Zakaz rozstrzygania na niekorzyść w postępowaniach nieprocesowych

Niejednorodność spraw rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym sprawia, że ocena, czy i w jakim zakresie w tym postępowaniu ma - odpowiednie (art. 13 § 2 k.p.c.) - zastosowanie zakaz reformationis in peius (art. 384 k.p.c.), nie może być zgeneralizowana, lecz musi być zróżnicowana w zależności do rodzaju sprawy oraz kształtu postępowania, w którym ta sprawa jest rozpoznawana (por. postanowienia SN z dnia 29 stycznia 2008 r., IV CSK 432/07, z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 243/13, z dnia 12 września 2014 r., I CSK 626/13, z dnia 30 kwietnia 2015 r., II CSK 430/14, z dnia 23 czerwca 2016 r., V CNP 72/15, z dnia 20 kwietnia 2017 r., II CSK 505/16).

Szczególne znaczenie przy ocenie stosowania przedmiotowego zakazu w postępowaniu nieprocesowym ma reguła, że zakaz ten nie obowiązuje w sytuacji i w zakresie, w którym o danej kwestii sąd orzeka z urzędu, tj. niezależnie od tego, czy i w jakim kształcie jest ona objęta żądaniem. Reguła ta wynika z założenia, że - zwłaszcza w systemie apelacji pełnej, w której sąd drugiej instancji kontynuuje rozpoznanie sprawy (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07) - sąd drugiej instancji orzeka - w granicach zaskarżenia (art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.) - w tym samym zakresie o danej kwestii z urzędu, w którym uczynił to sąd pierwszej instancji (por. w tej kwestii postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 243/13)

Uchwała SN z dnia 19 października 2018 r., III CZP 1/18

Standard: 25228 (pełna treść orzeczenia)

W orzecznictwie występuje pogląd, obszernie i przekonująco uzasadniony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2008 r., IV CSK 432/07, że zasada reformationis in peius obowiązuje także w postępowaniu nieprocesowym, jednak z odpowiednim zastosowaniem, to znaczy prowadzącym do jej wyłączenia lub też istotnej modyfikacji, jeżeli przemawia za tym charakter danej sprawy (art. 13 § 2 k.p.c.).

Wiadome jest, że w zakresie spraw rozpoznawanych w trybie nieprocesowym występuje niejednorodność, dlatego każdy rodzaj spraw wymaga osobnego rozpatrzenia pod kątem zakresu zastosowania art. 384 k.p.c. Wtedy zwłaszcza, gdy rodzaj spraw wskazuje na rozbieżne interesy uczestników postępowania, a zatem na spór między nimi, który rozstrzygany przez sąd może dać rezultat korzystny tylko dla jednej strony spośród uczestników postępowania, zastosowanie powołanego przepisu nabiera znaczenia takiego jak w procesie.

Postanowienie SN z dnia 20 kwietnia 2017 r., II CSK 505/16

Standard: 25244 (pełna treść orzeczenia)

Przewidziany w art. 384 k.p.c. zakaz reformationis in peius, rozumiany jako wyłączenie możliwości orzekania na niekorzyść osoby wnoszącej apelację, jeżeli jej przeciwnik orzeczenia nie zaskarżył, oznacza zakaz zmiany rozstrzygnięcia sądu niższej instancji, która prowadziłaby do pogorszenia sytuacji prawnej wnoszącego środek odwoławczy. W związku z zawartą w powołanym art. 13 § 2 k.p.c. normą, która nakazuje odpowiednio stosować przepisy o procesie do rozpoznawania spraw w postępowaniu nieprocesowym, wymaga rozważanie, czy uregulowany w art. 384 k.p.c. zakaz orzekania na niekorzyść strony wnoszącej środek odwoławczy, w sytuacji, w której inny uczestnik pozostający z nim w sporze nie zaskarżył orzeczenia, ma zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym, zważywszy na to, iż co do wielu kwestii stanowiących przedmiot rozstrzygnięcia w sprawach rozpoznawanych w tym trybie, sąd jest obowiązany orzekać z urzędu.

W świetle dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego nie budzi wątpliwości, iż zasada ta obowiązuje w postępianiu nieprocesowym tylko o tyle, że przepis art. 384 k.p.c. może być stosowany odpowiednio, a więc może prowadzić do wyłączenia jego stosowania lub istotnej modyfikacji, jeżeli przemawia za tym charakter danej sprawy (zob. postanowienie z dnia 29 stycznia 2008 r., IV CSK 432/07, postanowienie z dnia 30 kwietnia 2015 r., II CSK 430/14).

W niektórych rodzajach spraw rozpoznawanych w tym trybie, jak np. o stwierdzenie nabycia spadku, w ogóle wyłączone jest stosownie tego przepisu (zob. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 26 października 1973 r., III CZP 13/73). W innych sprawach z zakresu postępowania nieprocesowego odstępstwo od zakazu wynikającego z tego przepisu dopuszczono wówczas, gdy przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub z całością tego orzeczenia (zob. postanowienie z dnia 7 listopada 1964 r., III CR 294/64, postanowienie z dnia 19 listopada 2014 r., II CSK 208/14).

W razie braku integralnego związku przedmiotu zaskarżenia z inną dyspozycją orzeczenia, sąd odwoławczy nie może wyjść poza granice zaskarżenia i uchylić albo zmienić zaskarżone orzeczenie na niekorzyść wnoszącego apelację, jeśli inny uczestnik nie wniósł apelacji. Dlatego też zasada ta ma zastosowanie w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym, w których interesy uczestników mają charakter sporny, co oznacza, że spór rozstrzygnięty przez sąd może dać korzystny rezultat tylko dla wnioskodawcy albo tylko dla uczestnika (zob. postanowienie z dnia 14 listopada 2012 r., II CSK 120/12, nie publ., postanowienie z dnia 17 grudnia 2015 r., V CSK 217/15).

Postanowienie SN z dnia 23 czerwca 2016 r., V CNP 72/15

Standard: 25242 (pełna treść orzeczenia)