Odprawa pośmiertna sędziego w stanie czynnym a sędziego w stanie spoczynku

Wątpliwość czy odprawa pośmiertna przysługuje członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku, pojawia się już na etapie wykładni językowej. Wątpliwość ta wynika przede wszystkim stąd, że ten sam przepis ustawy - art. 101 p.u.s.p. - w dwóch różnych jednostkach redakcyjnych (w § 1 i § 2) posługuje się wyraźnie różnymi sformułowaniami. W § 1, dotyczącym odprawy pośmiertnej, użyto ogólnego pojęcia sędziego (bez bliższego określenia, czy chodzi o sędziego "czynnego", czy o sędziego w stanie spoczynku), z kolei w § 2, dotyczącym świadczenia pogrzebowego, wyodrębniono obok siebie pojęcia sędziego oraz sędziego w stanie spoczynku.

Porównanie treści § 1 i § 2 art. 101 p.u.s.p. przemawia za tym, że § 1 nie dotyczy sędziego w stanie spoczynku. O wątpliwościach wynikających z wykładni językowej można by mówić tylko w przypadku odczytania art. 101 § 1 p.u.s.p. bez uwzględnienia kontekstu, w jakim ustawa posługuje się pojęciami "sędzia" i "sędzia w stanie spoczynku". Taka wyizolowana, dosłowna interpretacja tego przepisu mogłaby przemawiać za odniesieniem zawartej w nim regulacji także do sędziego w stanie spoczynku, skoro pojęcie "sędzia" jest ogólniejsze niż pojęcie "sędzia w stanie spoczynku".

Lektura całej ustawy prowadzi jednak do stwierdzenia, że ustawodawca z dużą konsekwencją odnosi samodzielnie występujący termin "sędzia" do sędziego "w stanie czynnym" (pojęcie "stanu czynnego" nie występuje przy tym w ustawie, a różne jego formy ustawa wyraża przez uzupełnienie określenia "sędzia" wyrażeniami typu: "sprawujący urząd", "zajmujący stanowisko", "pełniący obowiązki", "pełniący funkcję prezesa", "pełniący obowiązki w Ministerstwie Sprawiedliwości", "zajmujący miejsce służbowe", itp.), a ilekroć chce określoną regulację odnieść do sędziego w stanie spoczynku, zaznacza to wyraźnie w tekście przepisu przez dodanie do słowa "sędzia" wyrażenia "w stanie spoczynku" lub odsyła do przepisu dotyczącego sędziego czynnie sprawującego urząd (pełniącego obowiązki).

Dokonane w art. 101 § 2 p.u.s.p., dotyczącym świadczenia pogrzebowego, rozróżnienie sytuacji prawnej sędziego i sędziego w stanie spoczynku może oznaczać, że prawo do odprawy pośmiertnej, o którym stanowi art. 101 § 1 p.u.s.p., przysługuje jedynie rodzinie zmarłego sędziego w stanie czynnym. Jeżeli bowiem w § 1 ustawodawca użył sformułowania "w razie śmierci sędziego", a w § 2 sformułowania "w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku", to należy założyć, że w odniesieniu do dwóch różnych świadczeń przewidzianych w omawianym przepisie dokonał podmiotowego zróżnicowania osób uprawnionych, ograniczając krąg uprawnionych do świadczenia uregulowanego w § 1 jedynie do członków rodziny sędziego czynnie pełniącego służbę. W art. 101 p.u.s.p. przewidziano bowiem prawo do dwóch jednorazowych świadczeń przysługujących członkom rodziny sędziego w razie jego śmierci, a mianowicie prawo do odprawy pośmiertnej (art. 101 § 1 p.u.s.p.) oraz prawo do świadczenia pieniężnego na zasadach obowiązujących dla zasiłku pogrzebowego z ubezpieczenia społecznego (art. 101 § 2 p.u.s.p.). Tylko w odniesieniu do świadczenia pogrzebowego wyraźnie stwierdzono, że przysługuje ono w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku. Trudno w związku z tym przyjąć, że użyte w art. 101 § 1 p.u.s.p. sformułowanie "w razie śmierci sędziego" oraz użyte w art. 101 § 2 p.u.s.p. sformułowanie "w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku" mają takie samo znaczenie i zawartość normatywną, a pod pojęciem sędziego użytym w § 1 należy rozumieć każdego sędziego, zarówno czynnie pełniącego służbę, jak i pozostającego już w stanie nieczynnym, bo jeśli tak by w istocie miało być, to ustawodawca zapewne w dwóch jednostkach redakcyjnych tego samego przepisu użyłby albo ogólnego sformułowania "w razie śmierci sędziego" albo bardziej szczegółowego "w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku".

W rozważaniach biorących pod uwagę bezpośrednio dosłowną treść przepisów ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych nie można również pominąć tej okoliczności, że art. 101 § 1 p.u.s.p. został umieszczony wśród przepisów regulujących status sędziego w stanie spoczynku - poczynając od art. 99 aż do art. 106 wszystkie kolejne przepisy tej ustawy dotyczą wyraźnie sędziego w stanie spoczynku (wyłącznie sędziego w stanie spoczynku lub także sędziego w stanie spoczynku), co jest za każdym razem podkreślane przez użycie w poszczególnych przepisach pojęcia "sędzia w stanie spoczynku". Jeżeli ustawodawca prawo do określonych świadczeń przyznaje osobom uprawnionym w związku ze śmiercią zarówno sędziego czynnie pełniącego służbę, jak i sędziego w stanie spoczynku, to wyraźnie to zaznacza (tak jest w przypadku świadczenia pieniężnego o charakterze zasiłku pogrzebowego - art. 101 § 2 p.u.s.p. oraz w przypadku uposażenia rodzinnego - art. 102 § 1 p.u.s.p.). W tym kontekście należy przyjąć, że pominięcie w art. 101 § 1 p.u.s.p. sędziego w stanie spoczynku nie jest przypadkowe, co oznacza świadome założenie ustawodawcy, że przepis ten nie ma zastosowania do uprawnień rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku.

Za koncepcją objęcia terminem "sędzia" użytym w art. 101 § 1 p.u.s.p. także sędziego w stanie spoczynku mogłoby przemawiać to, że dla przyznania prawa do odprawy pośmiertnej wyłącznie rodzinie zmarłego sędziego w stanie czynnym przepis ten jest zbędny, ponieważ prawo to wynika z art. 93 k.p. w związku z art. 5 k.p., a p.u.s.p. nie wprowadza żadnej odmiennej regulacji uzasadniającej w świetle art. 5 k.p. osobne uregulowanie odprawy pośmiertnej dla rodziny sędziego w stanie czynnym. Jednakże opisany wyżej językowy kontekst tego przepisu, a także przedstawiona niżej wykładnia historyczna, pozwalają przyjąć, że bardziej uzasadnione jest uznanie, iż w art. 101 § 1 p.u.s.p. ustawodawca wyraźnie rozstrzygnął, że odprawa przysługuje "sędziemu", a nie "sędziemu w stanie spoczynku".

Należy jednak zwrócić uwagę na stanowisko wyrażone w Komentarzu do Prawa o ustroju sądów powszechnych, w którym stwierdzono, że do sędziego w stanie spoczynku mają zastosowanie wszystkie przepisy dotyczące sędziów w stanie czynnym, które dają się pogodzić ze statusem sędziego w stanie spoczynku - lub inaczej, których stosowaniu nie sprzeciwia się szczególna pozycja sędziego w stanie spoczynku (por. T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski: Komentarz do Prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2002, s. 315 i nast.). Także Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 12 grudnia 2001 r., SK 26/01, OTK ZU 2001 nr 8, poz. 258) stwierdził, że "zasadniczo sędziemu w stanie spoczynku przysługują prawa i obowiązki sędziego". Rozwinięcie tej myśli odwołuje się jednak do oczywistych uprawnień i obowiązków sędziego w stanie spoczynku (np. możliwości używania dotychczasowego tytułu z dodaniem wyrazów "w stanie spoczynku" - art. 99; obowiązku dochowania godności sędziego, za której uchybienie ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną podobnie jak sędzia czynny zawodowo - art. 104; ograniczeń dotyczących podejmowania dodatkowego zatrudnienia - art. 86 § 1 w związku z art. 105 p.u.s.p.) i nie zawiera argumentów, które mogłyby uzasadniać pogląd, że art. 101 § 1 p.u.s.p. w sposób naturalny i oczywisty odnosi się także do uprawnień rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku.

Także wykładnia historyczna przemawia przeciwko przyznaniu rodzinie sędziego w stanie spoczynku prawa do odprawy pośmiertnej. Chodzi o wnioski wyprowadzane z treści poprzednio obowiązującego art. 78 § 2 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm., zwanej dalej p.u.s.p. z 1985 r.). Przepis ten - wprowadzony w życie 1 stycznia 1998 r. przez ustawę z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 124, poz. 782) - przewidywał, że: "W razie śmierci sędziego w stanie spoczynku jego rodzinie przysługuje odprawa pośmiertna na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla rodzin pracowników." Do chwili wejścia w życie ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tj. do 1 października 2001 r.) uprawnienie rodzin sędziów w stanie czynnym do odprawy pośmiertnej nie było osobno normowane i wynikało z art. 93 k.p. w związku z art. 150 p.u.s.p. z 1985 r. W tej sytuacji było jasne, że uprawnienie do rozważanej odprawy nie przysługiwało sędziom emerytowanym w okresie przed wprowadzeniem stanu spoczynku ustawą z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw. Ustawa ta wprowadziła (od 1 stycznia 1998 r.), w art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r., prawo rodziny sędziego w stanie spoczynku do odprawy pośmiertnej, która miała pełnić funkcję świadczenia pogrzebowego w miejsce zasiłku pogrzebowego, którego pozbawiono rodziny zmarłych sędziów od 1 stycznia 1998 r. Przepis ten przestał obowiązywać po wejściu w życie p.u.s.p. z 2001 r. (co nastąpiło 1 października 2001 r.). Ze zmiany polegającej na zastąpieniu art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. przez art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r. jednoznacznie wynika wola ustawodawcy wyłączenia uprawnienia rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku do odprawy pośmiertnej. Gdyby po 1 października 2001 r. ustawodawca chciał zachować to prawo, to w art. 101 § 1 p.u.s.p. użyłby sformułowania "w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku", podobnie jak to uczynił w art. 101 § 2 p.u.s.p. w odniesieniu do świadczenia pogrzebowego. Z tych względów wykładnia historyczna przemawia za stanowiskiem, że intencją ustawodawcy - przy dokonywaniu zmian stanu prawnego w wyniku wejścia w życie ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych - było pozbawienie rodzin sędziów w stanie spoczynku prawa do odprawy pośmiertnej.

Istotne podobieństwo między treścią art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r. i treścią art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. (w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1998 r.) nie może służyć twierdzeniu, że skoro przed 1 października 2001 r. (czyli przed datą wejścia w życie ustawy z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych) odpowiednik art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r. przewidywał odprawę pośmiertną dla rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku, to również obecnie obowiązującemu przepisowi należy nadać analogiczne znaczenie (treść normatywną).

Wyraźna różnica w treści obydwu przepisów regulujących prawo do odprawy pośmiertnej nie jest bowiem przypadkowa. Przed 1 stycznia 1998 r. - czyli przed wejściem w życie zmian w statusie sędziego związanych z wprowadzeniem instytucji stanu spoczynku, jeszcze w czasie obowiązywania ustawy z 20 czerwca 1985 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych - nie ulegało wątpliwości, że po śmierci "czynnego" sędziego (nie było jeszcze wówczas sędziów "w stanie spoczynku", tylko "emerytowani" sędziowie), podobnie jak po śmierci każdego pracownika, jego rodzinie przysługuje odprawa pośmiertna na podstawie art. 93 k.p. Na zastosowanie art. 93 k.p. do sędziego w stanie czynnym pozwalało odesłanie z art. 150 p.u.s.p. z 1985 r.

W stanie prawnym obowiązującym od 1 stycznia 1998 r. przyznanie prawa do odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku (na podstawie art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r.) nie zmieniło niczego w sytuacji prawnej członków rodziny zmarłego sędziego "w stanie czynnym" (sędziego pozostającego w chwili śmierci w zatrudnieniu czyli w służbowym stosunku pracy), którym nadal przysługiwało prawo do odprawy pośmiertnej bezpośrednio na podstawie art. 93 k.p. Przepis art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. był przepisem przyznającym prawo do odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku niezależnie od wcześniejszego (przed 1 stycznia 1998 r.) i późniejszego (od 1 stycznia 1998 r.) przysługiwania tego prawa członkom rodziny zmarłego sędziego "w stanie czynnym". Nie stwierdzał przy tym, że to prawo przysługuje rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku na podstawie art. 93 k.p. stosowanego w wyniku odesłania zawartego w art. 150 p.u.s.p. z 1985 r. Było to zatem uprawnienie autonomiczne, wynikające bezpośrednio - i wyłącznie - z art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. (w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1998 r.).

Przyznanie prawa do odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku miało na celu zapewnienie tym osobom jednorazowego świadczenia pieniężnego odpowiadającego istocie zasiłku pogrzebowego z ubezpieczenia społecznego, którego od 1 stycznia 1998 r. rodziny zmarłych sędziów nie mogły uzyskać na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów - do 31 grudnia 1998 r. na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), a od 1 stycznia 1999 r. na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm., obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) - gdyż sędziowie zostali wyłączeni z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych. Odprawa pośmiertna dla członków rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku miała zatem pełnić funkcję świadczenia pogrzebowego w miejsce zasiłku pogrzebowego, którego pozbawiono rodziny zmarłych sędziów od 1 stycznia 1998 r., czyli taką, jaką pełni w obecnie obowiązującym stanie prawnym "świadczenie pieniężne w wysokości i na zasadach określonych dla zasiłku pogrzebowego z ubezpieczenia społecznego" przewidziane w art. 101 § 2 p.u.s.p. z 2001 r. Ze względu na to, że w stanie prawnym obowiązującym od 1 października 2001 r. świadczenie pogrzebowe przysługuje rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku na podstawie art. 101 § 2 p.u.s.p., zbędne stało się zastąpienie zasiłku pogrzebowego (przysługującego przed 1 stycznia 1998 r.) odprawą pośmiertną pełniącą funkcję świadczenia pogrzebowego (przyznaną w art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r.). Różnica w treści obydwu przepisów regulujących prawo do odprawy pośmiertnej (art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. i art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r.) znajduje zatem wytłumaczenie. Przedstawiona ewolucja regulacji prawnych może też świadczyć o świadomym pominięciu przez ustawodawcę w art. 101 § 1 p.u.s.p. sędziego w stanie spoczynku. Pominięcie to oznacza, że od 1 października 2001 r. odprawa pośmiertna nie przysługuje uprawnionym członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku.

Prawo o ustroju sądów powszechnych z 2001 r. nie zawiera odpowiednika art. 150 Prawa o ustroju sądów powszechnych z 1985 r. Nie jest jednak konieczne sięganie do odpowiedniego stosowania art. 93 k.p. Treść art. 101 § 1 p.u.s.p. z 2001 r. nie pozostawia wątpliwości, że w razie śmierci sędziego "w stanie czynnym" członkom jego rodziny przysługuje odprawa pośmiertna bezpośrednio na podstawie tego przepisu "na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla rodzin pracowników". Funkcję art. 78 § 2 p.u.s.p. z 1985 r. przejął natomiast art. 101 § 2 p.u.s.p. z 2001 r. Gdyby ustawodawca zamierzał utrzymać po 1 października 2001 r. prawo do odprawy pośmiertnej członków rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku, to zapewne w obecnie obowiązującym art. 101 § 1 p.u.s.p. przewidziałby to prawo w sposób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości (tak jak to uczynił w wielu innych przepisach p.u.s.p., w których obok siebie wymienia się sędziego i sędziego w stanie spoczynku). Brak takiej wyraźnej regulacji normatywnej przemawia raczej za tym, że ustawodawca nie przez przeoczenie, lecz całkowicie świadomie pominął w art. 101 § 1 p.u.s.p. przyznanie prawa do odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia o przedstawieniu powiększonemu składowi zagadnienia prawnego, stwierdzając, że świadome pominięcie w art. 101 § 1 p.u.s.p. sędziego w stanie spoczynku może być uzasadnione zaprzestaniem wykonywania przez sędziego w stanie spoczynku czynności jurysdykcyjnych, utożsamianych z pozostawaniem sędziego w zatrudnieniu czyli wykonywaniem obowiązków związanych z pracowniczą stroną stosunku służbowego (ze służbowym stosunkiem pracy), co powoduje utratę statusu pracowniczego takiego sędziego, a w konsekwencji utratę uprawnień do świadczeń przysługujących pracownikom lub ich rodzinom na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy. Z chwilą przejścia sędziego w stan spoczynku ustają wzajemne prawa i obowiązki sędziego i zatrudniającego go sądu jako stron służbowego stosunku pracy, w szczególności sędzia nie ma prawa do wynagrodzenia (lecz do uposażenia spoczynkowego), nie może nabyć prawa do kolejnego dodatkowego wynagrodzenia rocznego oraz do nagród jubileuszowych, nie przysługują mu również urlopy pracownicze i urlop dla poratowania zdrowia. Takie ograniczenie elementów pracowniczych w stosunku służbowym sędziego w stanie spoczynku prowadzi do wniosku, że sędzia w stanie spoczynku pozostaje nadal jedynie w określonym przepisami prawa publicznoprawnym stosunku służby, ale już nie w służbowym stosunku pracy (taki pogląd prezentuje T. Kuczyński: Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 27 września 2002 r., III UZP 5/02, OSP 2004 nr 9, poz. 108). Gdyby po 1 października 2001 r. ustawodawca chciał zachować prawo do odprawy pośmiertnej członków rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku, to w art. 101 § 1 p.u.s.p. użyłby sformułowania "w razie śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku", podobnie jak to uczynił w art. 101 § 2 p.u.s.p. w odniesieniu do świadczenia pogrzebowego. Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że wykładnia historyczna przemawia za stanowiskiem, iż intencją ustawodawcy - przy dokonywaniu zmian stanu prawnego w wyniku wejścia w życie ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych - było pozbawienie rodzin sędziów w stanie spoczynku prawa do odprawy pośmiertnej.

Odprawa pośmiertna jest ukształtowana i funkcjonuje jako świadczenie ściśle związane ze stosunkiem pracy. Przyznanie odprawy rodzinie sędziego w stanie spoczynku byłoby więc sprzeczne z charakterem odprawy i charakterem stanu spoczynku. Wobec tego przysługiwanie jej rodzinie sędziego w stanie spoczynku musiałoby wynikać z przepisu wskazującego w sposób niebudzący wątpliwości, że taka jest wola ustawodawcy. Tymczasem z treści art. 101 § 1 p.u.s.p., widzianej w związku z innymi przepisami tej ustawy, wynika raczej wniosek przeciwny.

Odprawa pośmiertna przysługująca rodzinie zmarłego sędziego na podstawie art. 101 § 1 p.u.s.p. może być uznana za uprawnienie o charakterze pracowniczym w tym znaczeniu, że przysługuje "na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla rodzin pracowników". Przypisanie odprawie pośmiertnej charakteru uprawnienia typu pracowniczego oznacza, że skoro sędzia w stanie spoczynku traci status pracowniczy, to w razie jego śmierci jego rodzinie nie może przysługiwać odprawa pośmiertna "na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy dla rodzin pracowników".

Podkreślenie wśród cech kształtujących istotę odprawy pośmiertnej tych elementów, które nadają jej charakter świadczenia wynikającego ze stosunku pracy, prowadzi do wniosku, że świadczenie to nie przysługuje rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku, w którego stosunku służbowym - łączącym go dożywotnio z Państwem - nie występują już elementy o charakterze pracowniczym.

Nie ulega wątpliwości, że sędzia w stanie spoczynku pozostaje nadal w stosunku służbowym (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2001 r., SK 26/01, OTK 2001 nr 8, poz. 258).

Konstrukcja prawna przejścia w stan spoczynku jest wyjątkiem wśród regulacji dotyczących stosunków służby państwowej. Ma zastosowanie tylko do sędziów i prokuratorów. Szczególny status prawny sędziego (także prokuratora), polegający na przejściu w stan spoczynku, mógłby uzasadniać zróżnicowanie sytuacji prawnej członka rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku, gdy chodzi o nabycie prawa do odprawy pośmiertnej, w porównaniu z sytuacją prawną członków rodziny zmarłego emerytowanego pracownika służby państwowej. Stanu spoczynku sędziego nie można bowiem porównywać z pozostawaniem na emeryturze byłego pracownika służby państwowej. Jednakże uprawnienie rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku do odprawy pośmiertnej musiałoby jednoznacznie wynikać z treści przepisu regulującego uprawnienie do tej odprawy (w szczególności z art. 101 § 1 p.u.s.p.).

Opisany wyżej - z konieczności w pewnym uproszczeniu - szczególny rodzaj stosunku służbowego łączącego sędziego z Państwem od chwili powołania na urząd (stanowisko) sędziego do chwili śmierci (odpowiednio zrzeczenia się urzędu albo złożenia z urzędu) nie pozwala na dosłowne porównywanie jego sytuacji do sytuacji innych pracowników służby państwowej i funkcjonariuszy publicznych, np. posłów lub senatorów, urzędników państwowych, członków korpusu służby cywilnej, funkcjonariuszy służb mundurowych, itd. Dlatego nie można wyprowadzać decydujących argumentów co do przysługiwania odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku z wykładni systemowej, odwołującej się do porównania sytuacji sędziego w stanie spoczynku z sytuacją emerytowanych pracowników i funkcjonariuszy państwowych. Należy jednak podkreślić, że ustawy regulujące status prawny urzędników państwowych, członków korpusu służby cywilnej, parlamentarzystów, funkcjonariuszy służb mundurowych, itd. rzeczywiście nie przewidują odprawy pośmiertnej dla członków rodziny zmarłego pracownika, urzędnika lub funkcjonariusza państwowego po zakończeniu jego zatrudnienia lub służby publicznej.

Przyznanie odprawy pośmiertnej członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku, czyli sędziego zmarłego już po ustaniu "pracowniczego" etapu jego stosunku służbowego (podobnie prokuratora w stanie spoczynku), byłoby czymś wyjątkowym w systemie uprawnień o charakterze socjalnym przysługujących od Państwa pracownikom państwowym i funkcjonariuszom państwowym. Takie wyjątkowe uprawnienie musiałoby wyraźnie i jednoznacznie wynikać z treści przepisów. Tymczasem treść art. 101 § 1 p.u.s.p. nie jest w tym zakresie jednoznaczna.

Wykładnia systemowa przemawia zatem raczej za przyjęciem, że stanowiący przedmiot wykładni przepis - art. 101 § 1 p.u.s.p. - nie przyznaje prawa do odprawy pośmiertnej członkom rodziny sędziego, który zmarł w czasie pozostawania w stanie spoczynku.

Odprawa pośmiertna ma przede wszystkim charakter świadczenia socjalnego, pozwalającego małżonkowi zmarłego pracownika i pozostającym na jego utrzymaniu pozostałym członkom rodziny (przede wszystkim dzieciom) na łatwiejsze dostosowanie się do zmienionej sytuacji życiowej, będącej następstwem śmierci pracownika. Odprawa pośmiertna ma na celu przyjście z pomocą rodzinie pracownika w trudnym dla niej okresie po jego śmierci. Odprawa pośmiertna wypłacana jest rodzinie zmarłego pracownika niezależnie od zasiłku pogrzebowego, a rodzinie zmarłego sędziego w stanie czynnym niezależnie od świadczenia pogrzebowego (art. 101 § 2 p.u.s.p.). Z tego punktu widzenia nie byłoby przeszkód, aby otrzymać ją mogli członkowie rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku uprawnieni do świadczenia pogrzebowego na podstawie art. 101 § 2 p.u.s.p. (gdyby takie świadczenie zostało dla nich przewidziane w ustawie).

Opisany powyżej socjalny i alimentacyjny charakter odprawy pośmiertnej mógłby przemawiać za przyznaniem jej nie tylko uprawnionym członkom rodziny zmarłego sędziego w stanie czynnym, ale także rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku. Skoro odprawa pośmiertna ma charakter świadczenia socjalnego, pozwalającego małżonkowi zmarłego sędziego i pozostającym na jego utrzymaniu innym członkom rodziny (na ogół dzieciom) na łatwiejsze dostosowanie się do zmienionej sytuacji życiowej, będącej następstwem jego śmierci, skoro ma ona na celu przyjście z pomocą rodzinie sędziego w trudnym dla niej okresie po jego śmierci, to te same argumenty, które przemawiają za przyznaniem tego świadczenia rodzinie sędziego "w stanie czynnym", pozwalałyby na przyznanie go także rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku.

Dopuszczalność zastosowania art. 101 § 1 p.u.s.p. do członka rodziny zmarłego sędziego w stanie spoczynku mogłaby wynikać również z przyjętego założenia, że status prawny sędziego w stanie spoczynku jest porównywalny bardziej ze statusem prawnym sędziego w stanie czynnym niż z sytuacją emerytowanych pracowników służby państwowej, a zatem w razie śmierci sędziego w stanie spoczynku członkom rodziny zmarłego powinny przysługiwać takie uprawnienia, jakie przysługują członkom zmarłego sędziego w stanie czynnym, choćby nie przysługiwały one rodzinie zmarłych emerytowanych pracowników służby państwowej lub emerytowanych funkcjonariuszy państwowych.

Wyjątkowa pozycja sędziego podkreślana jest w Konstytucji - co dotyczy także wyjątkowej pozycji sędziego w stanie spoczynku (art. 180 Konstytucji). Oczywiście Konstytucja nie przesądza o tym, czy sędzia w stanie spoczynku - albo jego rodzina po jego śmierci - powinni otrzymać jakieś szczególne świadczenia od Państwa. Wyjątkową pozycję sędziego w stanie spoczynku zauważono również w orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z 6 stycznia 1999 r., III RN 180/98, wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2001 r., SK 26/01).

W ocenie Sądu Najwyższego w składzie rozstrzygającym przedstawione zagadnienie prawne powyższe argumenty - mające przemawiać za zastosowaniem wykładni celowościowej art. 101 § 1 p.u.s.p. - nie są wystarczające do podzielenia poglądu o przysługiwaniu (de lege lata) odprawy pośmiertnej także rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku. Mogą stanowić natomiast skierowany pod adresem ustawodawcy postulat (de lege ferenda) nowelizacji art. 101 § 1 p.u.s.p. i wyraźnego przyznania odprawy emerytalnej także rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku.

Socjalna funkcja odprawy pośmiertnej nie przemawia za przyznaniem tego świadczenia rodzinom zmarłych sędziów w stanie spoczynku w stopniu większym niż za rozciągnięciem prawa do tego świadczenia na rodziny wszystkich zmarłych emerytów i rencistów. Podkreślana w Konstytucji wyjątkowa pozycja sędziego nie przesądza o tym, że rodzina zmarłego sędziego w stanie spoczynku powinna otrzymać świadczenie, którego wyraźnie nie przewidują przepisy ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych, tylko z tego powodu, że zmarły był sędzią, choć okres jego aktywności zawodowej (czynnego pełnienia obowiązków sędziego) minął. Nie ulega wątpliwości, że warunki pracy i wynagradzania sędziów powinny odpowiadać godności urzędu sędziego (art. 178 ust. 2 Konstytucji). Godne wynagrodzenie i godne uposażenie w stanie spoczynku sprzyjają zapewnieniu niezawisłości sędziów oraz zagwarantowaniu ich wyjątkowej pozycji wśród przedstawicieli innych władz oraz prestiżu związanego z wykonywaniem tego zawodu. Sprzyjają temu także świadczenia dla rodziny pozostałej po śmierci sędziego (w taki sposób ujmuje tę kwestię wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 lipca 2000 r., K 30/99, OTK 2000 nr 5, poz. 145), chociaż nie mieszczą się one w pojęciu wynagrodzenia sędziego lub uposażenia spoczynkowego. W tym zakresie trafne jest stwierdzenie Trybunału Konstytucyjnego, że "materialna niezależność sędziego była zawsze w doktrynie traktowana jako element wspomagający gwarancje niezawisłości", "nie można byłoby jednak wyprowadzić prostej zależności pomiędzy zasadą niezawisłości a statusem materialnym sędziów", zaś "ujmowanie tego zagadnienia w kategoriach prostego sprzężenia stanowiłoby ujmę zarówno dla sędziów jako obywateli, jak i dla autorytetu Państwa" (por. orzeczenie z 8 listopada 1994 r., P 1/94, postanowienie z 22 marca 2000 r., P 12/98, wyrok z 4 października 2000 r., P 8/00, OTK ZU 2000 nr 6, poz. 189).

W wyroku z 4 października 2000 r., P 8/00, OTK ZU 2000 nr 6, poz. 189, Trybunał Konstytucyjny przedstawił rozważania na temat wysokości szeroko rozumianych wynagrodzeń sędziów w kontekście uregulowań Konstytucji dotyczących pozycji sędziego. Odprawa pośmiertna mieści się wśród związanych z tym zawodem wymiernych przywilejów o charakterze materialnym, mającym gwarantować godność urzędu sędziego oraz podkreślać wyjątkową pozycję sędziego wśród przedstawicieli innych władz. Jednocześnie z art. 178 ust. 2 Konstytucji nie wynika bezpośrednia zależność między statusem sędziego (także sędziego w stanie spoczynku) a świadczeniami dla rodzin zmarłych sędziów w stanie spoczynku, co podaje w wątpliwość możliwość stosowania w wykładni art. 101 § 1 p.u.s.p. argumentów odwołujących się bezpośrednio do Konstytucji.

Próba podważania woli ustawodawcy wynikającej z wykładni językowej i systemowej art. 101 § 1 p.u.s.p. w drodze celowościowego argumentu, że przyznania odprawy pośmiertnej rodzinie sędziego wymaga godność urzędu lub niezawisłość sędziowska, budziłaby wątpliwości z punktu widzenia zasady podziału władz (art. 10 ust. 1 Konstytucji), z której wynika w szczególności kompetencja władzy ustawodawczej do określania poziomu i rodzajów świadczeń przysługujących sędziom, sędziom w stanie spoczynku i ich rodzinom (art. 176 ust. 2 oraz art. 216 ust. 1 Konstytucji). Granice tej kompetencji zostały w odniesieniu do wynagrodzeń sędziów wskazane przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 4 października 2000 r., P 8/00 (OTK 2000 nr 6, poz. 189, z krytyczną glosą A. Wróbla, Przegląd Sejmowy 2001 nr 6, poz. 96). Nieprzyznanie przez ustawodawcę rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku odprawy pośmiertnej nie narusza tych granic.

Jak wynika z powyższych rozważań, udzielenie pozytywnej odpowiedzi na przedstawione przez zwykły skład Sądu Najwyższego pytanie wymagałoby odrzucenia tych wszystkich istotnych argumentów - przytoczonych wcześniej przy relacjonowaniu wyników wykładni językowej, historycznej i systemowej - które stawiają pod znakiem zapytania przysługiwanie odprawy pośmiertnej rodzinie zmarłego sędziego w stanie spoczynku. Tylko wykładnia celowościowa, kładąca nacisk na socjalny, alimentacyjny charakter spornego świadczenia, w jednakowym stopniu pełniącego funkcję materialnego wsparcia dla rodziny sędziego po jego śmierci, niezależnie od tego, czy sędzia zmarł pozostając w stanie czynnym, czy w stanie spoczynku, a także na szczególny status sędziego w stanie spoczynku - w istotny sposób odmienny od statusu emerytowanych pracowników służby państwowej i innych funkcjonariuszy państwowych, pozwalałaby na udzielenie pozytywnej odpowiedzi na przedstawione na wstępie zagadnienie prawne.

Uchwała SN (7) z dnia 22 marca 2007 r., II PZP 6/06

Standard: 22980 (pełna treść orzeczenia)