Uchwała z dnia 2010-11-19 sygn. III CZP 79/10

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 79/10

Uchwała

z dnia 19 listopada 2010 r.

Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)

Sędzia SN Marta Romańska

Sędzia SA Jan Kremer

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Anny S. i Szymona S. przeciwko "A.S.B." sp.j. w R. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 19 listopada 2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Radomiu postanowieniem z dnia 14 maja 2010 r.:

"Czy biuro podróży ponosi odpowiedzialność za szkodę niemajątkową wyrażającą się w »zmarnowaniu urlopu« na podstawie art. 11a ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.), bądź na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c.?"

podjął uchwałę:

Przepis art. 11a ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.) może być podstawą odpowiedzialności organizatora turystyki za szkodę niemajątkową klienta w postaci tzw. zmarnowanego urlopu.

Uzasadnienie

Powodowie Anna S. i Szymon S. kupili w pozwanym biurze podróży "A.S.B. ", spółka jawna w R., za cenę po 1890 zł od osoby, udział w imprezie turystycznej w Egipcie w dniach od dnia 2 do dnia 9 października 2007 r. Zgodnie z umową, uczestnicy imprezy mieli mieszkać w Sharm El Sheikh, w dwuosobowym pokoju z pełnym wyżywieniem w czterogwiazdkowym (wg kategoryzacji egipskiej) hotelu „P.R.”. Do obowiązków pozwanego należało także zapewnienie polskojęzycznego rezydenta.

Po przylocie okazało się, że miejsce w hotelu nie zostało zarezerwowane, a próby kontaktu z rezydentem – zarówno w Egipcie, jak i w Polsce – nie powiodły się. Po wielogodzinnym oczekiwaniu, wieczorem, przewieziono powodów do hotelu „S.G.T.C.” i zakwaterowano w pokoju o niższym niż przewidziany w umowie standardzie, na co dzień przeznaczonym dla pracowników obsługi hotelu. Pokój – położony w piwnicy – był zagrzybiony i brudny, z niewymienioną pościelą i widokiem na skarpę. Nazajutrz powodowie zostali przeniesieni do innego pokoju w tym hotelu, spełniającego wynikające z umowy standardy, lecz musieli w nim zamieszkać z dwojgiem innych, nieznanych im wcześniej uczestników imprezy, odbywających podróż poślubną. W pokoju, w którym mieszkali we czworo przez trzy doby, było jedno duże podwójne łóżko, kanapa i dostawka. Stworzone przez organizatora warunki nie gwarantowały intymności i spokoju; powodowie i ich współmieszkańcy zmuszeni byli uzgadniać pory pobytu w pokoju, czuli się zdenerwowani i skrępowani. Dopiero w dniu 6 października 2007 r., a więc trzy dni przed zakończeniem imprezy, powodowie otrzymali dwuosobowy pokój, jednak nie w hotelu „P.R.”, lecz w hotelu „S.G.T.C.”.

Już w czasie trwania wycieczki powodowie składali reklamację, którą – w formie pisemnej – potwierdzili w dniu 9 listopada 2007 r., żądając zwrotu 2/3 kosztów wycieczki oraz po 5000 zł tytułem zadośćuczynienia. Wobec braku odpowiedzi, złożyli pozew o zapłatę na rzecz każdego powoda kwot po 1260 zł tytułem odszkodowania oraz kwot po 3500 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną naruszeniem ich dobra osobistego w postaci „prawa do czerpania satysfakcji z zakupionej imprezy turystycznej” i „udanego urlopu”.

Sąd Rejonowy w Radomiu zasądził od strony pozwanej na rzecz powodów kwoty po 945 zł tytułem odszkodowania, oddalając powództwo o odszkodowanie w pozostałej części oraz o zadośćuczynienie w całości. Wyjaśnił w szczególności, że zadośćuczynienie może być przyznane jedynie w wypadku odpowiedzialności deliktowej, tymczasem odpowiedzialność strony pozwanej ma charakter kontraktowy. Sąd Rejonowy nie podzielił także poglądu powodów, że prawo do „udanego urlopu” jest dobrem osobistym podlegających ochronie na podstawie art. 24 i 448 k.c.

Przy rozpoznawaniu apelacji obu stron – zważywszy na zawarte w apelacji powodów zarzuty naruszenia art. 23 i 24 k.c. oraz art. 11a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.) – Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Upowszechnienie turystyki oraz – związane z tym – zawieranie tzw. umów o podróż, odbywaną najczęściej w czasie wakacji lub urlopu, doprowadziło do powstania nowych problemów prawnych, dotychczas nieznanych albo traktowanych jako marginesowe, wiążących się głównie z dochodzeniem roszczeń o odszkodowanie z tytułu niewykonania albo nienależytego wykonania tych umów. De lege lata szczególną trudność orzeczniczą sprawiają roszczenia o naprawienie szkody w postaci określanej jako „utrata przyjemności z wakacji”, „utracony wypoczynek” lub „zmarnowany (stracony) urlop”. Jednoznaczny, jurydyczny opis szkody leżącej u podłoża tych roszczeń, skupiających żądania oparte na rozmaitych stanach faktycznych, nie jest łatwy, zawsze jednak chodzi o szkody niematerialne poniesione przez podróżnego (klienta) w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania przez organizatora turystyki umowy o podróż. Na ich określenie w piśmiennictwie i judykaturze najczęściej używa się terminu „zmarnowany urlop” (wasted holiday), będącego w istocie skrótem semantycznym, oddającym zwięźle istotę szkody polegającej na utracie oczekiwanych w związku z zawarciem umowy przyjemnych przeżyć, wiązanych najczęściej z podróżą, relaksem i wypoczynkiem.

Niematerialny charakter szkody w postaci „zmarnowanego urlopu” nie może budzić wątpliwości, gdyż – jak trafnie podnosi się w doktrynie – w majątku poszkodowanego nie dochodzi z tego tytułu do jakiegokolwiek uszczerbku; jest poza tym oczywiste, że przyjemność oczekiwana w związku z podróżą (urlopem), a nieuzyskana w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zawartej umowy, pozostaje wyłącznie w sferze wrażeń i uczuć, jest więc zjawiskiem czysto psychicznym, pozbawionym elementu majątkowego lub komercyjnego. W piśmiennictwie pojawiają się wprawdzie próby kwalifikowania omawianej szkody jako szkody majątkowej, oparte na tezie, że pewna forma wypoczynku lub przyjemności w postaci wycieczki lub pobytu na urlopie przybiera postać świadczenia, którego wartość wyraża cena imprezy turystycznej, tezę tę trudno jednak uznać za przekonującą, zwłaszcza że jej przyjęcie i tak nie pozwoliłoby na pełną rekompensatę szkody polegającej na „zmarnowaniu urlopu”. Nieprzekonująca jest także próba wprzęgnięcia do argumentacji w tym zakresie przepisu art. 322 k.p.c., który ma charakter czysto procesowy, w związku z czym nie może stanowić elementu materialnoprawnej konstrukcji podstawy roszczenia (wyroku). Naturalnie, w wyniku wadliwego wykonania umowy o podróż mogą także powstać szkody majątkowe, ich jednak naprawienie na podstawie art. 471 k.c. nie budzi wątpliwości.

Przyjęcie, że omawiana szkoda ma charakter niemajątkowy, aktualizuje wyeksponowany w rozstrzyganym zagadnieniu prawnym problem ewentualnej podstawy odpowiedzialności organizatora imprezy turystycznej. Problem ten powstaje dlatego, że w polskim prawie obligacyjnym dominuje pogląd, ugruntowany jeszcze pod rządem art. 157 § 3 k.z., iż naprawienia szkody niemajątkowej (zadośćuczynienia za krzywdę) można żądać tylko w wypadkach przewidzianych przez ustawę. Wprawdzie kodeks zobowiązań przewidywał w tym zakresie pewne koncesje, polegające na możliwości stosowania do odpowiedzialności kontraktowej odpowiednio przepisów o naprawieniu szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym (art. 242; por. np. uzasadnienie orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 6 października 1953 r., II C 1141/53, OSN 1955, nr 1, poz. 5), co niekiedy otwierało drogę do zasądzenia zadośćuczynienia za krzywdę wynikającą z niewykonania zobowiązania, jednak w kodeksie cywilnym takiego przepisu nie przewidziano. Tym samym możliwość przyznania zadośćuczynienia w ramach odpowiedzialności ex contractu została odjęta; współcześnie jest to możliwe wyłącznie w ramach reżimu odpowiedzialności deliktowej (art. 445 i 448 k.c. ulokowane w tytule VI „Czyny niedozwolone”; por. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1986 r., III CZP 2/86, OSNCP 1987, nr 1, poz. 10; odmiennie wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 1977 r., IV CR 90/77, OSPiKA 1978, nr 11, poz. 200 i z dnia 9 sierpnia 2005 r., IV CK 69/05, nie publ.).

Oczywiście, nie jest wykluczone naprawienie szkody niemajątkowej wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli strony stosunku obligacyjnego tak postanowią (art. 353¹ k.c.), ale przykłady takich umów – przynajmniej w stosunkach turystycznych, w których organizator podróży „narzuca” korzystne dla siebie rozwiązania umowne – nie są znane (por. wyroki Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 19 października 2004 r., XVII Amc 95/03, "Monitor Sądowy i Gospodarczy: 2005, nr 122, poz. 7513, oraz z dnia 28 grudnia 2008 r., XVII 161/05, "Monitor Sądowy i Gospodarczy" 2007, nr 124, poz. 8405). Nie są także wyłączone przypadki odpowiedzialności za szkodę niemajątkową wynikające ze zbiegu podstaw unormowanego w art. 443 k.c., zwłaszcza w razie wyrządzenia szkody na osobie, jednak należą one do wyjątków (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 1966 r., I CR 134/64, OSPiKA 1967, nr 7-8, poz. 183 i z dnia 17 grudnia 2004 r., II CK 300/04, OSP 2006, nr 2, poz. 20).

Jako podstawę prawną roszczenia o zadośćuczynienie za „zmarnowany urlop” zaproponowano w piśmiennictwie także art. 56 k.c., co należy uznać za rozwiązanie niepozbawione zalet, gdyż bazując na pewnej wrażliwości aksjologicznej, nieodzownej w poszukiwaniach podstaw odpowiedzialności za szkodę, pozwalałoby ono na objęcie ochroną cywilnoprawną obszarów dotychczas niechronionych. Dawałoby także większą swobodę sądom, zapewniając elastyczność w ocenie poszczególnych, poddanych pod osąd przypadków. Koncepcja ta, choć niekiedy wykorzystywana przez sądy, nie zyskała jednak szerszego poparcia, gdyż trudno bez zastrzeżeń przyjąć, że roszczenia o zadośćuczynienie za „zmarnowany urlop” wynika z ustalonych zwyczajów lub zasad współżycia społecznego. Można jej także zarzucić sprowadzenie groźby rozchwiania stosunków obligacyjnych i odpowiedzialności z tego tytułu.

Nie ma również wystarczających podstaw do przyjęcia odpowiedzialności z tytułu naruszenia dóbr osobistych, szeroko analizowanej w doktrynie, a niejednokrotnie lansowanej także przez powodów w sprawach toczących się przed sądami, czego dowodzi sprawa niniejsza. W tym zakresie należy podnieść, że w ramach istniejących instrumentów ochrony cywilnoprawnej ochrona dóbr osobistych ma charakter wyjątkowy, w związku z czym sięganie do jej mechanizmów powinno następować z odpowiednią ostrożnością i powściągliwością, bez tendencji do sztucznego poszerzania katalogu tych dóbr. W judykaturze i piśmiennictwie przyjmuje się powszechnie, że dobra osobiste wynikają z tych  wartości niemajątkowych, które są ściśle związane z człowiekiem, obejmując jego fizyczną i psychiczną integralność albo będąc przejawem jego twórczej działalności; skupiają niepowtarzalną, pozwalającą na samorealizację indywidualność człowieka, jego godność oraz pozycję wśród innych ludzi. Dobrem osobistym jest wartość immanentnie złączona z istotą człowieczeństwa oraz naturą człowieka, niezależna od jego woli, stała, dająca się skonkretyzować i obiektywizować.

Na tle takiego pojmowania dóbr osobistych nie można konstruować – co się niekiedy czyni – dobra osobistego w postaci prawa do niezakłóconego odpoczynku, przypisywanego konsumentowi zawierającemu umową o świadczenie  usług turystycznych. Należy poza tym pamiętać, że każde dobro osobiste skupia w sobie dwa elementy – chronioną wartość oraz prawo żądania od innych poszanowania jej.

Spokojny, niezakłócony odpoczynek na zorganizowanych wczasach nie odpowiada tym przesłankom; jest zwykłym przejawem zachowania człowieka, zaspokojeniem jego – najczęściej doraźnej – potrzeby, nie przez wszystkich zresztą odczuwanej.

Z tezą tą nie koliduje stwierdzenie, że urlop (okresowy odpoczynek) stanowi elementarną składową higieny psychicznej oraz jest środkiem odnowy somatycznej, a w związku z tym czynnikiem wpływającym bezpośrednio na zdrowie człowieka, będące jednym z podstawowych dóbr osobistych (art. 23 in principio k.c.). Przeciwnie, nie można wykluczyć, że w niektórych sytuacjach działanie (zaniechanie) organizatora turystyki, skutkujące „zmarnowaniem urlopu”, będzie jednocześnie naruszeniem jakiegoś dobra osobistego, w tym np. zdrowia albo nietykalności lub wolności osobistej, i wówczas – po spełnieniu pozostałych przesłanek odpowiedzialności – zasądzenie zadośćuczynienia na podstawie art. 445 lub 448 k.c. stanie się możliwe, jednak konstatacja ta nie uzasadnia generalnego stanowiska, iż prawo do spokojnego wypoczynku (urlopu) jest dobrem osobistym, dającym się pomieścić w otwartym katalogu tych dóbr zawartym w art. 23 k.c. W tej sytuacji ujęta w osnowie zagadnienia prawnego przedstawionego do rozstrzygnięcia koncepcja, że podstawą odpowiedzialności za szkodę niemajątkową w postaci „zmarnowanego urlopu” jest art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. nie może być zaakceptowana.

Formułując zagadnienie prawne, Sąd Okręgowy odwołał się jednak także do przepisów dotyczących świadczenia usług turystycznych, dopatrując się ewentualnej podstawy odpowiedzialności za szkodę niemajątkową w postaci „zmarnowanego urlopu” w art. 11a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm. – dalej: „u.u.t.”). Taka sugestia jest uzasadniona, gdyż jakkolwiek – co wykazano – art. 471 k.c. nie może być podstawą odpowiedzialności z tego tytułu, a próba jego wykładni w tym kierunku, wątpliwa dogmatycznie, groziłaby zdekomponowaniem, a niekiedy rozmyciem odpowiedzialności kontraktowej, to jednak nie jest wykluczone zasądzenie zadośćuczynienia z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, jeżeli wynika to z przepisu szczególnego. Za poszukiwaniem skutecznej podstawy odpowiedzialności z tego tytułu przemawiają również motywy aksjologiczne, a także argumenty wypływające z prawa unijnego (europejskiego) oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Problematyka szeroko rozumianej umowy o podróż oraz odpowiedzialności z tego tytułu stała się przedmiotem dyrektywy nr 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek (Dz.Urz. L 158, 23/06/1990 P. 0059 – dalej: „dyrektywa nr 90/314”), implementowanej przez wszystkie państwa Unii Europejskiej, także przez Polskę, co nastąpiło ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych, a ściślej nowelą do tej ustawy, wprowadzoną ustawą z dnia 8 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, ustawy o wyższych szkołach zawodowych, ustawy o transporcie kolejowym i ustawy o usługach turystycznych oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych i ustawy o działach administracji rządowej – w związku z dostosowaniem do prawa Unii Europejskiej (Dz.U. Nr 122, poz. 1314). Podstawowe znaczenie w tym zakresie miało uchwalenie art. 11a, będącego odpowiednikiem art. 5 ust. 1 i 2 dyrektywy nr 90/314, statuującego odpowiedzialność organizatora imprezy turystycznej (podróży) za szkody wyrządzone klientowi (konsumentowi) w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy.

Już po wejściu w życie tej noweli art. 5 ust. 1 i 2 dyrektywy nr 90/314 stał się przedmiotem orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W wyroku z dnia 12 marca 2002 r., S. Leitner v. TUI Deutschland GmbH, nr C-168/00 (EurLex nr 62000J0168), odpowiadając na pytanie prejudycjalne Sądu Okręgowego w Linzu (Austria), czy art. 5 dyrektywy 90/314 powinien być wykładany w ten sposób, że pojęciem szkody należy obejmować także uszczerbek niemajątkowy w postaci utraty przyjemności wypoczynku (the loss of enjoyment of the holiday), Trybunał orzekł, iż wymieniony przepis „co do zasady przyznaje konsumentowi prawo do odszkodowania za uszczerbek niemajątkowy poniesiony na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez organizatora imprezy turystycznej” (por. także opinię rzecznika generalnego A. Tizzano przedstawioną w dniu 20 września 2001 r., Zb.Orz. TE 2002, s. I-02631). Trybunał uznał, że brak specyfikacji w art. 5 dyrektywy 90/314 rodzajów uszczerbków podlegających kompensacji – jako zabieg celowy – stwarza podstawy do szerokiej interpretacji pojęcia szkody, czemu sprzyja także pozanormatywne znaczenie umowy o imprezę turystyczną; turystyka jako sektor przekrojowy i związany z wieloma dziedzinami działalności gospodarczej jest obiektem szczególnej dbałości o wzrost konkurencyjności i upraszczanie istniejącego prawodawstwa europejskiego (por. rezolucję Parlamentu Europejskiego z dnia 29 listopada 2007 r. w sprawie odnowionej polityki turystycznej UE: Ku silniejszemu partnerstwu na rzecz turystyki europejskiej – 2006/2129/INI). Poza tym, podstawowym bodźcem pobudzającym konsumenta do korzystania z imprezy turystycznej jest osiągnięcie korzyści niematerialnej (przyjemności wypoczynku, spokoju, relaksu, poczucia komfortu itp.); nieuzyskanie jej na skutek zaniedbań organizatora, a więc utrata przyjemności (zmarnowanie urlopu) jest często jedynym uszczerbkiem poniesionym przez konsumenta.

Wydanie dyrektywy zrodziło obowiązek Polski pełnej transpozycji jej treści do porządku krajowego, który w tym wypadku został spełniony przez wspomnianą, stosowną nowelizację ustawy dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych. Należy podkreślić, że obowiązki implementacyjne państw członkowskich są w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej traktowane, zgodnie z zasadą lojalności, jako zapewnienie prawu unijnemu wymaganej efektywności (art. 4 ust. 3 oraz art. 288 i nast. TFUE; por. np. orzeczenia z dnia 10 kwietnia 1984 r., S. von Colson and E. Kamann v. Land Nordhein-Wstfalen, nr 14/83, EurLex nr 61983J0014, oraz z dnia 26 lutego 1986 r., M. H. Marshall v. Southampton and South-West Hampshire Area Health Authority, nr 152/84, EurLex nr 61984J0152). Jeżeli zatem państwo członkowskie dopełniło obowiązku transpozycji dyrektywy, to jej skutki wiążą za pomocą (za pośrednictwem) prawa krajowego, w tym wypadku – ustawy. W tej sytuacji nie ulega wątpliwości, że – zgodnie z doktryną efektywności – implementacja dyrektywy do prawa polskiego w formie ustawy oznacza obowiązek takiej jej wykładni, która jest zgodna z dyrektywą, a jeżeli dyrektywa była poddana interpretacji Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej – zgodnie z tą interpretacją (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2008 r., III CZP 25/08, OSNC 2009, nr 9, poz. 127).

W tym stanie rzeczy, skoro Trybunał Sprawiedliwości w przytoczonym orzeczeniu z dnia 12 marca 2002 r. orzekł, że art. 5 dyrektywy 90/314 powinien być wykładany w sposób obejmujący pojęciem szkody także uszczerbek niemajątkowy w postaci „zmarnowanego urlopu”, to art. 11a u.u.t., przenoszący art. 5 dyrektywy do polskiego porządku prawnego, musi być wykładany w ten sam sposób. Taka wykładnia, mająca zarazem charakter scalający, pozwala również na wniosek, że rozwiązanie zastosowane w prawie krajowym jest zgodne z dyrektywą.

Należy przy tym podkreślić, że żadne istotne względy wypływające z polskiego systemu prawa cywilnego nie przeciwstawiają się takiej wykładni art. 11a u.u.t., a jego znaczenie – w takim rozumieniu – polega na tym, że w zakresie, w którym dopuszcza przyznanie zadośćuczynienia za szkodę wyrządzoną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy o imprezę turystyczną, stanowi przepis szczególny w stosunku do art. 471 k.c.

Za takim traktowaniem art. 11a u.u.t. przemawia także fakt, że ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie umowy o podróż (o imprezę turystyczną) do kodeksu cywilnego, co byłoby naturalne i ściśle związałoby skutki niewykonania tej umowy z kodeksowym reżimem odpowiedzialności ex contractu, lecz stworzył samodzielną, autonomiczną podstawę odpowiedzialności umownej, zakorzenioną w regulacji prawa unijnego. W związku z tym, zgodnie z art. 11, przepisy kodeksu cywilnego mają zastosowanie do odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego umowy o podróż tylko w zakresie nieuregulowanym ustawą o usługach turystycznych (por. uzasadnienie projektu zmiany ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych, Sejm III kadencji, druk nr 2089).

Wykładnia art. 11a u.u.t. – dopuszczająca zasądzenie zadośćuczynienia z tytułu odpowiedzialności kontraktowej – odpowiada także współczesnym tendencjom rozwoju prawa cywilnego. Przykładowo, prawo wierzyciela do wynagrodzenia szkody niemajątkowej wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przewiduje art. 9:501 ust. 2 zasad europejskiego prawa umów – PECL (Kwartalnik Prawa Prywatnego 2004, nr 3, s. 801). Zgodnie z tym przepisem, odszkodowanie należy się za szkody niemajątkowe oraz szkody przyszłe, których wystąpienie można, rozsądnie rzecz biorąc, uznać za prawdopodobne. Podkreśla się, że odszkodowaniu mogą podlegać – wywołane niewykonaniem umowy – ujemne doznania psychiczne związane z cierpieniem, bólem lub zakłóceniem spokoju psychicznego; w tych ujemnych doznaniach mieszczą się przykrości spowodowane „zmarnowaniem urlopu”. Podobne unormowania można znaleźć w zasadach międzynarodowych umów handlowych UNIDROIT. Zgodnie z art. 7.4.2, wierzyciel ma prawo do pełnego naprawienia szkody z tytułu niewykonania zobowiązania; szkoda obejmuje zarówno poniesione straty, jak i utracony zysk, biorąc pod uwagę jakąkolwiek korzyść finansową wierzyciela spowodowaną uniknięciem kosztów albo strat; może mieć również charakter niemajątkowy i obejmować na przykład cierpienia fizyczne oraz psychiczne. W tym samym kierunku postępują prace Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego; w ramach naprawienia szkody niemajątkowej ex contractu przewiduje się możliwość domagania się przez wierzyciela naprawienia szkody niemajątkowej wynikłej z naruszenia zobowiązania, gdy jest to usprawiedliwione właściwością zobowiązania zmierzającego do zaspokojenia niemajątkowego interesu wierzyciela. W „Zielonej księdze” przedstawiającej „optymalną wizję” kodeksu cywilnego znajduje się postulat wprowadzenia zadośćuczynienia za krzywdę z tytułu odpowiedzialności kontraktowej przy przyjęciu kwalifikowanej postaci winy jako przesłanki tej odpowiedzialności.

W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 04/2017

Przepis art. 11a ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.) może być podstawą odpowiedzialności organizatora turystyki za szkodę niemajątkową klienta w postaci tzw. zmarnowanego urlopu.

(uchwała z dnia 19 listopada 2010 r., III CZP 79/10, J. Gudowski, M. Romańska, J. Kremer, OSNC 2011, nr 4, poz. 41; BSN 2010, nr 11, s. 9; OSP 2012, nr 1, poz. 2; Prok.i Pr. 2011, nr 7–8, wkładka, s. 36; TPP 2011, nr 1, s. 137)

Glosa

Patryka Zasuwika, Monitor Prawniczy 2016, nr 24, s. 1329

Glosa ma charakter aprobujący.

Autor wskazał, że komentowana uchwała stanowiła przełomowe orzeczenie, które na gruncie prawa krajowego po raz pierwszy wyraźnie wskazało istnienie podstawy prawnej do przypisania organizatorowi turystyki odpowiedzialności za wyrządzenie szkody niemajątkowej spowodowanej niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania umownego. Uznanie przez Sąd Najwyższy, że art. 11a ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U. 2016 r., poz. 187) stanowi samoistną podstawę dochodzenia roszczeń o zadośćuczynienie, mających swe źródło w odpowiedzialności ex contractu, stanowiło potwierdzenie istnienia wyjątku od zasady stanowiącej, że odpowiedzialność kontraktowa obejmuje wyłącznie obowiązek kompensaty szkody o charakterze majątkowym.

Glosator uznał, że przyjęty w komentowanej uchwale charakter szkody w postaci tzw. zmarnowanego urlopu, jako szkody o charakterze niemajątkowym, należy ocenić aprobująco. Sąd Najwyższy trafnie odrzucił argumentację zmierzającą do kwalifikowania omawianej szkody jako szkody majątkowej. Jest ona oparta na założeniu, że jakaś część wypoczynku lub przyjemności z wycieczki ma formę świadczenia. Takie ujęcie problemowej kwestii w konsekwencji nie doprowadziłoby do pełnej kompensaty, gdyż co najmniej część szkody wynikającej ze zmarnowanego urlopu i tak pozostaje w sferze przeżyć psychicznych i emocjonalnych, co kwalifikuje tę szkodę do kategorii szkody niemajątkowej.

W dalszej części glosy autor podał, że na szczególną uwagę zasługuje dokonana w komentowanej uchwale analiza odpowiedzialności organizatora turystyki, wynikająca z treści art. 11a ustawy o usługach turystycznych. Należy zauważyć, że regulacje dotyczące odpowiedzialności organizatora turystyki, zawarte w ustawie o usługach turystycznych, miały swe źródło w dyrektywie Rady Nr 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek (Dz.Urz. L Nr 158). Zgodnie z art. 5 ust. 1 i 2 tej dyrektywy, państwa członkowskie obowiązane są zapewnić środki pozwalające konsumentowi korzystającemu z imprezy turystycznej na dochodzenie odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę wyrządzoną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. W związku z tym, że regulacja polskiego prawa krajowego nie precyzuje, czy odpowiedzialność kontraktowa organizatora turystyki obejmuje wyłącznie szkodę majątkową, czy również swym zakresem wprowadza obowiązek kompensaty szkody niemajątkowej, w celu rozstrzygnięcia powstałych wątpliwości prawnych Sąd Najwyższy dokonał wykładni, opierając się na dorobku orzeczniczym Trybunału Sprawiedliwości. W ocenie autora, zaprezentowany przez Sąd Najwyższy model wykładni należy ocenić aprobująco, ponieważ stanowi on realizację obowiązku wykładni prawa krajowego zgodnie z prawem unijnym, jako instrument zapewniania efektywności prawa Unii Europejskiej.

*****************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11/2016

Glosa

Adama Gierady, Prawo cywilne. Glosy, red. F. Zoll, S. Daniluk, Warszawa 2016, s. 99

Glosa ma charakter aprobujący.

Zdaniem autora, Sąd Najwyższy dokonał trafnej wykładni pojęcia „zmarnowany urlop”, uwzględniając stosowanie przepisów związanych z odpowiedzialnością za spowodowanie uszczerbku niemajątkowego w reżimie odpowiedzialności kontraktowej na gruncie przepisów kodeksu cywilnego, do którego ma zastosowanie art. 471 k.c. Trafne, zdaniem glosatora, jest również uznanie za niedopuszczalne wywodzenie roszczenia o zadośćuczynienie za opisywany uszczerbek na podstawie art. 56 k.c.     

Autor wskazał także na możliwość innego rozstrzygnięcia, możliwe bowiem – jego zdaniem – było uznanie, że dyrektywa nr 90/314 nie została właściwie implementowana do krajowego porządku prawnego Rzeczpospolitej Polskiej. Uwzględniając treść art. 11 ustawy o usługach turystycznych, który stanowi, że w kwestiach nieuregulowanych należy wprost stosować przepisy kodeksu cywilnego, można dojść do wniosku, że w art. 11a ust. 1 ustawy wolą ustawodawcy było jedynie stworzenie zamkniętego katalogu przyczyn egzoneracyjnych, na które może powołać się organizator turystyki, aby uwolnić się od odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę wynikającą z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy zawartej z klientem (konsumentem) i tylko w tym zakresie ustanowienie lex specialis względem art. 471 k.c. W pozostałej części odesłanie do przepisów kodeksu cywilnego dotyczących odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, które – zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego zajętym w głosowanej uchwale – nie mogą być samodzielną podstawą odpowiedzialności za spowodowanie uszczerbku niemajątkowego w ramach reżimu ex contractu.       

Wykorzystanie takiej argumentacji odnoszącej się do niewłaściwej implementacji dyrektywy, spowodowałoby jednak, że powodowie nie mogliby dochodzić swoich praw od pozwanego bezpośrednio na podstawie dyrektywy nr 90/314, gdyż postępowanie nie dotyczyło stosunków między jednostką a państwem, ale mogliby dochodzić od państwa rekompensaty za szkodę poniesioną na skutek niewywiązania się przez nie z zobowiązań wobec Unii Europejskiej.

********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 03/2012

Glosa

Jerzego Gospodarka, Orzecznictwo Sądów Polskich 2012, nr 1, poz. 2

Glosa ma charakter aprobujący.

Autor podzielił pogląd Sądu Najwyższego, że nie można konstruować dobra osobistego w postaci prawa do niezakłóconego odpoczynku konsumenta zawierającego umowę o świadczenie usług turystycznych. Zgodził się również z zapatrywaniem, że podstawą odpowiedzialności organizatora turystyki za tzw. zmarnowany urlop jest art. 11a ust. 1 ustawy o usługach turystycznych interpretowany zgodnie z art. 5 dyrektywy Rady 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek. Wskazał też na potrzebę dokonywania prounijnej wykładni prawa polskiego w toku jego stosowania przez sądy.

Dalszą część opracowania glosator poświęcił omówieniu uszczerbków niemajątkowych objętych odpowiedzialnością organizatora turystyki. Opowiedział się następnie za ustawowym uregulowaniem dochodzenia roszczeń tego rodzaju.

****************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11/2011

Glosa

Marcina Łolika, Europejski Przegląd Sądowy 2011, nr 9, s. 45 - 47

Glosa ma charakter częściowo krytyczny.

Powództwo zostało wytoczone przez uczestników wycieczki do Egiptu, , gdzie mieli być zakwaterowani w czterogwiazdkowym hotelu. Na miejscu okazało się, że najpierw zostali zakwaterowani w zagrzybionym i brudnym pokoju położonym w piwnicy innego hotelu niż pierwotnie zaplanowany. Następnie zostali umieszczeni w pokoju, w którym mieszkali wspólnie z nowożeńcami odbywającymi podróż poślubną. Dopiero na trzy dni przed końcem wycieczki zostali przeniesieni do pokoju spełniającego umówiony standard.

Sąd Najwyższy przeanalizował poglądy, które mogłyby stanowić podstawę do zasądzenia zadośćuczynienia za zmarnowany urlop w przypadku odpowiedzialności kontraktowej. Odrzucił koncepcje próbujące kwalifikować uszczerbek związany ze zmarnowanym urlopem jako szkodę majątkową, jak również próby sięgania do art. 322 k.p.c. lub art. 56 k.c. jako źródła kompensacji szkody niemajątkowej. Równocześnie został odrzucony pogląd bazujący na instytucji dobra osobistego chroniącego prawo do spokojnego wypoczynku; w tym zakresie Sąd Najwyższy zaznaczył, że w świetle obowiązującego prawa taka konstrukcja dobra osobistego jest nieuzasadniona.

Reasumując, Sąd Najwyższy w celu zapewnienia prawidłowej transpozycji art. 5 dyrektywy 90/314/EWG w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek zajął stanowisko, że art. 11a ustawy o usługach turystycznych jest przepisem szczególnym wobec art. 471 k.c. Jednakże – jak stwierdził glosator – Sąd Najwyższy nie wyjaśnił, na czym miałby polegać ów szczególny charakter tej regulacji prawnej, tj. odpowiedzialności organizatora turystyki w świetle ustawy o usługach turystycznych. Wyraził jedynie pogląd, że „art. 11a ustawy, w zakresie w którym dopuszcza przyznanie zadośćuczynienia za szkodę wyrządzoną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy o imprezę turystyczną, stanowi przepis szczególny w relacji do art. 471 k.c.”. Wobec takiego stwierdzenia autor glosy zauważył, że Sąd Najwyższy jedynie zaznaczył, że art. 11a ustawy o usługach turystycznych – w przeciwieństwie do art. 471 k.c. – dopuszcza możliwość zasądzenia zadośćuczynienia, natomiast nie wskazał jej podstawy. Ten fragment rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego komentator uznał za lukę w uzasadnieniu.

Glosator podjął próbę analizy kierunku interpretacyjnego przyjętego przez Sąd Najwyższy, poprzedzając ją kilkoma uwagami ogólnymi. Zauważył, że założenie przyjęte w kodeksie cywilnym, mające źródło w art. 157 § 3 k.z., nie jest słuszne. Jego istota polega na tym, że pojęcie szkody prawnie relewantnej w ramach odpowiedzialności ex contractu nie obejmuje szkody niemajątkowej. Omawiana norma kodeksu zobowiązań nie została powtórzona w kodeksie cywilnym, jednakże utrzymała w kulturze prawnej desygnat odpowiedzialności kontraktowej.

W związku z tym, że w glosowanej uchwale nie mamy do czynienia z wprost wskazaną podstawą prawną dochodzenia zadośćuczynienia, to – zdaniem autora glosy – należy zbadać zakres pojęcia szkody w ramach obu tych aktów prawnych. Glosator zwrócił również uwagę, że ustawa o usługach turystycznych nie wprowadza definicji szkody, natomiast zawarte w art. 11 odesłanie do stosowania przepisów kodeksu cywilnego zdawałaby się przesądzać, że rozumienie szkody powinno być jednolite w świetle obu tych aktów prawnych. Jednakże tylko w instytucji prawnej, tj. pojęciu szkody można znaleźć podstawy, które przesądzają możliwość dochodzenia zadośćuczynienia za szkodę w postaci tzw. zmarnowanego urlopu. Uzasadniając swoje stanowisko glosator przyjął, że szkoda prawnie relewantna, za którą odpowiedzialny jest organizator turystyki, obejmuje również szkodę niemajatkową. Rozumienie w taki sposób i w takim zakresie terminu „szkoda” stanowi differentia specificam tej ustawy w relacji do rozwiązań przyjętych na gruncie kodeksu cywilnego.

Komentator dodał, że takie rozumienie określenia „szkoda” jest zgodne z kierunkiem wykładni Trybunału Sprawiedliwości (por. wyrok z dnia 12 marca 2002 r. w sprawie C-168/00, S.Leitner v. TUI Deutschland GmbH & CoKG, ECR 2002, s. I-2631), który w pojęciu „szkody” doszukiwał się we wskazanym wyroku możliwości wynagrodzenia za szkodę w postaci tzw. zmarnowanego urlopu. Jednakże taki kierunek rozumowania – zdaniem glosatora – nie wynika z argumentacji uzasadnienia omawianej uchwały Sądu Najwyższego.

**********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 10/2011

Glosa

Katarzyny Kryli, Przegląd Sądowy 2011, nr 9, s. 137

Glosa ma charakter aprobujący.

W ocenie glosatorki, wykładnia art. 11a ustawy o usługach turystycznych dokonana przez Sąd Najwyższy – mimo że sprzeczna z tradycyjnym poglądem, zgodnie z którym możliwość przyznania zadośćuczynienia wymaga zawsze wyraźnej podstawy normatywnej – odpowiada wymogom stawianym państwom członkowskim przez prawo europejskie i eliminuje ryzyko poniesienia przez Polskę odpowiedzialności z tytułu braku implementacji lub błędnej implementacji dyrektywy.

Autorka zwróciła uwagę, że w braku odpowiedniej regulacji w prawie polskim, z której wprost wynikałaby możliwość dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego za zmarnowany urlop, sądy mają obowiązek takiej wykładni obowiązujących przepisów, aby pozostawały one w zgodzie z „brzmieniem i celem" dyrektywy 90/314/EWG z 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek (Dz.Urz. WE 1990 L 158/59) (zasada skutku pośredniego: indirect effect). Taki obowiązek wynika z art. 288 TFUE. W sytuacji, w której sąd odmówi przyznania zadośćuczynienia za uszczerbek polegający na utracie przyjemności z podróży, powołując się na brak odpowiedniej regulacji w prawie polskim, turysta wciąż będzie mógł wystąpić z roszczeniem przeciwko państwu za szkodę powstałą z powodu braku implementacji lub nieprawidłowej implementacji dyrektywy. Glosatorka podkreśliła, że jedynie umiejętna wykładnia przepisów prawnych dokonywana przez sądy może wypełnić luki pozostawione przez ustawodawcę i zminimalizować ryzyko poniesienia przez państwo odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niepełnego implementowania dyrektywy.

Uchwała została zaaprobowana także przez M. Nesterowicza w opracowaniu „Odpowiedzialność cywilna biura podróży za »zmarnowany urlop« w prawie polskim i porównawczym (na tle uchwały SN z 19 listopada 2010 r.)" (Przegląd Sądowy 2011, nr 5, s. 5). Omówiła ją  M. Domańska w "Przeglądzie orzecznictwa" (Europejski Przegląd Sądowy 2011, nr 9, s. 59).