Wyrok z dnia 2004-05-21 sygn. V CK 505/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V CK 505/03

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 21 maja 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)

SSN Jan Górowski

SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)

Protokolant Izabella Janke

w sprawie z powództwa „I." Spółki z o.o. w L.

przeciwko Hucie „(...)" S.A. w C.

o zapłatę,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 maja 2004 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w (...) z dnia 29 maja 2003 r., sygn. akt I ACa (...),

oddala kasację i zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 3.600 zł (trzy tysiące sześćset złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

W dniu 7 sierpnia 2002 r. Sąd Okręgowy (Sąd Gospodarczy) w Ś. wydał nakaz zapłaty, którym orzekł, że pozwana Huta „(...)” S.A. w C. ma w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia nakazu zapłacić powódce „I.” spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w L.:

- kwotę 10 461 812, 45 zł z odsetkami w wysokości 30% od dnia 23 lipca 2002 r.,

- kwotę 2 774 772, 10 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 23 lipca 2002 r.,

- kwotę 4 341 753, 83 zł z odsetkami w wysokości 30% od dnia 23 lipca 2002 r.

oraz koszty postępowania w wysokości 49 000 zł albo wnieść w tym terminie zarzuty.

Po wniesieniu zarzutów i przeprowadzeniu rozprawy Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 27 listopada 2002 r. wydany nakaz zapłaty w całości utrzymał w mocy. Istotne elementy stanu faktycznego przyjętego za podstawę tego orzeczenia przedstawiały się następująco.

W dniu 12 grudnia 1996 r. Bank (...) S.A. w K. zawarł z pozwaną Hutą umowę o kredyt średnioterminowy, na mocy której udzielił jej kredytu w kwocie 20 000 000 zł na okres od 16 grudnia 1996 r. do 5 grudnia 1999 r. z przeznaczeniem na finansowanie działalności eksploatacyjnej. Aneksami sporządzonymi w dniach 20 maja 1998 r., 5 lutego 1999 r. i 5 marca 1999 r., strony umowy dokonały zmiany jej postanowień dotyczących warunków spłaty kredytu. W miarę zbliżania się terminu spłaty sytuacja finansowa pozwanej Huty ulegała pogorszeniu; jej zadłużenie według stanu na dzień 13 czerwca 2002 r. wynosiło 92 065 125, 85 zł, a zaległe odsetki na dzień 31 maja 2002 r. – 58 908 677,40 zł. W tej sytuacji Bank (...) S.A., powołując się na przepisy ustawy z dnia 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 18, poz. 82 ze zm. – dalej: „u.r.f.p.”), zaprosił potencjalnych nabywców do rokowań w sprawie sprzedaży przysługującej mu wobec pozwanej wierzytelności. W dniu 8 lipca 2002 r. doszło do zawarcia między tymże Bankiem i powodową spółką „I.” umowy powierniczego przelewu wierzytelności, w której Bank dokonał przelewu przysługującej mu wobec pozwanej wierzytelności z tytułu niespłaconego kredytu, obejmującej należność główną w kwocie 10 461 812,45 zł, odsetki umowne w kwocie 2 774 772,10 zł i odsetki za opóźnienie w kwocie 4 186 976,33 zł, za cenę 8 715 618,41 zł. W umowie strony stwierdziły, że wierzytelność zostaje przeniesiona wraz z zabezpieczeniami, bliżej opisanymi w sporządzonym załączniku, w postaci przewłaszczenia, zastawu rejestrowego i hipoteki ustanowionej na nieruchomościach pozwanej. Obok umowy strony sporządziły dokument cesji wierzytelności.

W dniu 9 lipca 2002 r. powódka wezwała pozwaną do zapłaty kwoty 17 423 560,88 zł, dołączając do wezwania dokument cesji. W odpowiedzi pozwana, pismem z dnia 15 lipca 2002 r., podpisanym przez jednego członka zarządu spółki, poinformowała powódkę, że została objęta programem restrukturyzacji, i złożyła jej propozycję przystąpienia do realizacji tego programu przez objęcie w zamian za wierzytelność 50% akcji. Powódka nie przyjęła tej propozycji i kolejnym pismem z dnia 16 lipca 2002 r. wezwała pozwaną do zapłaty dochodzonej kwoty.

Dokonując oceny prawnej, Sąd Okręgowy przyznał rację pozwanej, że oświadczenie zawarte w piśmie z dnia 15 lipca 2002 r. nie może oznaczać uznania powództwa, skoro zostało podpisane przez jednego tylko członka zarządu spółki. Pozostałe argumenty pozwanej zmierzające do zakwestionowania ważności dokonanego przelewu wierzytelności uznał natomiast za niezasadne. Podkreślił, że powódka, przedstawiając umowę z dnia 8 lipca 2002 r., wykazała istnienie ważnego tytułu zobowiązującego Bank do przeniesienia wierzytelności. Wprawdzie, zgodnie z art. 79 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: „u.k.w.h.”), wierzytelność zabezpieczona hipoteką nie może być przeniesiona bez hipoteki, jednak wymaganie to, zdaniem Sądu Okręgowego, odnosi się tylko do możności korzystania przez powódkę z samego zabezpieczenia hipotecznego, nie przesądza natomiast kwestii ważności przelewu. Zatem okoliczność, że powódka nie złożyła wniosku o przeniesienie wpisu hipoteki, nie podważa ważności dokonanego przelewu wierzytelności. Podobna argumentacja dotyczy braku wpisu zmian do rejestru zastawów. Za nieistotne dla oceny zasadności żądania pozwu Sąd Okręgowy uznał zarzuty pozwanej dotyczące naruszenia przez Bank (...) S.A. trybu sprzedaży wierzytelności uregulowanego w ustawie z dnia 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw.

Na skutek apelacji pozwanej od tego wyroku, Sąd Apelacyjny w (...) wyrokiem z dnia 29 maja 2003 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił nakaz zapłaty z dnia 7 sierpnia 2002 r. i zasądził od pozwanej na rzecz powódki:

- kwotę 4 461 812, 45 zł z odsetkami w wysokości 30 % od dnia 23 lipca 2003 r.,

- kwotę 2 774 772, 10 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 23 lipca 2002 r. oraz

- kwotę 4 341 753, 83 zł z odsetkami w wysokości 30% od dnia 23 lipca 2002 r.,

natomiast w pozostałej części zarówno powództwo, jak i apelację oddalił i orzekł o kosztach postępowania. Aprobując ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny dokonał odmiennej oceny prawnej skuteczności przelewu wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Stwierdził, że wśród zabezpieczeń opisanych w załączniku do umowy z dnia 8 lipca 2002 r. były dwie hipoteki zwykłe, jedna w kwocie 4 000 000 zł ustanowiona na nieruchomości pozwanej objętej księgą wieczystą KW nr (...), druga w kwocie 2 000 000 zł na nieruchomości objętej księgą wieczystą KW nr (...). Ze względu na treść art. 79 u.k.w.h., wymienione wierzytelności w łącznej kwocie 6 000 000 zł nie mogły być przeniesione bez hipoteki, natomiast do przeniesienia hipoteki konieczny był – jak wynika z art. 245 ¹ k.c. – wpis do księgi wieczystej. Skoro przesłanka wpisu nie została spełniona, to – mimo ważności umowy przelewu – wierzytelność w części, która była zabezpieczona hipotekami w kwocie 6 000 000 zł nie przeszła na powódkę. Z tych względów powództwo odnośnie do kwoty 6 000 000 zł podlega oddaleniu. Za niezasadny uznał jednak Sąd Apelacyjny podobny zarzut pozwanej dotyczący wierzytelności w części zabezpieczonej zastawem, bowiem z mocy ustawy przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem pociąga za sobą przeniesienie zastawu (art. 323 § 1 k.c.). Okoliczność, że – wbrew wymaganiom art. 17 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. Nr 149, poz. 703 ze zm.) – nie dokonano wpisu powódki do rejestru zastawów oznacza natomiast, że bezskuteczne jest tylko przeniesienie zastawu rejestrowego.

Nie można podzielać zapatrywania pozwanej – stwierdził Sąd Apelacyjny – jakoby umowa o powierniczy przelew wierzytelności miała kończyć się z dniem 30 września 2002 r. Analiza zawartych w niej postanowień prowadzi do wniosku, że w § 9 umowy strony uregulowały zapłatę ceny przelanej na powódkę wierzytelności w ten sposób, że z każdej wyegzekwowanej kwoty spłaty od dłużnika powódka, po potrąceniu 20%, pozostałą kwotę powinna przelać w ciągu 3 dni na konto cedenta aż do uregulowania całej ceny – najpóźniej w dniu 30 września 2002 r. Po tym terminie strony mogły podpisać umowę zwrotnego przelewu tej części wierzytelności, która nie została zaspokojona, lub aneks do umowy. Wspomniany termin już upłynął i żadna ze stron nie twierdziła, że doszło do zwrotnego przelewu wierzytelności.

Bez znaczenia dla rozstrzygnięcia pozostaje, zdaniem Sądu Apelacyjnego, powoływany przez pozwaną przepis art. 38 u.r.f.p., ponieważ stwarza on tylko uprawnienie dla banków do publicznej sprzedaży wymagalnych wierzytelności bankowych po cenie rynkowej, z którego skorzystał Bank (...) S.A. Jeśli nawet Bank ten przed ogłoszeniem o zamiarze sprzedaży wymagalnych wierzytelności pozwanej, z naruszeniem art. 40 ust. 2 pkt 1 u.r.f.p., nie zawiadomił jej o zamiarze publicznej sprzedaży, to uchybienie takie nie skutkuje nieważnością zawartej w dniu 8 lipca 2002 r. umowy przelewu, tym bardziej że, zgodnie z art. 41 pkt 1 w związku z art. 40 u.r.f.p., do zawarcia tej umowy zgoda dłużnika nie była wymagana. Za niezrozumiały uznał Sąd Apelacyjny zarzut pozwanej, jakoby dokonanie przelewu na podstawie umowy o powierniczy przelew wierzytelności uchybiało przepisom powoływanej już ustawy z dnia 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej...”. Istotą tej umowy – stwierdził Sąd Apelacyjny – jest przecież sprzedaż wierzytelności z wydłużonym terminem płatności ceny, uzależnionym od spłat długu przez dłużnika, a upływ terminu daje stronom tej umowy tylko uprawnienie do dokonania powrotnego przelewu, któremu pozwana może się sprzeciwić.

Pozwana zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej jej apelację kasacją, w której – powołując się na podstawę określoną w art. 393¹ pkt 1 k.p.c. – wnosiła o jego uchylenie oraz o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego z dnia 27 listopada 2002 r. i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. W ramach powołanej podstawy kasacyjnej wskazała na naruszenie przepisów: art. 79 ust. 1 i art. 68 u.k.w.h. przez uznanie, że brak przeniesienia hipotek w kwocie 6 000 000 zł powoduje przejście na nabywcę części wierzytelności przenoszącej wartość hipotek w sytuacji, w której ani umowa kredytu, ani umowa powierniczego przelewu wierzytelności nie zawierały postanowień, że hipoteki zabezpieczają jedynie część kredytu (następnie zbywanego jako wymagalna wierzytelność bankowa) do kwoty 6 000 000 zł, art. 38 u.r.f.p. przez uznanie, że umowa powierniczego przelewu wierzytelności bankowej jest umową sprzedaży w rozumieniu tego przepisu, i art. 40 u.r.f.p. przez przyjęcie, że niezachowanie trybu przewidzianego w tym przepisie nie powoduje nieważności zawartej umowy o powierniczy przelew wierzytelności.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Uzasadniając zarzut naruszenia przepisów art. 79 ust. 1 i art. 68 u.k.w.h., skarżąca wywodziła, że hipoteka zwykła – bez względu na to, w jakiej sumie pieniężnej została wyrażona – zabezpiecza całą wierzytelność, a nie jedynie jej część. Dlatego Sąd Apelacyjny błędnie przyjął, że, wobec niespełnienia przesłanki wpisu, nie doszło jedynie do przeniesienia części wierzytelności w kwocie 6 000 000 zł. Prawidłowa wykładnia wskazanych przepisów powinna, zdaniem skarżącej, prowadzić do wniosku, że, ze względu na treść art. 245¹ k.c. i niespełnienie przesłanki wpisu, umowa z dnia 8 lipca 2002 r. w ogóle nie doprowadziła do przeniesienia na powódkę wierzytelności wynikającej z zawartej przez skarżącą umowy kredytu. Tym samym należało przyjąć, że powódka nie ma w niniejszej sprawie legitymacji czynnej. Odmienne rozstrzygnięcie tego zagadnienia przez Sąd Apelacyjny – jak podkreśliła skarżąca – stworzyło sytuację, w której jedna i ta sama wierzytelność ma dwóch właścicieli, częściowo – odnośnie do kwoty 6 000 000 zł – Bank (...), natomiast w pozostałej części – powódkę.

Przystępując do rozważenia przedstawionego zarzutu, trzeba rozpocząć od przypomnienia, że przedmiotem zabezpieczenia hipoteką zwykłą umowną jest, zgodnie z art. 65 ust. 1 u.k.w.h., oznaczona wierzytelność. W przepisie tym jest mowa o wierzytelności „oznaczonej”, zatem chodzi o wierzytelność skonkretyzowaną za pomocą określenia jej wysokości, rodzaju i treści. Przedmiotem zabezpieczenia hipoteką mogą być przy tym jedynie wierzytelności pieniężne, dlatego hipoteka może być wyrażona tylko w oznaczonej sumie pieniężnej (art. 68 u.k.w.h.). Z tej przyczyny umowa o ustanowienie hipoteki powinna zawierać dokładne oznaczenie wierzytelności zarówno co do jej rodzaju, jak i co do wysokości oraz waluty, w której suma pieniężna jest wyrażona. Kwota hipoteki, pieniądz, w jakim jest wyrażona, jej rodzaj i charakter podlegają przy tym ujawnieniu w księdze wieczystej (§ 46 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbioru dokumentów, Dz. U. z 2001 r., Nr 102, poz. 1122 ze zm.).

Wierzytelność zabezpieczona hipoteką nie może być przeniesiona bez hipoteki, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 79 ust. 1 u.k.w.h.), natomiast hipoteka nie może być przeniesiona bez wierzytelności, którą zabezpiecza (ust. 2). Regulacja ta jest wyrazem ścisłej zależności wzajemnej hipoteki i zabezpieczonej przez nią wierzytelności. Zależność ta sprawia, że przelew wierzytelności zabezpieczonej hipoteką wymaga jednoczesnego przeniesienia hipoteki, co z kolei wymaga wpisu do księgi wieczystej (art. 245¹ k.c.). W konsekwencji, przejście wierzytelności hipotecznej na nabywcę następuje dopiero z chwilą wpisu do księgi wieczystej, który ma w tym wypadku charakter konstytutywny.

Nie oznacza to jednak, że hipoteka zwykła, bez względu na to, w jakiej sumie pieniężnej została wyrażona, zabezpiecza całą wierzytelność wynikającą z określonego stosunku zobowiązaniowego.

Wierzyciel może rozporządzić zarówno całą wierzytelnością, jak i jej częścią, przy czym o podzielności wierzytelności przesądza podzielność świadczenia. Świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości (art. 379 § 2 k.c.); nie ulega wątpliwości, że świadczenie pieniężne jest zawsze podzielne. Zatem dopuszczalność podziału wierzytelności pieniężnej wynikającej z określonego stosunku zobowiązaniowego nie powinna budzić wątpliwości. Oznacza to, że wierzyciel może rozporządzić tylko częścią wierzytelności pieniężnej. W takim razie sytuacja, w której części wierzytelności pieniężnej przysługują różnym podmiotom, nie stanowi novum. Nie przekonuje tym samym argument skarżącej, jakoby o wadliwości podjętego przez Sąd Apelacyjny rozstrzygnięcia świadczyć miało to, że w jego wyniku wierzytelność z umowy kredytu przysługuje częściowo Bankowi (...), a częściowo powodowej spółce.

Z ustalonego stanu faktycznego wynika, że dwie hipoteki zwykłe, pierwsza w kwocie 4 000 000 zł ustanowiona na nieruchomości objętej księgą wieczystą KW (...), druga w kwocie 2 000 000 zł – na nieruchomości objętej księgą wieczystą KW (...), zabezpieczały wierzytelność wynikającą z umowy kredytu tylko do wysokości 6 000 000 zł. W takiej tylko kwocie wierzyciel hipoteczny mógłby też dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonych hipoteką. Zatem trafnie Sąd Apelacyjny uznał, że pozostała – poza kwotą 6 000 000 zł – część wierzytelności przeszła na powódkę na podstawie umowy z dnia 8 lipca 2002 r. Do przeniesienia tej części wierzytelności nie był bowiem wymagany wpis do księgi wieczystej.

Podniesiony przez skarżącą zarzut naruszenia przepisu art. 38 u.r.f.p. sprowadza się do zakwestionowania dokonanej przez Sąd Apelacyjny kwalifikacji prawnej umowy z dnia 8 lipca 2002 r., jako mieszczącej się w dyspozycji powołanego przepisu. Odnosząc się do tego zarzutu trzeba przypomnieć, że celem ustawy z dnia 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków...” było stworzenie instytucji prawnych umożliwiających rozwiązanie problemu tzw. trudnych wierzytelności. Służyć temu miała m.in. instytucja publicznej sprzedaży wierzytelności bankowych uregulowana w przepisach art. 38 – 42. Skarżąca bezpodstawnie kwestionuje dopuszczalność zawarcia na podstawie powołanej ustawy umowy przelewu, bowiem przepis art. 41 u.r.f.p. identyfikuje publiczną sprzedaż właśnie jako szczególnego rodzaju przelew wierzytelności, do którego stosuje się przepisy kodeksu cywilnego o zmianie wierzyciela (tzn. przepisy art. 509 – 517) z wyjątkami określonymi w punktach 1 i 2 art. 41. Według pkt 1 tego artykułu, na publiczną sprzedaż wierzytelności bankowej nie jest w żadnym przypadku wymagana zgoda dłużnika, natomiast według pkt 2, bank nie może sprzedać wierzytelności dłużnikowi ani podmiotowi związanemu z dłużnikiem stosunkiem zależności lub dominacji w rozumieniu przepisów prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi.

Ustawodawca zastrzegł, że sprzedaż wierzytelności bankowych musi mieć charakter publiczny, a w art. 39 przewidział trzy możliwe procedury zawarcia umowy, mianowicie: przetarg, ofertę ogłoszoną publicznie i rokowania podjęte na podstawie publicznego zaproszenia. Zgodnie z art. 40 ust. 1 w związku z art. 14 ust. 1, o zamiarze sprzedaży wymagalnej wierzytelności bank ma obowiązek ogłosić publicznie co najmniej w jednym dzienniku o zasięgu ogólnopolskim, w siedzibie dłużnika oraz w siedzibie banku i jego oddziałach. Nie później niż 14 dni przed tym ogłoszeniem powinien ponadto powiadomić o zamiarze sprzedaży wierzytelności podmioty i organy wymienione w punktach 1 – 4 ust. 2 tegoż art. 40.

W niniejszej sprawie, spośród wymagań wynikających z przytoczonych przepisów, bezspornie nie zostało spełnione wymaganie określone w art. 40 ust. 2 pkt 1. Bank (...) S.A. nie powiadomił bowiem pozwanej, na 14 dni przed publicznym ogłoszeniem, o zamiarze sprzedaży wierzytelności wynikającej z umowy kredytu.

Sąd Apelacyjny dokonał niewadliwej oceny skutków tego zaniechania, przyjmując, że nie powoduje ono nieważności umowy zawartej z powódką w dniu 8 lipca 2002 r.. Odwołując się do przepisu art. 58 § 1 k.c., skarżąca pomija okoliczność, że sankcję nieważności wywołują czynności sprzeczne z przepisami iuris cogentis, a takiego charakteru ponad wszelką wątpliwość nie ma przepis art. 40 ust. 2 pkt 1 u.r.f.p.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹² k.p.c. oddalił kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw, biorąc za podstawę rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego przepisy art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99 w związku z art. 391 § 1 i art. 393¹⁹ k.p.c.