Postanowienie z dnia 2003-03-28 sygn. IV CKN 1961/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CKN 1961/00

POSTANOWIENIE

Dnia 28 marca 2003 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)

SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)

SSN Hubert Wrzeszcz

Protokolant Bogumiła Gruszka

w sprawie z wniosku H. S.

z udziałem W. K., M. K., T. K. i H. K.

o dział spadku,

po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na rozprawie w dniu 28 marca 2003 r. kasacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego w Elblągu z dnia 29 czerwca 2000 r., sygn. akt I Ca 103/00,

oddala kasację.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Elblągu postanowieniem z dnia 29 czerwca 2000 r. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w Elblągu z dnia 9 listopada 1999 r. w ten sposób, że ustalił, iż w skład spadku po M. K. wchodzi działka położona w E. przy ul. […], o powierzchni 212 m² wraz z budynkiem mieszkalnym. Dokonał działu spadku oraz zniesienia współwłasności tej nieruchomości w ten sposób, że ustanowił na rzecz wnioskodawczyni H. S. odrębną własność lokalu mieszkalnego o powierzchni 29 m² i wartości 30 415 zł, położonego na piętrze budynku, składającego się z dwóch pokoi o powierzchni 9,8 m² i 6,8 m², łazienki o powierzchni 5,8 m², korytarza ze schodami o powierzchni 6,6 m² oraz pomieszczeń przynależnych – piwnicy o powierzchni 15,8 m² i strychu o powierzchni 7,4 m². Na rzecz uczestniczek postępowania W. K. i M. K. ustanowił – na współwłasność po ½ części – odrębną własność lokalu mieszkalnego, położonego na parterze, o powierzchni 31,2 m² i wartości 26 785 zł, składającego się z dwóch pokoi o powierzchni 13,3 m² i 6,3 m², kuchni o powierzchni 8,5 m², łazienki o powierzchni 3,1 m² oraz pomieszczenia przynależnego – piwnicy o powierzchni 11,8 m². We współwłasności wnioskodawczyni w 55% i uczestniczek postępowania w 45% pozostawił części wspólne budynku i działkę. Tytułem wyrównania udziałów oraz tytułem zwrotu nakładów zasądził na rzecz uczestnika postępowania T. K. od wnioskodawczyni 5 823,20 zł, a od uczestniczek postępowania po 2 382,25 zł, zasądził od nich również na rzecz uczestnika postępowania H. K. po 2 652,90 zł. Podwyższył również spłatę zasądzoną od wnioskodawczyni na rzecz uczestniczek postępowania do 6 106,90 zł. Ponadto Sąd Okręgowy zobowiązał uczestniczkę postępowania W. K. do wykonania prac adaptacyjnych związanych z ustanowieniem odrębnej własności lokali, a w pozostałej części oddalił apelację wnioskodawczyni.

Z dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych wynika, że w skład spadku po M. K. wchodzi jedynie działka zabudowana niewielkim budynkiem, w którym od kilkunastu lat pomieszczenia na piętrze zajmuje wnioskodawczyni – córka spadkodawcy, a na parterze – uczestniczki postępowania, to jest synowa i wnuczka spadkodawcy. Pozostali uczestnicy postępowania na nieruchomości tej nie zamieszkują i nie są zainteresowani przyznaniem jej w naturze. Uczestniczka W. K. wspólnie z mężem, a także wnioskodawczyni i uczestnik H. K. dokonali na nieruchomości szeregu nakładów. Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji odnośnie do prymatu wyjścia ze współwłasności przez podział nieruchomości w naturze, stosownie do art. 211 k.c. Budynek położony na działce jest co prawda bardzo mały, jednak istnieje możliwość wyodrębnienia dwóch samodzielnych lokali mieszkalnych. Sąd Okręgowy skorygował jedynie sposób wydzielenia tych lokali tak, by możliwe było urządzenie kuchni na piętrze oraz ustalił zakres prac adaptacyjnych niezbędnych do ich trwałego wydzielenia. Wobec zwiększenia powierzchni lokalu przyznanego wnioskodawczyni Sąd drugiej instancji podwyższył zasądzoną od niej spłatę. Oddalił natomiast apelację wnioskodawczyni, o ile zmierzała ona do zmiany postanowienia przez przyznanie jej nieruchomości w całości.

Postanowienie powyższe zaskarżyła wnioskodawczyni kasacją opartą na obu podstawach kasacyjnych. W ramach pierwszej z nich zarzucała naruszenie prawa materialnego, to jest art. 211 k.c., art. 212 § 2 k.c. w związku z art. 2 ust. 2 i art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz. U. nr 85, poz. 388 ze zm.) przez dokonanie podziału budynku, który takiemu podziałowi nie podlega. W ramach drugiej – naruszenie art. 378 § 1 i 3 k.p.c. oraz art. 384 k.p.c. przez rozpoznanie sprawy ponad zarzuty apelacji i zmianę postanowienia Sądu pierwszej instancji na niekorzyść wnoszącej apelację przez obciążenie jej wyższymi spłatami na rzecz innych uczestników postępowania, w zamian za przydzielenie jej dodatkowej powierzchni niemieszkalnej. Zarzucała także naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania zawartej w art. 176 Konstytucji RP przez orzeczenie w drugiej instancji o obowiązku wykonania prac adaptacyjnych związanych z ustanowieniem odrębnej własności lokali.

W konkluzji wnosiła o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz postanowienia Sądu Rejonowego w Elblągu i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Nie jest trafny zarzut naruszenia prawa procesowego przez rozpoznanie sprawy ponad zarzuty apelacji. Trzeba tu zwrócić uwagę, że w systemie apelacyjnym, sąd odwoławczy jest przede wszystkim instancją merytoryczną, a nie kontrolną, jak w systemie rewizyjnym. Merytoryczny charakter sądu drugiej instancji został określony przede wszystkim w art. 382 k.p.c., mającym poprzez odesłanie zawarte w art. 13 § 2 k.p.c. zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym, a stanowiącym, że sąd odwoławczy orzeka na podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Oznacza to, że sąd ten nie może poprzestać na ustosunkowaniu się do zarzutów apelacyjnych, w każdym wypadku musi bowiem dokonać ponownych ustaleń faktycznych, na podstawie powtórnej oceny dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji, z uwzględnieniem dopuszczonych dodatkowo w postępowaniu apelacyjnym (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 1998 r., II CKN 704/97, OSNC 1998, nr 12, poz. 214, uzasadnienie wyroku SN z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000, nr 10, poz. 193). W postępowaniu apelacyjnym zatem ani sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych. Skarżący może więc zmienić zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego (por. wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2000 r., I CKN 648/98, nie publ.). Granice apelacji zakreślają jej wnioski, a nie zarzuty (art. 378 § 1 k.p.c.). Sąd odwoławczy zatem – z pewnymi różnicami odnoszącymi się do postępowania nieprocesowego - nie może zmienić ani uchylić orzeczenia w części niezaskarżonej, natomiast orzekając co do zaskarżonej części orzeczenia, nie jest skrępowany podniesionymi w apelacji zarzutami.

Skarżąca zarzucała także naruszenie art. 384 k.p.c., stanowiącego zakaz orzekania na niekorzyść skarżącego. Podnosiła w kasacji, ze w sytuacji, gdy tylko ona wniosła apelację domagając się zmiany zaskarżonego orzeczenia przez przyznanie jej całej nieruchomości, naruszeniem zakazu reformationis in peius było zwiększenie powierzchni przyznanego lokalu i obciążenie jej wyższą spłatą na rzecz uczestniczek postępowania.

Kwestia związania sądu odwoławczego zakazem reformationis in peius w postępowaniu nieprocesowym rozstrzygana była niejednolicie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1968 r., III CZP 19/68, o mocy zasady prawnej stwierdzono, że sąd rewizyjny nie może uchylić ani zmienić postanowienia na niekorzyść uczestnika, który wniósł rewizję, jeżeli inni uczestnicy postępowania postanowienia tego nie zaskarżyli. Od uchwały tej odstąpił następnie Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 26 października 1973 r., III CZP 13/73 (OSNCP z 1974 r., nr 9, poz. 144) stwierdzając, że sąd rewizyjny nie jest związany granicami rewizji ani zakazem uchylenia lub zmiany zaskarżonego postanowienia na niekorzyść uczestnika postępowania, który wniósł rewizję. Ta uchwała zachowała aktualność w postępowaniu apelacyjnym, w którym istota zakazu reformationis in peius pozostała taka sama. W nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego rozważano związanie sądu apelacyjnego zakazem orzekania na niekorzyść skarżącego w postępowaniu o dział spadku. W postanowieniu z dnia 17 września 1999 r., I CKN 379/98 (OSNC z 2000 r., nr 3, poz. 59) wskazano, że w sprawie o dział spadku sąd drugiej instancji nie jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia. Pogląd ten Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela. Zgłaszane w apelacji zarzuty dotyczyły samej istoty działu, zachodziła zatem konieczność wszechstronnego rozważenia przesłanek określonych w art. 211 k.c. i art. 11 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz. U. nr 84, poz. 388 ze zm.). Jeżeli zatem Sąd odwoławczy uznał zasadność dokonania działu spadku i zniesienia współwłasności przez wyodrębnienie lokali, to nie mógł poprzestać na oddaleniu apelacji w sytuacji, gdy sąd pierwszej instancji wydzielił w nieruchomości dwa lokale, z których jeden nie spełniał wymogów określonych w powołanej wyżej ustawie ze względu na brak kuchni. Istniała zatem potrzeba nowej oceny projektu działowego, wskazania innego wariantu i dokonania w związku z tym nowych wyliczeń. Jeżeli w wyniku tych nowych wyliczeń skarżąca zyskuje nieco większą powierzchnię lokalu, to obciążenie jej wyższą spłatą jest jedynie konieczną konsekwencją tej nowej oceny. Tego rodzaju zmiana orzeczenia jest możliwa także w sytuacji, gdy skarżąca domagała się jego zmiany i przyznania jej całej nieruchomości, a inni uczestnicy postępowania postanowienia nie zaskarżyli.

Nie zasługuje na uwzględnienie podnoszony w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzut naruszenia art. 211 k.c., 212 k.c. i art. 2 ust. 2 oraz art. 11 ustawy o własności lokali przez podział budynku na lokale, które nie są samodzielne. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie i jednolicie wyjaśniano, że naruszenie prawa materialnego polegać może na błędnej wykładni normy prawnej albo na niewłaściwym zastosowaniu w ustalonym w sprawie stanie faktycznym,

a więc na tzw. błędzie subsumpcji (por. m. in. postanowienie SN z 28 maja 1999 r. I CKN 267/99, Prokuratura i Prawo nr 11-12 poz. 34, wyrok SN z 19 stycznia 1998 r., I CKN 424/97, OSNC 1998 r., nr 9 poz. 136). Naruszenie prawa materialnego nie może natomiast polegać na błędnym ustaleniu faktycznym. Skarżąca tymczasem w istocie kwestionuje ustalenie, że możliwe jest wydzielenie w budynku dwóch samodzielnych lokali. Przy takim ustaleniu, którym Sąd Najwyższy jest związany wobec treści art. 393¹¹ § 2 k.p.c., zastosowanie powołanych przez skarżącą przepisów było prawidłowe. W kasacji nie zgłoszono żadnych zarzutów procesowych, które mogłyby podważyć dokonane ustalenia faktyczne. Sposób sformułowania zarzutu zwalnia Sąd Najwyższy od potrzeby rozważań w tym zakresie.

Nie można wreszcie podzielić zarzutu naruszenia konstytucyjnej zasady dwuinstancyjności poprzez orzeczenie o obowiązku dokonania prac adaptacyjnych dopiero w orzeczeniu Sądu drugiej instancji. Potrzeba dokonania tych prac, których zakres jest nieznaczny, powstała wobec zmiany powierzchni lokali przydzielonych wnioskodawczyni i uczestniczkom postępowania. Sąd odwoławczy, rozpoznający merytorycznie sprawę na skutek apelacji, nie jest pozbawiony prawa uwzględniania w orzeczeniu działowym pewnych rozstrzygnięć, które nie były w orzeczeniu sądu pierwszej instancji uwzględnione. Może zatem orzec o pewnym pominiętym składniku majątku, czy – jak w rozpoznawanej sprawie – o pewnych obowiązkach nałożonych na uczestników postępowania, mających na celu umożliwienie realizacji postanowienia. Kwestia konieczności wykonania prac adaptacyjnych związanych z podziałem lokali była zresztą przedmiotem postępowania przed sądem pierwszej instancji i na tę okoliczność prowadzono dowody. Orzeczenie w tym przedmiocie przez sąd drugiej instancji nie stanowi naruszenia zasady dwuinstancyjności postępowania, o jakiej mowa w art. 176 Konstytucji RP.

Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 393¹² k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.