Wyrok z dnia 2004-03-09 sygn. I CK 436/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CK 436/03

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 marca 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący)

SSN Jan Górowski (sprawozdawca)

SSN Barbara Myszka

Protokolant Beata Rogalska

w sprawie z powództwa D. S. przeciwko G. S. i W. S.

o ustalenie,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 marca 2004 r., kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 24 kwietnia 2003 r., sygn. akt I ACa 97/03,

1. zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala apelację pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego w Krośnie, Ośrodek Zamiejscowy w Przemyślu z dnia 1 października 2002 r., sygn. V C 241/01, w części dotyczącej ustalenia nieważności umowy darowizny z dnia 9 października 1998 r. w zakresie działki nr […]/1 (pkt I), znosi wzajemnie między stronami koszty procesu za pierwszą i drugą instancję i nakazuje ściągnąć solidarnie od pozwanych na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie kwotę 10.000 (dziesięć tysięcy) zł tytułem części nieuiszczonych opłat i wydatków;

2. oddala kasację w pozostałej części i znosi wzajemnie koszty postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powódka D. S. domagała się ustalenia, że notarialna umowa darowizny zawarta w dniu 9 października 1998 r. pomiędzy W. S. i G. S. jest nieważna w części obejmującej działkę […]/1 o pow. 3 ary 26 m² zabudowaną domem mieszkalnym, która powstała z podziału działki [...] o pow. 0,22 ha położonej w T., oraz ustalenia, że stanowi ona własność D. S. i W. S. na zasadzie wspólności majątkowej małżeńskiej.

Wyrokiem z dnia 1 października 2002 r. Sąd Okręgowy w Krośnie Ośrodek Zamiejscowy w Przemyślu powództwo uwzględnił, ustalając, że powódka i pozwany są małżeństwem od 15 września 1984 r. Oboje byli zainteresowani budową własnego domu. G. S., matka pozwanego, namówiła małżonków do wybudowania domu na działce nr […] stanowiącej jej własność położonej w T. Pozwolenie na budowę zostało wydane w 1985 r. na rzecz G.S. Strony wybudowały budynek w stanie surowym w 1986 r. Na budowę przeznaczone zostały środki finansowe uzyskane z prezentów ślubnych, zarobione przez powódkę i jej matkę Z. W. w czasie ich pobytu w U. na początku lat osiemdziesiątych, a także pieniądze zarobione przez strony już w czasie trwania małżeństwa. W następnych latach budowa nie była kontynuowana aż do 1991 r.

W dniu 26 czerwca 1991 r. przed Sądem Rejonowym w Jarosławiu odbyła się rozprawa w sprawie z powództwa W. S. przeciwko G. S. o przeniesienie własności działki w wyniku zabudowy. Powódka nie była stroną tego postępowania. Na posiedzeniu tym została zawarta ugoda, w której matka zobowiązała się do przeniesienia własności zabudowanej działki nr […], bez wynagrodzenia, na rzecz majątku odrębnego W. S. D. S. o tej ugodzie dowiedziała się w dniu 3 sierpnia 1991 r., potwierdzając jej odbiór z klauzulą wykonalności.

W tym czacie pożycie małżeńskie D. S. i W. S. nie układało się zgodnie. Pozwany wyjeżdżał dwukrotnie do U. w celach zarobkowych. Po powrocie w 1998 r. doszło do krótkotrwałego pojednania pomiędzy małżonkami, ale w styczniu 1999 r., na żądanie swego teścia, powódka ostatecznie opuściła dom w T. i od tego czasu mieszka z dziećmi w domu swej matki.

Prawomocnym wyrokiem z dnia 12 marca 1999 r. została zniesiona majątkowa wspólność małżeńska stron. W dniu 9 października 1998 r. została zawarta w formie aktu notarialnego umowa darowizny działki [...] o pow. 22 arów zabudowanej domem mieszkalnym, którą syn W. S. darował swej matce G. S. przedmiotową nieruchomość.

Powierzchnia niezbędna do korzystania z wybudowanego na działce […] budynku mieszkalnego wynosi 3 ary 26 m² i stanowi ją działka […]/1.

Na podstawie tych ustaleń Sąd Okręgowy, odwołując się do wykładni zawartej w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 12 września 1985 r., III CRN 279/85 (OSNC 1986, nr 9, poz. 142), doszedł do wniosku, że dokonanie zabudowy nastąpiło z majątku wspólnego, a realizacja roszczenia z art. 231 k.c. przez W. S. nastąpiła w czasie trwania wspólności ustawowej. Z tego względu ocenił, że istnieje podstawa aby orzec, że sporna nieruchomość jest przedmiotem majątku dorobkowego stron i nie stoi temu na przeszkodzie, ze względu na unormowanie zawarte w art. 32 § 1 k.r.o., fakt, że W. S. sam na swoją rzecz zrealizował uprawnienie wynikające z art. 231 k.c.

Z tych względów ocenił umowę, darowizny z dnia 9 października 1998 r. zawartą pomiędzy W. S. i G. S. w części dotyczącej działki [...]/1 za nieważną, jako sprzeczną z art. 36 § 2 k.r.o. i art. 37 § 1 i 3 k.r.o.

W następstwie apelacji pozwanych Sąd Apelacyjny w Rzeszowie wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2003 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że powództwo oddalił. Akceptując dokonane ustalenia faktyczne wyraził wątpliwość, czy rozstrzygnięcie w sprawie l C 193/91 jest poprawne i czy w istocie chodziło o realizację roszczenia z art. 231 k.c., skoro przepis ten nie powinien być wykorzystywany jako podstawa do przenoszenia własności nieruchomości z pominięciem przesłanek w nim wymienionych. Jego zdaniem skoro postępowanie w tej sprawie jest prawomocnie zakończone, a zawarta ugoda stała się podstawą wpisu prawa własności działki […] w księdze wieczystej na rzecz W. S. jako jego majątek odrębny, to nie mógł pominąć skutków i znaczenia istnienia tego stanu rzeczy. Ta zaś okoliczność stała – jego zdaniem – na przeszkodzie do uwzględnienia żądania ustalenia, skoro prawomocne orzeczenie będące podstawą wpisu w księdze wieczystej nie zostało podważone. W rezultacie również za nietrafne ocenił żądanie ustalenia częściowej nieważności umowy darowizny.

Powódka w kasacji opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 393¹ pkt 1 k.p.c.) tj. art. 58 § 1 k.c. a także art. 36 § 2 k.r.o. oraz art. 37 k.r.o. wniosła o wydanie wyroku kasatoryjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Źródłem roszczenia wynikającego z art. 231 k.c. jest zdarzenie prawne w postaci wzniesienia na cudzym gruncie budynku lub innego urządzenia o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej pod budowę działki, przez jej samoistnego posiadacza w dobrej wierze. Realizacja hipotezy tego przepisu powoduje po stronie samoistnego posiadacza powstanie roszczenia do właściciela gruntu o przeniesienie własności zajętej działki (o wykup). Obowiązek ten stanowi dla umowy przeniesienia własności jej przyczynę prawną (causa). Umowa o przeniesienie własności zabudowanej działki gruntu (art. 231 k.c.) choć nie jest umową sprzedaży w rozumieniu art. 535 k.c. jest prawnie dopuszczalna i pod rygorem nieważności powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 158 k.c. w zw. z art. 73 § 2 k.c.).

Ugoda sądowa zastępuje formę aktu notarialnego, a zatem skoro dopuszczalna jest realizacja roszczenia określonego w art. 231 k.c. w drodze umowy to także możliwe jest zawarcie ugody w tym przedmiocie jeżeli zachodzą przesłanki określone w art. 917 k.c. Wbrew sugestii Sądu Apelacyjnego, nie ma ona takiej mocy prawnej jak wyrok, gdyż nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Może być nawet przez każdą ze stron w ponownym procesie wzruszona np. z powodu wad oświadczenia woli. Nie stwarza ona więc takiego stanu pewności obrotu, jaki daje prawomocny wyrok.

Ponieważ powódka nie była stroną postępowania, w którym w dniu 26 czerwca 1991 r. została zawarta ugoda sądowa to nie odnoszą się do niej ograniczenia dotyczące jej wzruszenia określone w art. 918 § 1 i 2 k.c. (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CKN 953/00, nie publ.). Skoro więc D. S. nie brała udziału w tej czynności prawnej nabycia własności nieruchomości, to nie była uprawniona aby w postępowaniu wieczystoksięgowym domagać się wpisania tego prawa na zasadach wspólności ustawowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1984 r., III CRN 270/84, OSNCP 1985, nr 9, poz. 134).

Należy zwrócić uwagę, że prawomocnym wyrokiem sądowym z dnia 5 maja 1999 r. została zniesiona wspólność ustawowa małżeńska D. S. i W. S. Od jej ustania stosuje się odpowiednio do majątku, który był nią objęty, przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 42 k.r.o.). Wprawdzie oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, ale każdy z małżonków może żądać aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku (art. 43 § 1 i 2 k.r.o.). Orzeczenie sądu o ustaleniu nierównych udziałów w majątku wspólnym ma charakter konstytutywny; wywołuje skutek ex tunc tj. od chwili ustania wspólności (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1976 r., II CR 268/76, OSNCP 1977, nr 10, poz. 188). Tymczasem określone w art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., Nr 24, poz. 1361 ze zm.) roszczenie o uzgodnienie stanu księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym ma doprowadzić do aktualnego w dacie orzekania stanu prawnego (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2002 r., III CKN 2002/00, nie publ.) i nie może ono zastępować innych postępowań, np. o stwierdzenie nabycia nieruchomości przez zasiedzenie, czy o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym (por. np. zasadę prawną Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66, OSNCP 1968, nr 12, poz. 199). Ponieważ więc przed przeprowadzeniem postępowania o podział majątku wspólnego nie można ostatecznie przesądzić jak będą kształtować się udziały małżonków w majątku wspólnym (por. art. 43 § 2 k.r.o.), to istnienie roszczenia o uzgodnienie stanu księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, w okolicznościach faktycznych sprawy, nie pozbawiało powódki interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie.

Ze względu na wyrażoną w art. 321 k.p.c. zasadę związania sądu zgłoszonym przez powoda żądaniem, zawartych od niej wyjątków nie można wykładać rozszerzająco. Z tego względu w judykaturze dominuje pogląd, że w postępowaniu, którego przedmiotem jest powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (art. 389 k.p.c.) sąd jest związany ściśle żądaniem. Wyraża się to tym, że jeżeli rzeczywisty stan prawny nieruchomości jest inny aniżeli wynika to z żądania to niedopuszczalne jest pozytywne orzekanie w sprawie (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2001 r., III CKN 1214/00, nie publ.).

Zastosowanie tej zasady było tym bardziej uzasadnione, że powódkę już w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji zastępował adwokat, który w pozwie podniósł, że wspólność majątkowa małżonków S. została zniesiona prawomocnym wyrokiem z dnia 12 marca 2001 r. W tym stanie rzeczy żądanie ustalenia, że działka […]/1 stanowi własność małżonków D. S. i W. S. na zasadzie wspólności majątkowej małżeńskiej, skoro ta już przestała istnieć przed wytoczeniem powództwa uwzględnione być nie mogło. W zakresie zatem tego roszczenia zaskarżony wyrok, pomimo nietrafnego uzasadnienia, odpowiadał prawu, co uzasadniało oddalenie w tej części kasacji na podstawie art. 393¹² in fine k.p.c.

Trafnie jednak Sąd pierwszej instancji wskazał, że skoro budynek został wzniesiony ze środków stanowiących majątek wspólny w czasie trwania wspólności majątkowej na gruncie osoby trzeciej, to działka nabyta nawet przez jednego z małżonków na podstawie art. 231 k.c. wchodzi w skład majątku wspólnego, co wynika wprost z unormowania zawartego w art. 32 § 1 k.r.o.

Czynność zarządu majątkiem wspólnym także przekraczająca zakres zwykłego zarządu może być samodzielnie dokonana przez każdego z małżonków, bez względu na to, na kogo opiewa tytuł własności należącej do majątku wspólnego rzeczy, której czynność dotyczy. Do dokonania jednak czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda drugiego małżonka, wyrażona w formie wymaganej dla takiej czynności (art. 36 § 2 k.r.o.). Zbycie lub obciążenie nieruchomości jest powszechnie zaliczane do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 1962 r., IV CR 891/61, OSNCP 1963, nr 9, poz. 192). Umowa darowizny z dnia 9 października 1998 r. działki [...]/1, skoro w jej dacie stanowiła wspólność ustawową a po jej zniesieniu weszła w skład majątku wspólnego i została zawarta przez pozwanego bez wymaganej przez art. 36 § 2 k.r.o. zgody powódki stała się czynnością prawną niezupełną (negotium claudicans). Brak zgody drugiego z małżonków na zawarcie umowy nie powoduje ani bezwzględnej ani względnej nieważności umowy, ale wywołuje stan bezskuteczności zawieszonej do chwili potwierdzenia albo odmowy potwierdzenia przez drugiego z małżonków.

Wyrazem woli odmowy potwierdzenia jest między innymi – jak w omawianym wypadku – wytoczenie przez małżonka, którego zgoda na zawarcie umowy była potrzebna, powództwa o ustalenie nieważności umowy z tego względu. W tej części więc umowa darowizny była nieważna na podstawie art. 37 § 1 k.r.o. W tym zatem zakresie powołana podstawa okazała się usprawiedliwiona i w związku z tym Sąd Najwyższy w tej części zmienił zaskarżony wyrok na podstawie art. 393¹⁵ k.p.c. jk ł.n