Wyrok z dnia 2006-03-23 sygn. IV CSK 115/05

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CSK 115/05

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 marca 2006 r.

Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)

SSN Antoni Górski

SSA Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)

Protokolant Izabela Czapowska

w sprawie z powództwa B. S.

przeciwko D. E.

o ochronę dóbr osobistych,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej

w dniu 23 marca 2006 r.,

dwóch skarg kasacyjnych powódki i pozwanej

od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]

z dnia 26 kwietnia 2005 r., sygn. akt I ACa […],

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego - Sądowi Apelacyjnemu w […].

Uzasadnienie

Powódka B. S. wniosła o nakazanie pozwanej D. E. zmieszczenia w najbliższych wydaniach mediów lokalnych: „G. […]”, „G. [X]”, „D. […]”, G. [Y]”, „G[X]. […]” – lokalny dodatek do „G[X]. [X].”, „Radio S.”, „Radio V.” na własny koszt, bez jakichkolwiek komentarzy, zmian, dopisków, ogłoszenia następującej treści: „Oświadczam, że Pani B. S. jest członkiem Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „S.” nieprzerwanie od dnia 16 kwietnia 1989 r. Za bezpodstawne i bezprawne pozbawienie Pani B. S. członkostwa w NSZZ „S.” przepraszam. Za działania prowadzące do bezpodstawnego bezprawnego pozbawienia Pani B. S. funkcji Przewodniczącej Zarządu Regionu S. NSZZ „S.” przepraszam. Za doznane przykrości i upokorzenia oraz wielokrotne naruszenie dóbr osobistych Pani B. S. przepraszam”.

W uzasadnieniu powództwa podnosiła, że pozwana działając jako organ Międzyzakładowej Komisji NSZZ „S.”, w rzeczywistości nie będąc tym organem, w dniu 22 stycznia 2000 r. podjęła bezprawną i naruszającą dobre imię, godność i cześć powódki uchwałę.

Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa zarzucając, że podejmując uchwałę nie działała jako osoba fizyczna, lecz jako organ osoby prawnej Komisji Zakładowej NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu S., co potwierdziły władze krajowe związku.

Wyrokiem z dnia 16 marca 2001 r. Sąd Okręgowy w S. oddalił powództwo uznając, że pozwana nie ma biernej legitymacji, albowiem działała jako organ osoby prawnej Komisji Międzyzakładowej NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu.

Wyrok ten na skutek apelacji powódki został uchylony przez Sąd Apelacyjny w […], który, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania, nakazał zbadanie przez pryzmat regulacji ustroju osoby prawnej, czy pozwana działała w charakterze organu związku.

W toku ponownego rozpoznania sprawy powódka zmodyfikowała powództwo w ten sposób, że domagała się zamieszczenia ogłoszenia następującej treści: „Zgodnie z wyrokiem Sądu przepraszam Panią B. S. za podjęcie wobec niej bezprawnych, bezpodstawnych działań, w wyniku których doszło do nielegalnego ukarania jej pozbawieniem członkostwa w NSZZ „S.” prowadzącego w skutkach do nielegalnego pozbawienia jej wszystkich pełnionych funkcji związkowych. Ponadto przepraszam Panią B. S. za doznane przykrości i upokorzenia oraz za wielokrotne naruszenie jej dóbr osobistych”. Oświadczenie to miało być zamieszczone w tych samych rozgłośniach radiowych oraz w tych samych czasopismach, z wyjątkiem „G. [Y]”, które przestało być wydawane.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w S. nakazał pozwanej D. E., aby zamieściła w terminie 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia na pierwszych stronach „G. [X].”, „G. […]”, D. […]” oraz w „G[X]. [X].” w ramach dodatku lokalnego „T.” i wiadomościach R. „[…]” i Radia „V.” na własny koszt, bez jakichkolwiek komentarzy, zmian, dopisków oświadczenia następującej treści: „Zgodnie z wyrokiem Sądu przepraszam Panią B. S. za bezprawne i bezpodstawne pozbawienie członkostwa w Niezależnym Samorządowym Związku Zawodowym „S.” uchwałą z 22 stycznia 2000 r. powziętą w imieniu organu osoby prawnej Międzyzakładowej Komisji NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu S. NSZZ „S.” – nie pełniąc w dacie podjęcia uchwały funkcji organu, co w konsekwencji doprowadziło do pozbawienia powódki B. S. wszystkich pełnionych funkcji związkowych. Za doznane w związku z powziętą uchwałą przykrości, upokorzenia i naruszenie dobrego imienia powódki przepraszam D. E.”. Sąd oddalił powództwo w pozostałym zakresie.

Sąd Okręgowy ustalił, że powódka była członkiem Międzyzakładowej Komisji NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu S. 15 czerwca 1998 roku została wybrana na stanowisko przewodniczącego Zarządu Regionu. Pozwana w tym czasie pełniła funkcję przewodniczącego Komisji Międzyzakładowej NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu S. organu, posiadającej osobowość prawną organizacji międzyzakładowej pod nazwą Międzyzakładowa Komisja NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu. 21 stycznia 2000 r. odbyło się z inicjatywy Komisji Międzyzakładowej zebranie, które pomimo zgłaszanych zastrzeżeń zostało uznane za zebranie członków organizacji międzyzakładowej. Z uwagi na niezadowolenie z prac Komisji Międzyzakładowej, w trakcie zebrania został złożony wniosek o odwołanie członków Komisji. W wyniku głosowań przeprowadzonych 21 i 22 stycznia 2000 r. odwołano dotychczasowych członków Komisji i wybrano nowych na czele z T. S. jako jej przewodniczącym. Powódka w trakcie zebrania zachowywała w zasadzie bierną pozycję, nie angażowała się w dyskusję.

22 stycznia 2000 r. pozwana zorganizowała u siebie w domu posiedzenie odwołanych władz Międzyzakładowej Komisji NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu S., gdyż w jej ocenie odwołanie nie było skuteczne. Podobnego zdanie były H. J., E. K. i A. B., które uczestniczyły w posiedzeniu. Trzech pozostałych, odwołanych członków Komisji Międzyzakładowej nie uczestniczyło w tym posiedzeniu. Czterech obecnych członków podjęło 22 stycznia 2000 r. w tajnym głosowaniu, przy dwóch głosach wstrzymujących, uchwałę o pozbawieniu powódki członkostwa w NSZZ „S.” za łamanie statutu i ustawy kodeks pracy. W uzasadnieniu uchwały zarzucono powódce między innymi: wprowadzenie w błąd członków związku zaproszonych na posiedzeniu Komisji w dniu 21 stycznia 2000 r., namawianie osób trzecich do działań wymierzonych przeciwko pracownikom zatrudnionym w Zarządzie Regionu. Odpis uchwały wraz z uzasadnieniem i pouczeniem o odwołaniu doręczono powódce tego samego dnia. Uchwałę przesłano do wiadomości Zarządu Regionu S., Regionalnej Komisji Wyborczej, Komisji Krajowej, Krajowej Komisji Rewizyjnej i Regionalnej Komisji Rewizyjnej. Uchwała wraz z uzasadnieniem w formie anonimowych faksów została przekazana również mediom.

Regionalna Komisja Wyborcza 27 stycznia 2000 r. stwierdziła ważność wyborów w Międzyzakładowej Komisji. Na posiedzeniu Zarządu Regionu S. dnia 28 stycznia 2000 r. przyjęto oświadczenie o bezprawnym podjęciu uchwały w przedmiocie pozbawienia powódki członkostwa w NSZZ „S.”.

11 lutego 2000 r. powódka rozwiązała umowę o pracą z pozwaną bez zachowania okresu wypowiedzenia z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych między innymi przez dyskredytowanie kompetencji pracodawcy, narażanie na szwank jego dobrego imienia.

Krajowa Komisja Rewizyjna, przy akceptacji Komisji Krajowej NSZZ „S.”, przeprowadziła kontrolę Zarządu Regionu oraz Międzyzakładowej Komisji. Według kontrolujących 21 stycznia 2000 r. nie doszło do skutecznego odwołania członków Komisji Międzyzakładowej, a wobec tego uchwała z dnia 22 stycznia w przedmiocie wykluczenia powódki ze Związku została skutecznie podjęta. Inny zespół kontrolny stwierdził szereg finansowych nieprawidłowości w Zarządzie Regionu. Krajowa Komisja Rewizyjna powiadomiła o wynikach kontroli Krajową Komisję Wyborczą, która na posiedzeniu 17 maja 2000 r. podjęła decyzję o utracie funkcji związkowych przez powódkę. Na skutek odwołania powódki Komisja Krajowa w dniu 11 lipca 2000 r. uznała, że nie przysługuje odwołanie od decyzji Krajowej Komisji Wyborczej. Stwierdziła jednocześnie istnienie wakatu na stanowisku przewodniczącego Zarządu Regionu S. i nakazała dostosowanie działalności Zarządu Regionu do stanu prawnego w terminie do dnia 1 sierpnia 2000 r. Kiedy na Walnym Zjeździe Delegatów Regionu S. w dniu 24 lipca 2000 r. nie wybrano przewodniczącego Zarządu Regionu, Komisja Krajowa 22 sierpnia 2000 r. postanowiła zawiesić działalność dotychczasowego Zarządu Regionu S., a w jego miejsce powołać zarząd komisaryczny, który za jedyną właściwą do reprezentowania zakładowej organizacji NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu S. uznał Międzyzakładową Komisję w składzie obejmującym pozwaną D. E. Zarząd komisaryczny zawarł ugodę z pozwaną o przywróceniu jej do pracy.

20 września Walne Zebranie Delegatów NSZZ „S.” zwołane przez zarząd komisaryczny wybrało nowe władze Zarządu Regionu.

22 czerwca 2001 r. Zarząd Regionu, po początkowym wypowiedzeniu powódce umowy o pracę, zawarł z nią ugodę, w której ustalono, że stosunek pracy został rozwiązany za porozumieniem stron.

W ocenie Sądu Okręgowego powództwo oparte na treści art. 23 i 24 k.c. w znacznej części zasługiwało na uwzględnienie. Dla zapewnienia minimum legalizmu, kontroli sądowej podlega to, czy określona decyzja pochodzi od organu, który zgodnie z przepisami ustawy i statutu jest upoważniony do ich podejmowania a decydują o tym przepisy prawa wewnątrzzwiązkowego. Z tych przepisów nie wynika, by odwołane władze do czasu ewentualnego unieważnienia wyborów miały prawo działać w imieniu organizacji międzyzakładowej. W wyniku analizy przepisów wewnątrzzwiązkowych Sąd Okręgowy stwierdził, że brak było w nich upoważnienia dla władz krajowych związku do ingerowania w wybory przeprowadzane na szczeblu zakładowym i kształtowanie z mocą wsteczną, czy wiążące wypowiadanie się co do składu organów osoby prawnej. Na szczeblu regionalnym wybory były uznane za ważne, co rodziło określone konsekwencje w postaci niemożności przyjęcia, że pozwana podejmując 22 stycznia 2000 r. kwestionowaną uchwałę działała jako organ osoby prawnej. Pozwana nie tylko wzięła udział w podjęciu bezprawnej uchwały ale w ten sposób dokonała negatywnej oceny powódki z punktu widzenia władz związkowych, do czego nie miała prawa. Zdaniem Sądu Okręgowego, każda z osób podpisujących uchwałę ponosi pełną odpowiedzialność cywilnoprawną za jej podjęcie. Działanie pozwanej godziło w dobre imię powódki. Jako przewodnicząca „odwołanej Komisji” jest ona odpowiedzialna za upublicznienie uchwały w mediach.

W ocenie Sądu treść przeproszenia musiała być skorygowana. Odpowiedzialność cywilnoprawna pozwanej konkretyzuje się wyłącznie na współudziale w podjęciu uchwały z 22 stycznia 2000 r. Dlatego w wyroku zaznaczono jedynie jakie były konsekwencje prawne uchwały dla powódki, a oddalono żądanie, które wykraczało poza tę formułę.

Od powyższego wyroku apelację wniosła pozwana.

Po zamknięciu dnia 11 lutego 2005 r. rozprawy przed Sądem Apelacyjnym w […] i odroczeniu ogłoszenia orzeczenia, dnia 9 marca 2005 r. powódka złożyła wniosek o otwarcie zamkniętej rozprawy oraz o wyłączenie sędziów rozpoznających sprawę tj. D. D., B. L. oraz A. P. a nadto sędziów: K. J. – J., A. K. – S., R. A., W. G. i R. K. W tym samym piśmie wniosła o przekazanie sprawy do rozpoznania przez Sąd Apelacyjny nie graniczący z obszarem apelacji […]. Wobec złożenia wniosku o wyłączenie sędziów, Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 11 marca 2005 r. otworzył zamkniętą rozprawę.

Postanowieniem z dnia 18 marca 2005 r. Sąd Apelacyjny oddalił wniosek powódki o wyłączenie wymienionych sędziów.

W zażaleniu z dnia 29 marca 2005 r. (k.- 1947) powódka ponowiła wniosek o przekazanie sprawy do rozpoznania innemu Sądowi Apelacyjnemu, wniosła o wyłączenie każdego z osobna sędziego Sądu Apelacyjnego w […], rozpoznanie tego wniosku przez Sąd Najwyższy. Powódka zwróciła się jednocześnie w zażaleniu o przesłanie imiennej listy wszystkich sędziów Sądu Apelacyjnego wraz z przydziałem służbowym i zajmowanym stanowiskiem. W uzasadnieniu wniosku o wyłączenia sędziów powódka zarzuciła sędziom rozpoznającym jej sprawę chwiejność, niezrozumiałe sugestie ugodowe. Co do pozostałych sędziów powódka opisała występujące jej zdaniem nieprawidłowości w innych sprawach. Postanowieniem z dnia 6 kwietnia 2005 r. Sąd Apelacyjny w […] odrzucił zażalenie powódki na postanowienie z dnia 18 marca 2005 r. W wykonaniu zarządzenia przewodniczącego powódka została dnia 11 kwietnia 2005 r. (k.- 1980) zobowiązana do uzupełnienia wniosku z dnia 29 marca 2005 r. o wyłączenie sędziów Sądu Apelacyjnego przez wskazanie nazwisk i imion sędziów, których wniosek dotyczy. W odpowiedzi na to wezwanie powódka w piśmie z dnia 18 kwietnia 2005 r. (k.- 1983) wniosła o wstrzymanie rozpoznania wniosku o wyłączenie wszystkich sędziów Sądu Apelacyjnego w […] do czasu przesłania imiennej listy tych sędziów, przypomniała o zgłoszonym wcześniej żądaniu nadesłania listy sędziów. W związku z wyznaczeniem rozprawy apelacyjnej na dzień 26 kwietnia 2005 r. powódka wniosła o zdjęcie tej sprawy z wokandy. W piśmie przesłanym drogą faksową 25 kwietnia 2005 r. (k.- 2015) powódka przypisała sędziom D. D., B. L. oraz A. P. „impulsy do wszelkich działań pozwanej” po zamknięciu rozprawy dnia 11 lutego 2005 r. Na rozprawę przed Sądem Apelacyjnym, wyznaczoną na dzień 26 kwietnia 2005 r. powódka ani jej pełnomocnik nie stawili się. Sąd Apelacyjny postanowieniem wydanym na tej rozprawie w składzie: sędzia M. D. – J., sędzia D. D., sędzia M. M. między innymi: zwrócił wniosek powódki o wyłączenie sędziów rozpoznających aktualnie sprawę, oddalił wniosek o odroczenie rozprawy, oddalił wnioski powódki o przekazanie sprawy do rozpoznania tak Sądowi Najwyższemu jak i innemu Sądowi Apelacyjnemu. Po przeprowadzeniu rozprawy Sąd Apelacyjny w […] zmienił wyrok Sądu Okręgowego w S. w ten sposób, że nakazał pozwanej D. E., aby zamieściła w terminie 14 dni od uprawomocnienia się wyroku na pierwszych stronach „G. [X]” oraz w „G[X]. [X].” w ramach dodatku lokalnego „T.” i w wiadomościach Radia „S.” na własny koszt, bez jakichkolwiek komentarzy zmian i dopisków oświadczenia następującej treści: „Zgodnie z wyrokiem Sądu przepraszam Panią B. S. za udział w podjęciu uchwały z dnia 22 stycznia 2000 r. o pozbawieniu B. S. członkostwa w Niezależnym Samorządnym Związku Zawodowym „S.” przez Komisję Zakładową Międzyzakładowej Komisji NSZZ „S.” przy Zarządzie Regionu S., mimo odwołania mnie i pozostałych osób wchodzących w skład tego organu związku zawodowego – która to uchwała ze względu na podstawę jej podjęcia oraz treść uzasadnienia naruszała dobre imię oraz godność osobistą B. S., D. E. Sąd Apelacyjny oddalił powództwo i apelację pozostałej części.

Odnosząc się w pierwszej kolejności do składanych przez powódkę wniosków formalnych Sąd wskazał, że powódka nie uzupełniła braku formalnego wniosku o wyłączenie sędziów. Niestawiennictwo powódki i jej męża występującego jako jej pełnomocnik było nieusprawiedliwione. Gdyby się stawili, zapoznaliby się z danymi sędziów rozpoznających sprawę, które były zamieszczone na wokandzie. Dlatego zdaniem Sadu Apelacyjnego zachodziła podstawa do zarządzenia zwrotu wniosku, przynajmniej co do tych sędziów. Tym samym odpadła przeszkoda do przeprowadzenia rozprawy dnia 26 kwietnia 2005 r.

Sąd Apelacyjny ocenił, iż nie doszło do naruszenia przepisów postępowania tj. art. 232, 233 oraz 328 § 2 k.p.c. zaś w związku z zarzutem dotyczącym art. 227 k.p.c. sąd uznał, że, bez wpływu na rozstrzygnięcie, część dowodów osobowych została przeprowadzona w zakresie daleko wykraczającym ponad rzeczową potrzebę.

Rozważając zarzut niedopuszczalności ingerencji państwa w wewnętrzne sprawy niezależnych związków zawodowych Sąd Apelacyjny zwrócił przede wszystkim uwagę, że prawo do działalności w związku zawodowym nie jest dobrem osobistym, które nie obejmuje praw związanych z możliwością uczestniczenia jednostki w określonych formach życia politycznego, społeczno – zawodowego. Prowadzi to do wniosku, że sam fakt podjęcia uchwały o pozbawieniu powódki członkostwa w związku nie daje podstawy do poszukiwania ochrony prawnej na podstawie art. 24 k.c. Nie oznacza to jednak uchylenia ochrony dóbr osobistych w sytuacji, gdy określone działanie samego związku zawodowego odnoszące się do członkostwa narusza te dobra. Takim bezprawnym zachowaniem, skutkującym odpowiedzialnością z tytułu naruszenia dóbr osobistych należy, zdaniem sądu, uznać działanie polegające na podjęciu uchwały w sprawie pozbawienia członkostwa w związku zawodowym przez osoby, które zostały skutecznie odwołane z organu związku zawodowego, kompetentnego według statutu do podjęcia decyzji o pozbawieniu członkostwa w związku zawodowym. Wyodrębnienie organów osoby prawnej wiąże się nie tylko ze sprawami wewnętrznymi ale także jest związane z funkcjonowaniem tej osoby prawnej w stosunkach zewnętrznych. Dlatego możliwe jest badanie, czy osoby fizyczne faktycznie wchodziły w skład organu związku zawodowego, gdy działanie takiego organu dotykało dóbr osobistych powódki.

Sąd Apelacyjny podzielił w tym zakresie ustalenia Sądu pierwszej instancji, że pozwana została skutecznie odwołana z Komisji Zakładowej ze względu na zatwierdzenie odwołania przez kompetentną, według postanowień prawa wewnątrzzwiązkowego władzę - Regionalną Komisję Wyborczą.

Wobec tego podjęcie przez osoby fizyczne, w tym przez powódkę, uchwały o pozbawieniu powódki członkostwa w związku zawodowym było działaniem bezprawnym. O bezprawności zachowania samej pozwanej świadczą, zdaniem sądu, dodatkowe okoliczności tj. działania organizacyjne pozwanej, która zainicjowała spotkanie byłych członków Komisji Zakładowej oraz utwierdziła pozostałych członków tej Komisji w przekonaniu co do nieskuteczności ich odwołania. Samo podjęcie uchwały naruszało dobra osobiste powódki, albowiem oznaczało ocenę, że powódka uporczywie nie wykonywała obowiązków członkowskich lub postępowała w sposób nie licujący z godnością członka związku. Taka treść uchwały godziła w dobre imię powódki, jej godność osobistą. Sąd Apelacyjny zgodził się z tym, że pozwana nie zdołała wykazać prawdziwości zarzutów w zakresie nagannej postawy powódki podczas zebrania Międzyzakładowej Komisji przy Zarządzie Regionu NSZZ „S.” w S. Za bezzasadny uznał sąd zarzut apelacji kwestionujący udział powódki w upublicznieniu treści uchwały. Osoby uczestniczące w podjęciu uchwały o pozbawieniu powódki członkostwa w związku musiały liczyć się z tym, że ze względu na wysoką funkcję jaka pełniła powódka, a tym samym wysoką pozycję powódki w życiu politycznym, uchwała ta spowoduje zainteresowanie szeroko rozumianej opinii publicznej.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, forma oświadczenia pozwanej musiała uwzględniać lokalny zakres upublicznienia tej uchwały. Dlatego zostały ograniczone miejsca publikacji przeproszenia.

Z uwagi na podnoszoną wyżej okoliczność, iż prawo członkostwa w związku zawodowym nie jest dobrem osobistym, Sąd Apelacyjny zmodyfikował treść oświadczenia w ten sposób, że pominął przeproszenie za fakt pozbawienia członkostwa w związku, a nakazał jedynie przeproszenie za fakt naruszenia tą uchwałą dóbr osobistych powódki. Zdaniem Sądu Apelacyjnego brak jest związania treścią formułowanego w procesie oświadczenia. Sąd może treść oświadczenia sformułować inaczej niż żąda tego powód, byle tylko treść tego oświadczenia miała oparcie w podstawie faktycznej powództwa oraz pozostawała w granicach tego, czego żądała strona powodowa.

Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargi kasacyjne wniosły obie strony.

Powódka oparła skargę kasacyjną zarówno na naruszeniu przepisów postępowania jak i naruszeniu prawa materialnego. W ramach pierwszej wymienionej podstawy zarzuciła naruszenie art. 50 § 3 k.p.c. w związku z art. 48 § 1, 52, 130, 376, 5 k.p.c. oraz art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art. 379 pkt 4 i 379 pkt 5 k.p.c. przez procedowanie i wydanie wyroku, a także dokonywanie czynności polegających na wezwaniu powódki do usunięcia braków formalnych wniosku o wyłączenie sędziów i ostatecznie zwrot tego wniosku przez sędziów, co do których został złożony wniosek o wyłączenie, co w konsekwencji pozbawiło powódkę możności obrony jej praw.

W zakresie prawa materialnego powódka podniosła naruszenie:

- art. 24 k.c. w związku z art. 1 ust. 2, art. 10 w związku z art. 15 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie przez uznanie, że bezprawne wykluczenie ze związku zawodowego nie narusza dobra osobistego powódki, wskazując, że zasada niezależności związków zawodowych nie pozwala na ingerencję w wewnętrzne sprawy związku,

- art. 23 k.c. przez błędną wykładnię, iż członkostwo w związku zawodowym nie jest dobrem osobistym,

- art. 24 § 1 zd. 2 k.c. przez błędne zastosowanie, polegające na odmowie nakazania pozwanej publikacji oświadczenia w gazecie „G. […]” oraz na antenie Radia „V.” mimo, że oświadczenie ma na celu uchylenie skutków naruszenia dóbr osobistych powódki i musi uwzględniać zakres upublicznienia treści uchwały. Powołując się na te zarzuty powódka w pierwszej kolejności domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku ewentualnie o jego uchylenie i orzeczenie o oddaleniu apelacji pozwanej.

Pozwana również oparła skargę kasacyjną zarówno na naruszeniu prawa procesowego jak i prawa materialnego. Także w tej kasacji podniesiono zarzut nieważności postępowania jako skutek naruszenia przepisów art. 50 § 3 k.p.c. w związku z art. 48 § 1, 52, 130 § 1-3, 376, 5 oraz art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art. 379 pkt 4 k.p.c. Ponadto zdaniem skarżącej Sąd dopuścił się obrazy art. 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 187 § 1 k.p.c. i art. 316 § 1 k.p.c. oraz art. 384, 385, 391 § 1 k.p.c. przez nakazanie pozwanej złożenia oświadczenia o treści zupełnie odmiennej od treści żądanej przez powódkę, jak i treści sformułowanej w wyroku Sądu pierwszej instancji. Z kolei naruszenie prawa materialnego polegało na:

- niewłaściwym zastosowaniu art. 24 k.c. polegającym na nakazaniu złożenia oświadczenia zawierającego słowa „zgodnie z wyrokiem sądu” oraz art. 24 k.c. w związku z art. 361 § 1 k.c. polegającym na nakazaniu złożenia oświadczenia w środkach masowego przekazu, podczas gdy pozwana nie działała publicznie ani nie spowodowała upublicznienia spornej uchwały,

- błędnej wykładni i niewłaściwym zastosowaniu art. 24 k.c. w związku z art. 6 k.c. polegającej na uznaniu, że sam fakt uczestnictwa w podjęciu uchwały przez nieuprawnione gremium, o treści godzącej bezprawnie w dobra osobiste, niezależnie od sposobu głosowania nad uchwałą, powoduje odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych każdego członka tego gremium.

Powołując się na te podstawy pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i zniesienie dotychczasowego postępowania poczynając od 29 marca 2005 r., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w pozostałej nie oddalonej części.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Ocenę obu skarg kasacyjnych należy rozpocząć od zarzutu związanego z wnioskiem powódki o wyłączenie sędziów Sądu Apelacyjnego w […]. Wynika to z nadania przez obie skarżące uchybieniom sądu rangi decydującej o ważności postępowania apelacyjnego.

W związku z tą nietypową sytuacją procesową należy przede wszystkim rozstrzygnąć, czy dopuszczalne jest podniesienie w skardze kasacyjnej uchybień w zakresie procedury wyłączenia sędziego przez inną stronę, niż wnioskująca o wyłączenie. W przypadku negatywnej odpowiedzi nie będzie możliwe odniesienie się do wad dotychczasowego postępowania wytkniętych w tym zakresie w skardze kasacyjnej wniesionej przez pozwaną.

W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się, że zaskarżenie orzeczenia jest uprawnieniem strony, zależnym od istnienia interesu prawnego w zaskarżeniu, który występuje w wypadkach tzw. gravamen i polega na niezgodności orzeczenia z żądaniem zgłoszonym w procesie. Od istnienia gravamen zależy dopuszczalność zaskarżenia orzeczenia (patrz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2003 r. I CKN 382/01 system informacji prawniczej lex 109434, z dnia 5 września 1997 r. I CKN 88/96 OSNC 1997/12/198). Oznacza to między innymi, że w procesie strona nie może zaskarżyć wyroku w zakresie nie obejmującym jej żądanie.

Przytoczone okoliczności potwierdzają funkcjonowanie w procesie cywilnym rozdzielenia interesów stron,  charakterystycznego dla kontradyktoryjnego modelu postępowania. Wniesienie pozwu, zastosowanie określonych środków obrony, wniesienie środków odwoławczych, czy w końcu wniesienie skargi kasacyjnej -poza nie mającymi zastosowania w rozpoznawanej sprawie przepisami dotyczącymi współuczestnictwa - służą realizacji indywidualnych interesów stron. Strona, wnosząc środek zaskarżenia, zmierza do uzyskania orzeczenia zgodnego ze stanowiskiem jakie prezentowała w dotychczasowym postępowaniu. W tym zakresie możliwe jest postawienie sądowi wszelkich zarzutów, które doprowadziły do niekorzystnego dla strony rozstrzygnięcia. W przypadku zarzutów procesowych warunkiem jest jednak postawienie takich zarzutów, które dotyczą interesów podmiotu skarżącego. Nie oznacza to, że skarżący nie może podnosić zarzutów dotyczących czynności procesowych podejmowanych przez inne strony - chociażby co do uchybienia terminu do ich dokonania - ale zawsze dopuszczalność tę wyznacza własny interes strony powołującej się na uchybienia, czyli uzyskanie orzeczenia zgodnego z prezentowanym w procesie stanowiskiem.

Dlatego niedopuszczalne jest powoływanie się w skardze kasacyjnej na naruszenie przez sąd przepisów procesowych dotyczących interesów strony przeciwnej. Pogląd ten jest aktualny także w odniesieniu do postępowania  wywołanego wnioskiem strony przeciwnej o wyłączenie sędziów. Art. 49 k.p.c. służy wprawdzie realizacji konstytucyjnie zagwarantowanego prawa do rozpatrzenia sprawy przez bezstronny sąd (art. 45 ust. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej), jednak przewiduje indywidualne środki, których uruchomienie – poza przypadkiem wyłączenia sędziego na jego żądanie - pozostawione zostało woli stron. Skoro strona nie skorzystała z takiej możliwości przed sądem drugiej instancji, nie może w skardze kasacyjnej wykorzystywać ewentualnego naruszenia reguł procesowych przy rozpoznaniu wniosku o wyłączenia sędziów przeciwko stronie składającej ten wniosek (patrz też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 1997 r. III CKN 6/97 lex 78446).

Opisane ograniczenia w powoływaniu zarzutów procesowych nie odnoszą się do tak poważnych i rażących wadliwości, wymienionych w art. 379 k.p.c., które skutkują nieważność postępowania. Tego typu zarzuty może zgłaszać zarówno strona, której wadliwości dotyczą bezpośrednio jak i jej przeciwnik procesowy. Przemawia za tym rola i zadania Sądu Najwyższego jako Sądu Kasacyjnego. Zgodnie z art. 398¹³ § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy związany granicami podstaw skargi kasacyjnej, w granicach zaskarżenia, bierze jednak z urzędu pod rozwagę nieważność postępowania. Dlatego strona wnosząca skargę kasacyjną może oprzeć ją na każdej przyczynie nieważności, dotyczącej także strony przeciwnej, co i tak musi rozważyć z urzędu Sąd Najwyższy. Nie można wobec tego wykluczyć, iż zaskarżone orzeczenie sądu drugiej instancji może zostać uchylone tylko z tej przyczyny. Podobny pogląd na gruncie kasacji wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 r. w sprawie sygn. akt IV CK 269/02 (lex 151640).

2. W wyniku dotychczasowych rozważań istotne staje się rozstrzygnięcie, czy zarzucane w skargach kasacyjnych naruszenia przepisów postępowania przy rozpoznawaniu wniosku powódki o wyłączenie sędziów prowadzą do nieważności postępowania apelacyjnego.

Ze względu na rodzaj zarzutów stawianych w skargach kasacyjnych sankcja nieważności postępowania mogłaby wchodzić w rachubę w razie uznania, że skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy albo jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw.

Zdaniem Sądu Najwyższego nie doszło do tak kwalifikowanych uchybień. Zgodnie z art. 379 pkt 4 k.p.c. nieważność postępowania zachodzi tylko wtedy, gdy w sprawie orzekał sędzia wyłączony wprost z mocy ustawy. Przyczyny wyłączenia sędziego z mocy samej ustawy zostały enumeratywnie wyliczone w art. 48 k.p.c. Jak dotąd powódka we wniosku kierowanym do Sądu Apelacyjnego o wyłączenie sędziów nie wskazała ustawowej przyczyny wyłączenia, a obszerne uzasadnienie wniosku może co najwyżej wskazywać na art. 49 k.p.c. jako ewentualną podstawę wniosku o wyłączenie. Dlatego, chociażby wadliwy okazał się zwrot wniosku powódki o wyłączenie sędziów, który na dodatek nie opierał się na ustawowej przyczynie wyłączenia, nie jest równoznaczny ze stwierdzeniem, że w rozpoznaniu apelacji brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy. Taki wniosek byłby uprawniony jedynie wtedy, gdyby zaszła jakakolwiek przyczyna wyłączenia sędziego określona w art. 48 k.p.c. W rozpoznawanej sprawie takich okoliczności nie stwierdzono. Dlatego nieuzasadnione jest traktowanie jako wyłączonego z mocy ustawy sędziego, który brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, co do którego został złożony wniosek o wyłączenie na podstawie art. 49 k.p.c., następnie zwrócony.

Pełnomocnik powódki został zawiadomiony o terminie rozprawy wyznaczonej na dzień 26 kwietnia 2005 r. W tej sytuacji rozpoznanie sprawy na rozprawie pod nieobecność powódki, pomimo jej wniosku o zdjęcie sprawy z wokandy, nie może być uznane za uchybienie sądu zwłaszcza, że oznaczające pozbawienie powódki możliwości obrony. Oceny tej nie zmienia pismo powódki przesłane faksem dzień przed rozprawą, w którym wprawdzie wymienia się z imienia i nazwiska trzech sędziów, w tym członka składu orzekającego nazajutrz, ale poza przypisaniem tym osobom „impulsów do wszelkich działań pozwanej” po rozprawie z dnia 11 lutego 2005 r. nie wskazano jakie znaczenie nadać oznaczeniu trzech sędziów. Wątpliwości co do treści tego pisma pogłębiają zawarte w nim alternatywne żądania przekazania sprawy do Sądu Najwyższego bądź wydania wyroku na najbliższej rozprawie.

Nie mają także racji obie strony co do udziału sędziów, których dotyczył wniosek o wyłączenie, w postępowaniu naprawczym na podstawie art. 130 k.p.c. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego regulujące instytucję wyłączenia sędziego, podobnie jak przepisy ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. nr 98, poz. 1070 ze zm.), nie przewidują wyłączenia całego sądu jako jednostki organizacyjnej władzy sądowniczej sprawującej wymiar sprawiedliwości. Zastosowanie instytucji wyłączenia sędziego jest możliwe tylko wobec ściśle oznaczonych osób, co do których występują wątpliwości co do bezstronności. Takie wątpliwości może strona zgłosić także wobec wszystkich sędziów orzekających w danym sądzie. Powódka wniosła o wyłączenie wszystkich sędziów Sądu Apelacyjnego w […], nie indywidualizując wniosku i przyczyn wyłączenia. Tak sformułowany wniosek został uznany za formalnie wadliwy, co mogło znaleźć oparcie w stanowisku wyrażonym przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2004 r. sygn. akt III CO 2/04 (OSNC 2004/12/207). Zachodziła zatem podstawa do wszczęcia postępowania naprawczego przewidzianego w art. 130 k.p.c., które przeprowadza sąd, w którym sprawa się toczy. Dopiero od chwili usunięcia wad formalnych wniosku o wyłączenie sędziów zachodzą ograniczenia jurysdykcyjne przewidziane w cytowanym w obu skargach art. 50 § 3 k.p.c. a także w art. 51 k.p.c. (tak Sąd Najwyższy w powołanym wyżej wyroku).

Z tych wszystkich przyczyn nie można podzielić stanowisk z obu skarg kasacyjnych co do nieważności postępowania przed Sądem Apelacyjnym w […], skutkiem czego - zgodnie z wcześniejszymi wywodami - jest nieuwzględnienie skargi kasacyjnej strony pozwanej w części, w jakiej zarzuca obrazę przepisów postępowania w zakresie rozpoznania wniosku powódki o wyłączenie sędziów.

3. Pozostając przy ocenie rozpoznania przez Sąd drugiej instancji wniosku o wyłączenie sędziów, ale tylko ze skargi kasacyjnej powódki, należy podzielić zawarte w niej zarzuty co do zwrotu wniosku o wyłączenie sędziów z powodu nieuzupełnienia jego braków formalnych.. Słusznie podnosi powódka, iż do zwrotu wniosku doszło pomimo wystąpienia przez nią do Sądu przeprowadzającego postępowanie naprawcze z art. 130 k.p.c. o nadesłanie imiennego wykazu sędziów. Z takim żądaniem powódka zwróciła się do Sądu Apelacyjnego dwukrotnie. Po raz pierwszy powódka wniosła o przesłanie imiennej listy sędziów w zażaleniu z dnia 29 marca 2005 r. (k.- 1947), potraktowanym jednocześnie jako wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów apelacji […]. Uczyniła to ponownie w piśmie z dnia 18 kwietnia 2005 r. (k.- 1983) w odpowiedzi na wezwanie do usunięcia braków formalnych wniosku o wyłączenie sędziów. Powołała się wówczas na przepisy ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. nr 112, poz. 1198). Z tych względów, skoro wypełnienie obowiązku usunięcia wad formalnych wniosku uzależnione było od spełnienia usprawiedliwionego żądania przedstawienia imiennej listy sędziów, brak było podstaw do przyjęcia, że powódka nie usunęła wad formalnych wniosku. Przez nieuzasadniony zwrot wniosku na tym etapie postępowania doszło do naruszenia art. 130 § 2 k.p.c. wymienionego w całości w skardze kasacyjnej powódki , które co prawda nie prowadzi do nieważności postępowania ale uchybienie to niewątpliwie mogło mieć wpływ na wynik sprawy albowiem nie można z góry założyć wyniku postępowania zmierzającego do wyłączenia sędziów.

4. Wracając do skargi kasacyjnej pozwanej i zawartego w niej zarzutu obrazy przepisów postępowania, wyrażającego się nakazaniem przez Sąd drugiej instancji złożenia oświadczenia o treści zupełnie odmiennej od treści żądanej przez powódkę, jak i treści sformułowanej w wyroku Sądu pierwszej instancji, wskazać należy, że kodeks postępowania cywilnego w art. 321 § 1 statuuje zasadę bezwzględnego związania żądaniami stron, zgłoszonymi w procesie cywilnym (patrz jednak art. 477¹ k.p.c.). Zasada ta, ze względu na treść art. 391 § 1 k.p.c. oraz uchylenie od 1 lipca 1996 r. (art. 1 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego … Dz. U. nr 43, poz. 189 ) przepisu art. 381 § 2 , obowiązuje bez żadnych wyjątków także w postępowaniu apelacyjnym i obejmuje wszystkie kategorie spraw, także o prawa niemajątkowe. Według trafnie przytoczonych w skardze kasacyjnej poglądów judykatury (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1997 sygn. akt II CKN 546/97 oraz z dnia 14 maja 2003 r. sygn. akt I CKN 463/01 – patrz też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 października 1989 r. II CZ 167/89 lex 8991), żądanie dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych przez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie powinno być skonkretyzowane przez osobę domagającą się ochrony, czyli powinna ona ściśle określić treść oświadczenia, którego złożenia domaga się. Tak podana treść podlega ocenie sądu, który na zasadzie uwzględnienia jedynie części żądania może ograniczyć zakres oświadczenia lub jego konkretne sformułowania.

W świetle tych wypowiedzi judykatury, które podziela Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę kasacyjną, należy uznać, że zakres poczynionych w sprawie modyfikacji treści oświadczenia w odniesieniu do skonkretyzowanego żądania powódki jest zbyt daleko idący. Jeżeli ustalenia faktyczne i ocena prawna zgłoszonego roszczenia uzasadniały przyjęcie ograniczonego – w porównaniu do sformułowanej przez powódkę treści oświadczenia o przeproszeniu – zakresu bezprawnego zachowania strony pozwanej, to możliwe było stosowne ograniczenie treści sprecyzowanego przez powódkę oświadczenia.

Ostatecznie przypisano pozwanej w treści oświadczenia inne jakościowo, bezprawne zachowanie polegające na udziale w podjęciu uchwały z dnia 22 stycznia 2000 r., której zresztą sama powódka nie opisała w treści oświadczenia. Sąd drugiej instancji, w porównaniu do wyroku Sądu pierwszej instancji zaskarżonego przez pozwaną, w zmienionym oświadczeniu zawarł opis przyczyn, dla których pozwana nie pełniła w dacie podjęcia tej uchwały funkcji członka Międzyzakładowej Komisji NSZZ „S” przy Zarządzie Regionu, jak to zostało ogólnie przyjęte w wyroku Sądu pierwszej instancji. W końcu należy podnieść za Sądem drugiej instancji, że powódka nie domagała się przeprosin za zarzuty sprecyzowane w uzasadnieniu uchwały z dnia 22 stycznia 2000 r. Dlatego modyfikacja treści oświadczenia przez nakazanie przeproszenia za te okoliczności, nie objęte żądaniem, narusza nie tylko art. 321 § 1 k.p.c., ale także zakaz wynikający z art. 384 k.p.c., w sytuacji kiedy apelację od wyroku w pierwszej instancji wniosła wyłącznie pozwana.

5. Jak wynika z dotychczasowych ustaleń, okoliczności związane z pozbawieniem powódki członkostwa w NSZZ „S.” były szeroko komentowane w lokalnych mediach. Jest to dostateczne usprawiedliwienie dla przyjętej przez Sąd formy upublicznienia oświadczenia. Dodatkowo dla odparcia zarzutu braku udziału pozwanej w upublicznieniu uchwały wystarczy powtórzyć za Sądem Apelacyjnym, że wysoka funkcja jaką pełniła powódka w NSZZ „S.” sprawiała, iż wydarzenie, które miało doprowadzić do zmian na tym stanowisku musiało stanowić przedmiot zainteresowania mediów.

Jak przyjął Sąd drugiej instancji, bezprawność zachowania pozwanej polega na udziale w podjęciu uchwały organu, chociaż według postanowień statutu nie była do tego uprawniona. Ten udział powódka zaznaczyła nie tylko uczestnicząc w głosowaniu, chociażby przez oddanie głosu wstrzymującego, ale także przez zainicjowanie samego spotkania odwołanych członków oraz utwierdzanie ich w przekonaniu co do nieskuteczności odwołania z pełnionych przez nich funkcji.

Dlatego zdaniem Sądu Najwyższego nie doszło do zarzucanego w skardze kasacyjnej pozwanej naruszenia art. 24 k.c. w związku z art. 6 k.c. i 361 § 1 k.c.

W przyjętej przez Sąd Apelacyjny formule przeprosin - zgodnej w tym zakresie z żądaniem powódki - zaznaczono, iż źródłem obowiązku pozwanej jest wyrok sądu. Wbrew temu, co podnosi się w skardze kasacyjnej, podstawą prawną rozstrzygnięcia tej treści jest art. 24 k.c. i zawarte w nim wymagania aby oświadczenie było co do treści i formy odpowiednie do dokonanego naruszenia dóbr osobistych i służyło usunięciu jego skutków. Nie można wobec tego wykluczyć, że dla strony poszukującej sądowej ochrony swych dóbr osobistych ważna jest informacja, iż przeproszenie stanowi wynik procesu sądowego, czyli fakt bezprawnego zachowania przepraszającego został potwierdzony przez niezawisły sąd.

6. Nie zasługują na uwzględnienie zarzuty naruszenia prawa materialnego zawarte w skardze kasacyjnej powódki.

Zgodnie z oceną Sądu, której nie kwestionuje się w skardze kasacyjnej, podjęcie uchwały dnia 22 stycznia 2001 r. z udziałem pozwanej nie wywarło skutku w postaci wykluczenia powódki ze związku zawodowego. Było to wystarczające ustalenie w sprawie, w której podlega ocenie jedynie cywilnoprawna odpowiedzialność pozwanej za naruszenie dóbr osobistych powódki. Sama powódka uzasadniając tę podstawę skargi kasacyjnej popada w sprzeczność podając, że wykluczenia dokonał „odwołany, nielegalny organ” a z drugiej domaga się przeproszenia wprawdzie za bezprawne, ale jednak wykluczenie ze związku zawodowego.

W art. 23 k.c. nie definiuje się dóbr osobistych a jedynie wymienia się przykładowo niektóre z nich takie jak: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską. Katalog ten jest otwarty. W literaturze podejmowane są próby wyodrębnienia pewnych szczególnych cech dóbr osobistych. Przyjmuje się zwłaszcza, że prawa osobiste są prawami niemajątkowymi, bezwzględnymi a wobec tego skutecznymi w stosunku do wszystkich innych osób, ściśle związanymi z danym podmiotem. Jak słusznie przyjął Sąd drugiej instancji do tej kategorii nie można zaliczyć członkostwa w związku zawodowym, podobnie jak nie można do nich zaliczyć członkostwa w każdej innej organizacji społecznej, zawodowej i politycznej. Zasady przyjęcia i wykluczenia członków tych organizacji regulują ich przepisy wewnętrzne. Podjęcie zatem decyzji o wykluczeniu nie może być poddawane ocenie pod kątem naruszenia dobra osobistego jako prawa, bezwzględnego, chyba, że w związku z podejmowaniem decyzji o wykluczeniu a zwłaszcza, przy podaniu jej motywów doszło do naruszenia dóbr osobistych wykluczanego członka. Czym innym jest sama przynależność do związku zawodowego, a czym innym stawianie jego członkowi zarzutów godzących bezprawnie w jego cześć i dobre imię. Tę różnicę właściwie wyeksponował Sąd drugiej instancji w pisemnych motywach.

Sąd ten dostatecznie wyjaśnił jakimi przesłankami kierował się ograniczając zakres publikacji oświadczenia w mediach. Podkreślenie kompensacyjnej a nie represyjnej funkcji przeproszenia jako czynności, która ma usunąć skutki naruszenia dobra osobistego, przy jednoczesnym uwzględnieniu powództwa co do wybranych dzienników i rozgłośni radiowej o zasięgu lokalnym nie narusza art. 24 § 1 zd. 2 k.c.

7. Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398¹⁵ § 1 k.p.c. uwzględniając obie skargi kasacyjne uchylił zaskarżony wyrok w całości i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania sądowi, który wydał orzeczenie.