego w stanie spoczynku (na przykład,
przeniesienia sędziego w stan spoczynku dotyczą art. 69-74 p.u.s.p., praw i obo-
wiązków sędziego w stanie spoczynku art. 94a i 94b oraz art. 99-106 p.u.s.p.).
5
Analiza treści przepisów dotyczących praw i obowiązków sędziów, w tym praw
i obowiązków sędziego w stanie spoczynku, prowadzi do wniosku, że ustawodawca
wyraźnie wyodrębnia status prawny sędziego (rozumiejąc pod tym pojęciem niewąt-
pliwie sędziego w stanie czynnym, czynnie pełniącego obowiązki) oraz status prawny
sędziego w stanie spoczynku. W każdym razie na podstawie przepisów rozdziału 2
działu II ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych nie da się sformułować ogól-
nej tezy, że status prawny sędziów w stanie spoczynku jest w zasadzie regulowany
tymi samymi przepisami co status prawny sędziów w stanie czynnym (jako pochodna
statusu sędziów w stanie czynnym), a do statusu prawnego sędziów w stanie spo-
czynku nie mają zastosowania tylko te przepisy dotyczące sędziów w stanie czyn-
nym, których zastosowanie jest bezprzedmiotowe ze względu na stan spoczynku lub
których zastosowanie zostało wyraźnie wyłączone. Analiza przepisów rozdziału 2
działu II dotyczącego praw i obowiązków sędziów daje raczej podstawę do sformuło-
wania odmiennego wniosku, mianowicie, że status prawny sędziego w stanie spo-
czynku został uregulowany wyraźnie odrębnie, a do sędziego w stanie spoczynku
mają zastosowanie jedynie te przepisy regulujące status prawny sędziego w stanie
czynnym, których stosowanie także do sędziów w stanie spoczynku ustawodawca
wyraźnie przewiduje (np. art. 94a S 2 i S 3, art. 94b S 1, S 2 i S 3, art. 101 § 2, art.
102 p.u.s.p.) albo odsyła do ich odpowiedniego stosowania (np. art. 104 § 3, art. 105
w związku z art. 84 § 3, art. 86 i art. 96 p.u.s.p.). Użycie w tytułach działu II oraz roz-
działów 1 i 2 tego działu terminu „sędzia” w znaczeniu obejmującym także sędziów w
stanie spoczynku oraz występowanie bardzo nielicznych przepisów, w których okre-
ślenie to można (należy) w drodze wykładni odnieść także do sędziego w stanie spo-
czynku (np. art. 65 § 1 i art. 85 § 1-3 p.u.s.p.) nie podważa opisanej powyżej zasady
normowania uprawnień i obowiązków sędziego w stanie spoczynku. Wobec tego,
objęcie terminem „sędzia” użytym w art. 101 § 1 p.u.s.p. także sędziego w stanie
spoczynku, musiałoby opierać się na tezie, że oczywiste jest przysługiwanie rodzinie
sędziego w stanie spoczynku prawa do odprawy pośmiertnej, a pominięcie przyzna-
nia jej tego uprawnienia w treści omawianego przepisu wynika tylko z przeoczenia.
W rozważaniach biorących pod uwagę bezpośrednio dosłowną treść przepi-
sów ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych nie można również pominąć tej
okoliczności, że art. 101 § 1 p.u.s.p. został umieszczony wśród przepisów regulują-
cych status sędziego w stanie spoczynku - poczynając od art. 99 aż do art. 106
wszystkie kolejne przepisy tej ustawy dotyczą wyraźnie sędziego w stanie spoczynku
6
(wyłącznie sędziego w stanie spoczynku lub także sędziego w stanie spoczynku), co
jest za każdym razem podkreślane przez użycie w poszczególnych przepisach poję-
cia „sędzia w stanie spoczynku”. Jeżeli ustawodawca prawo do określonych świad-
czeń przyznaje osobom uprawnionym w związku ze śmiercią zarówno sędziego
czynnie pełniącego służbę, jak i sędziego w stanie spoczynku, to wyraźnie to zazna-
cza (tak jest w przypadku świadczenia pieniężnego o charakterze zasiłku pogrzebo-
wego - art. 101 § 2 p.u.s.p. oraz w przypadku uposażenia rodzinnego - art. 102 § 1
p.u.s.p.). W tym kontekście należy przyjąć, że pominięcie w art. 101 § 1 p.u.s.p. sę-
dziego w stanie spoczynku nie jest przypadkowe, co oznacza świadome założenie
ustawodawcy, że przepis ten nie ma zastosowania do uprawnień rodziny zmarłego
sędziego w stanie spoczynku.
Za koncepcją objęcia terminem „sędzia” użytym w art. 101 § 1 p.u.s.p. także
sędziego w stanie spoczynku mogłoby przemawiać to, że dla przyznania prawa do
odprawy pośmiertnej wyłącznie rodzinie zmarłego sędziego w stanie czynnym prze-
pis ten jest zbędny, ponieważ prawo to wynika z art. 93 k.p. w związku z art. 5 k.p., a
p.u.s.p. nie wprowadza żadnej odmiennej regulacji uzasadniającej w świetle art. 5
k.p. osobne uregulowanie odprawy pośmiertnej dla rodziny sędziego w stanie czyn-
nym. Jednakże opisany wyżej językowy kontekst tego przepisu, a także przedstawio-
na niżej wykładnia historyczna, pozwalają przyjąć, że bardziej uzasadnione jest
uznanie, iż w art. 101 § 1 p.u.s.p. ustawodawca wyraźnie rozstrzygnął, że odprawa
przysługuje „sędziemu”, a nie „sędziemu w stanie spoczynku”.
Należy jednak zwrócić uwagę na stanowisko wyrażone w Komentarzu do
Prawa o ustroju sądów powszechnych, w którym stwierdzono, że do sędziego w sta-
nie spoczynku mają zastosowanie wszystkie przepisy dotyczące sędziów w stanie
czynnym, które dają się pogodzić ze statusem sędziego w stanie spoczynku - lub
inaczej, których stosowaniu nie sprzeciwia się szczególna pozycja sędziego w stanie
spoczynku (por. T.Ereciński, J.Gudowski, J.lwulski: Komentarz do Prawa o ustroju
sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2002, s.
s. 315 i nast.). Także Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 12 grudnia
2001 r., SK 26/01, OTK 2001 nr 8, poz. 258) stwierdził, że „zasadniczo sędziemu w
stanie spoczynku przysługują prawa i obowiązki sędziego”. Rozwinięcie tej myśli od-
wołuje się jednak do oczywistych uprawnień i obowiązków sędziego w stanie spo-
czynku (np. możliwości używania dotychczasowego tytułu z dodaniem wyrazów „w
stanie spoczynku” - art. 99; obowiązku dochowania godności sędziego, za której
7
uchybienie ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną podobnie jak sędzia czynny za-
wodowo - art. 104; ograniczeń dotyczących podejmowania dodatkowego zatrudnie-
nia - art. 86 § 1 w związku z art. 105 p.u.s.p.) i nie zawiera argumentów, które mo-
głyby uzasadniać pogląd, że art. 101 § 1 p.u.s.p. w sposób naturalny i oczywisty od-
nosi się także do uprawnień rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku.
3. Także wykładnia historyczna przemawia przeciwko przyznaniu rodzinie sę-
dziego w stanie spoczynku prawa do odprawy pośmiertnej. Chodzi o wnioski wypro-
wadzane z treści poprzednio obowiązującego art. 78 § 2 ustawy z dnia 20 czerwca
1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7,
poz. 25 ze zm., zwanej dalej p.u.s.p. z 1985 r.). Przepis ten - wprowadzony w życie 1
stycznia 1998 r. przez ustawę z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o
ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 124, poz. 782)
- przewidywał, że: „W razie śmierci sędziego w stanie spoczynku jego rodzinie przy-
sługuje odprawa pośmiertna na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla ro-
dzin pracowników.” Do chwili wejścia w życie ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o
ustroju sądów powszechnych (tj. do 1 października 2001 r.) uprawnienie rodzin sę-
dziów w stanie czynnym do odprawy pośmiertnej nie było osobno normowane i wy-
nikało z art. 93 k.p. w związku z art. 150 p.u.s.p. z 1985 r. W tej sytuacji było jasne,
że uprawnienie do rozważanej odprawy nie przysługiwało sędziom emerytowanym w
okresie przed wprowadzeniem stanu spoczynku ustawą z dnia 28 sierpnia 1997 r. o
zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych ustaw.
Ustawa ta wprowadziła (od 1 stycznia 1998 r.), w art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r., prawo
rodziny sędziego w stanie spoczynku do odprawy pośmiertnej, która miała pełnić
funkcję świadczenia pogrzebowego w miejsce zasiłku pogrzebowego, którego po-
zbawiono rodziny zmarłych sędziów od 1 stycznia 1998 r. Przepis ten przestał obo-
wiązywać po wejściu w życie p.u.s.p. z 2001 r. (co nastąpiło 1 października 2001 r.).
Ze zmiany polegającej na zastąpieniu art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. przez art. 101 § 1
p.u.s.p. z 2001 r. jednoznacznie wynika wola ustawodawcy wyłączenia uprawnienia
rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku do odprawy pośmiertnej. Gdyby po 1
października 2001 r. ustawodawca chciał zachować to prawo, to w art. 101 § 1
p.u.s.p. użyłby sformułowania „w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spo-
czynku”, podobnie jak to uczynił w art. 101 § 2 p.u.s.p. w odniesieniu do świadczenia
pogrzebowego. Z tych względów wykładnia historyczna przemawia za stanowiskiem,
że intencją ustawodawcy - przy dokonywaniu zmian stanu prawnego w wyniku wej-
8
ścia w życie ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych - było
pozbawienie rodzin sędziów w stanie spoczynku prawa do odprawy pośmiertnej.
Istotne podobieństwo między treścią art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r. i treścią art.
78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. (w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1998 r.) nie może
służyć twierdzeniu, że skoro przed 1 października 2001 r. (czyli przed datą wejścia w
życie ustawy z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych) odpowiednik
art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r. przewidywał odprawę pośmiertną dla rodziny zmarłego
sędziego w stanie spoczynku, to również obecnie obowiązującemu przepisowi należy
nadać analogiczne znaczenie (treść normatywną).
Wyraźna różnica w treści obydwu przepisów regulujących prawo do odprawy
pośmiertnej nie jest bowiem przypadkowa. Przed 1 stycznia 1998 r. - czyli przed wej-
ściem w życie zmian w statusie sędziego związanych z wprowadzeniem instytucji
stanu spoczynku, jeszcze w czasie obowiązywania ustawy z 20 czerwca 1985 r.
Prawo o ustroju sądów powszechnych - nie ulegało wątpliwości, że po śmierci „czyn-
nego” sędziego (nie było jeszcze wówczas sędziów „w stanie spoczynku”, tylko
,emerytowani” sędziowie), podobnie jak po śmierci każdego pracownika, jego rodzi-
nie przysługuje odprawa pośmiertna na podstawie art. 93 k.p. Na zastosowanie art.
93 k.p. do sędziego w stanie czynnym pozwalało odesłanie z art. 150 p.u.s.p. z 1985
W stanie prawnym obowiązującym od 1 stycznia 1998 r. przyznanie prawa do
odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku (na
podstawie art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r.) nie zmieniło niczego w sytuacji prawnej
członków rodziny zmarłego sędziego „w stanie czynnym” (sędziego pozostającego w
chwili śmierci w zatrudnieniu czyli w służbowym stosunku pracy), którym nadal przy-
sługiwało prawo do odprawy pośmiertnej bezpośrednio na podstawie art. 93 k.p.
Przepis art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. był przepisem przyznającym prawo do odprawy
pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku niezależnie od
wcześniejszego (przed 1 stycznia 1998 r.) i późniejszego (od 1 stycznia 1998 r.)
przysługiwania tego prawa członkom rodziny zmarłego sędziego „w stanie czynnym”
Nie stwierdzał przy tym, że to prawo przysługuje rodzinie zmarłego sędziego w stanie
spoczynku na podstawie art. 93 k.p. stosowanego w wyniku odesłania zawartego w
art. 150 p.u.s.p. z 1985 r. Było to zatem uprawnienie autonomiczne, wynikające bez-
pośrednio - i wyłącznie - z art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. (w brzmieniu obowiązującym
od 1 stycznia 1998 r.).