Wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy; wyłączenie całego sądu, wydziału

Wnioski i żądania z art. 49 § 1 k.p.c. mogą dotyczyć (w przypadku żądań - mogą być składane przez) sędziów wyznaczonych do rozpoznania sprawy. Składanie żądania wyłączenia przez sędziego, który nie został wyznaczony do rozpoznania sprawy, jest nie tylko zbędne, ale w zasadzie niedopuszczalne; możliwość zastosowania art. 49 § 1 k.p.c. otwiera się bowiem wyłącznie w razie przydzielenia sprawy danemu sędziemu (zob. uchwała SN z 26 lipca 2019 r., I NOZP 1/19 oraz postanowienia SN z 8 października 2021 r., IV CO 209/21; z 27 października 2021 r., IV CO 235/21; z 2 grudnia 2021 r., IV CO 323/21; z 8 czerwca 2022 r., III CO 460/22).

Z perspektywy założenia, że żądanie wyłączenia może być zgłoszone jedynie przez sędziego wyznaczonego do rozpoznania sprawy, podejmowanie awansem czynności określonych w art. 52 § 1 k.p.c. opierałoby się na niedopuszczalnym antycypowaniu zgłoszenia żądań wyłączenia przez kolejnych sędziów, z pominięciem etapu przydzielenia sprawy do rozpoznania określonemu sędziemu. Tymczasem dopiero z momentem takiego przydzielenia otwiera się możliwość podjęcia przez sędziego decyzji o nierozpoznaniu sprawy i złożeniu żądania z art. 49 § 1 k.p.c. Decyzja o złożeniu takiego żądania może być więc w procesowo skuteczny sposób podjęta wyłącznie przez sędziego, który ma rozpoznać daną sprawę (sensu largo, włącznie ze sprawami wpadkowymi).

Postanowienie SN z dnia 12 stycznia 2023 r., III CO 1266/22

Standard: 66898 (pełna treść orzeczenia)

Wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy jest niedopuszczalny i podlega odrzuceniu bez składania przez sędziego oświadczenia, o jakim mowa w art. 52 § 2 k.p.c., przy czym sędzia objęty takim wnioskiem o wyłączenie może zasiadać w składzie sądu rozpoznającego ten wniosek.

Postanowienie SN z dnia 22 listopada 2022 r., III CZP 121/22

Standard: 66894 (pełna treść orzeczenia)

Wnioski i żądania z art. 49 § 1 k.p.c. mogą dotyczyć (w przypadku wniosków - mogą być składane) wyłącznie przez sędziów wyznaczonych do rozpoznania sprawy

Postanowienie SN z dnia 27 października 2021 r., IV CO 235/21

Standard: 66900 (pełna treść orzeczenia)

Wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy jest niedopuszczalny i podlega odrzuceniu bez składania przez sędziego oświadczenia, o jakim mowa w art. 52 § 2 k.p.c., przy czym sędzia objęty takim wnioskiem o wyłączenie może zasiadać w składzie sądu rozpoznającego ten wniosek.

wniosek o wyłączenie sędziego istotnie ogranicza jego prawo i obowiązek rozstrzygnięcia sprawy. Instytucja wyłączenia sędziego rzutuje więc nie tylko na sprawność postępowania – aktualizuje bowiem ogólny zakaz rozpoznania sprawy co do istoty przed zakończeniem postępowania o wyłączenie (art. 50 § 3 pkt 2 k.p.c.), ale też na powinność i uprawnienia sędziego do rozstrzygnięcia sprawy, których źródłem jest art. 175 ust. 1 Konstytucji RP. Statuujące instytucję wyłączenia przepisy k.p.c. muszą być zatem wykładane z należytym poszanowaniem przepisów ustrojowych rozdziału VIII Konstytucji RP. Powinny być wykładane w duchu ich gwarancyjnego charakteru, ściśle i w sposób wolny od jakichkolwiek uproszczeń (por. postanowienia SN: z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CO 2/04, z dnia 2 września 2017 r., II CO 112/17 oraz z dnia 19 czerwca 2019 r., I NSPO 2/19).

Zdaniem Sądu Najwyższego nie ma przyczyn natury normatywnej, ani aksjologicznej, aby prawie jednobrzmiące przepisy k.p.c. i k.p.k., które służą temu samemu celowi były wykładane w zasadniczo odmienny sposób. Wykształcona na gruncie przepisów k.p.k. aktualna judykatura Sądu Najwyższego przyjmuje w sposób utrwalony i jednolity, że wniosek o wyłączenie może dotyczyć tylko sędziów wyznaczonych do rozpoznania sprawy i nie może spowodować wyłączenia innych sędziów od rozpoznania przedmiotowego wniosku. 

Brak wyraźnego zróżnicowania konstrukcji normatywnej obu instytucji w procedurze cywilnej i karnej stanowi doniosły argument przemawiający przeciwko sztucznemu wprowadzaniu dyferencjacji w zakresie stosowania tego instrumentu procesowego na płaszczyźnie prawa karnego procesowego i prawa cywilnego procesowego. Oznacza to zatem, że składany w postępowaniu cywilnym wniosek o wyłączenie sędziego jest prawnie dopuszczalny (i skuteczny) jedynie wówczas, gdy dotyczy – podobnie jak to się przyjmuje w orzecznictwie Sądu Najwyższego wypracowanym na gruncie analogicznych przepisów normujących wyłączenie sędziego w postępowaniu karnym – jedynie sędziego bądź sędziów, którym spraw została przydzielona do rozpoznania.

Co do zasady, należy odrzucić możliwość potraktowania wniosku o wyłączenie wszystkich sędziów danego wydziału lub sądu, w tym sędziów niewyznaczonych do rozpoznania sprawy, jako sumy wniosków o wyłączenie sędziego przydzielonego do rozpoznania danej sprawy oraz wniosku ewentualnego o wyłączenie sędziów, którym sprawa zostanie przydzielona po wyłączeniu pierwszego sędziego (składu sądu wyznaczonego do rozpoznania sprawy).

Jeżeli przyczyny wyłączenia sędziego są aktualne jedynie w odniesieniu do konkretnej sprawy i zindywidualizowanego sędziego, to wymaganie, aby strona złożył wniosek o wyłączenie sędziego dopiero po przydzieleniu mu sprawy, nie jest nadmierne. Tym samym, konieczność złożenia przez stronę kolejnego wniosku o wyłączenie nie może stanowić decydującego argumentu przeciwko uznaniu wniosku o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy za niedopuszczalny. 

Uchwała SN z dnia 26 lipca 2019 r., I NOZP 1/19

Standard: 66890 (pełna treść orzeczenia)

Opowiedzeniu się za ograniczeniem możliwości skutecznego formułowania przez stronę na podstawie art. 49 k.p.c. wniosku o wyłączenie jedynie w odniesieniu do sędziego, który został wyznaczony do rozpoznania danej sprawy, konstytucyjne standardy procesowe prawa do sądu i prawa do bezstronnego rozpoznania danej sprawy - jak się wydaje - są zagwarantowane. Wszak strona i tak (w dalszym ciągu) dysponuje środkiem prawnym, pozwalającym jej na wyeliminowanie od orzekania w danej sprawie każdej osoby, która została wyznaczona do składu orzekającego, a w stosunku do której strona zgłasza uzasadnione zastrzeżenia co do jej obiektywizmu. Strona ma bowiem możliwość składania indywidualnych wniosków o wyłączenie poszczególnych sędziów wyznaczonych do rozpoznania danej sprawy wraz z indywidualnym przedstawieniem i uprawdopodobnieniem przyczyn wyłączenia każdego z nich. W tym stanie rzeczy, w ujęciu obiektywnym, strona w dalszym ciągu ma zatem realną możliwość zapewnienia bezstronności sądu, który rozpoznaje daną sprawę.

Prezentowany kierunek interpretacyjny przepisu art. 49 k.p.c. nie stoi w sprzeczności z ratio legis przepisów o wyłączeniu sędziego, która na gruncie procedury cywilnej (podobnie zresztą jak we wszystkich procedurach sądowych) zmierza do zapewnienia prawidłowego rozpoznania konkretnej sprawy i sprowadza się do eliminowania przyczyn, które mogą skutkować wątpliwościami co do bezstronności i obiektywizmu danego sędziego (składu orzekającego) w jej rozpoznaniu.

Kierunek interpretacyjny kwestionujący dopuszczalność składania wniosków o charakterze abstrakcyjnym, obejmujących sędziego, który nie został wyznaczony do rozpoznania konkretnej sprawy, koreluje z głównym nurtem orzecznictwa i dorobkiem doktryny wypracowanym na gruncie przepisu art. 41 § 1 k.p.k., który to przepis nie odbiega treścią normatywną od brzmienia art. 49 k.p.c., przewidując możliwość wyłączenia sędziego w sytuacji istnienia okoliczności tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Na gruncie procedury karnej dominuje bowiem zapatrywanie, że wyłączenie sędziego w oparciu o art. 41 § 1 k.p.k. wchodzi w rachubę jedynie w odniesieniu do konkretnego sędziego wyznaczonego już do udziału w sprawie, a nie sędziego, który jedynie potencjalnie może zostać do sprawy wyznaczony

Postanowienie SN z dnia 17 maja 2019 r., I NO 46/19

Standard: 63190 (pełna treść orzeczenia)

Sąd Najwyższy w niniejszym składzie stoi na stanowisku, że wniosek stronymoże dotyczyć jedynie członka składu orzekającego w danej sprawie. Nie można zaś skutecznie żądać wyłączenia potencjalnego członka składu orzekającego, a zatem sędziego pracującego w sądzie, do którego wniesiono sprawę, lecz niewyznaczonego do składu orzekającego w danej sprawie (uz. postanowienia SN z dnia 2 czerwca 2010 r., II UO 1/10).

Sąd Najwyższy nie podziela poglądu odmiennego dominującego w orzecznictwie, przyjmującego dopuszczalność wyłączania potencjalnych członków składu orzekającego (tak m.in.: postanowienie SN z dnia 23września 1965 r., II PO 5/65; postanowienie SN z dnia 3 lutego1976 r., II CO 18/75; uchwała SN z dnia 6 marca 1998 r., III CZP70/97; postanowienie SN z dnia 7 września 1994 r., I PO 10/94; postanowienie SN z dnia 20 stycznia 1995 r., II PO 1/95,postanowienie SN z dnia 13 lipca 2000 r., II CO 3/00,postanowienie SN z dnia 21 kwietnia 2001 r., III CO 2/04).

Za ograniczeniem dopuszczalnego wniosku do sędziego, który został wyznaczony do rozpoznania danej sprawy przemawiają - obok wskazanych wyżej -również inne argumenty.

Po pierwsze, wynika to wyraźnie art. 50 § 3 k.p.c., który zezwala sędziemu na podejmowanie dalszych czynności w sprawie - przepis ten nie może zatem dotyczyć nikogo innego niż sędziego już rozpoznającego sprawę. Również art. 50 §2 k.p.c., który różnicuje sytuację strony przed i po przystąpieniu do rozprawyprowadzi do wniosku, że wniosek dotyczy sędziego, który rozpoznaje sprawę.

Po drugie, wskazuje na to art. 51 k.p.c., który nakazuje sędziemu, co doktórego zachodzą podstawy wyłączenia, zawiadomić o tym sąd. Przepis nie określa przy tym bliżej, o jakiego sędziego chodzi, zatem musi tu chodzić o każdego sędziego, do którego odnoszą się art. 48 i 49 k.p.c. Gdyby zatem przyjąć, że możliwe jest złożenie wniosku abstrakcyjnego o wyłącznie dowolnego sędziego spoza składu, to należałoby również konsekwentnie uznać, że każdy sędzia jest objęty hipotezą art. 51 k.p.c. Oznaczałoby to, że art. 51 k.p.c. winien prowadzić do informowania wszystkich sędziów w danym wydziale (a może nawet sądzie lub wcałej Polsce) o tym, że określona osoba złożyła pozew po to, by umożliwić każdemu sędziemu (potencjalnie wyłączalnemu) złożenie zawiadomienia w trybie art. 51 k.p.c.

Po trzecie, przyjęcie, że możliwy jest wniosek abstrakcyjny, nie pozwalawytyczyć w żaden racjonalny sposób granic dopuszczalnego wniosku. Mógłby onzatem dotyczyć nie tylko kilku czy nawet wszystkich sędziów wydziału cywilnego danego sądu, ale również sędziów innych wydziałów, a nawet sędziów innych sądów (zarówno wyższej instancji, jak i wszystkich innych, które w jakiejś konfiguracji potencjalnie mogłyby wchodzić w grę jako właściwe do rozpoznania danej sprawy). Możliwe byłoby nawet złożenie wniosku o wyłącznie wszystkich sędziów w Polsce (w tym ostatnim wypadku na pewno byłoby to pracochłonne, ale nad wyraz skuteczne).

Po czwarte, na niedopuszczalność wniosku o abstrakcyjne wyłącznie sędziego wskazuje również orzecznictwo wypracowane na gruncie analogicznych przepisów odnoszących się do procesu karnego. Należy podkreślić, że gwarancje obiektywności sędziego w procedurze karnej są nie mniejsze niż w procesie cywilnym, a wymogi konstytucyjne w tym zakresie są takie same. Mimo to, za bezsporne uważa się, że rozważanie wyłączenia sędziego w oparciu o art. 40 § 1lub 41 § 1 k.p.k. dopuszczalne jest jedynie w stosunku do konkretnego sędziego,który został wyznaczony do udziału w sprawie, a nie sędziego, który teoretyczniemoże zostać wyznaczony do składu orzekającego (postanowienie SN z dnia 21 czerwca 2012 r., III KO 34/12; postanowienie SN z dnia 14 grudnia 2016 r., III KO 99/16). Brak jest argumentów, by uznać, że w procesie cywilnym konieczne jest zapewnienie nieporównanie wyższego standardu poprzez umożliwienie abstrakcyjnego wyłączania sędziów.

Po piąte, nieograniczony zakres wniosków o wyłącznie dowolnego sędziego prowadzić może do skutku odwrotnego do zamierzonego przez ustrojodawcę,tj. umożliwienia kształtowania składu sądu przez stronę - a zatem rozpatrywania spraw przez tych sędziów, których strona nie wskaże do wyłączenia. W takim ujęciu istnieć może niebezpieczeństwo, że - paradoksalnie - to właśnie sędziowie, co doktórych zachodzą wątpliwości co do ich bezstronności (na korzyść wnioskującejstrony) będą rozstrzygać o wnioskach o wyłącznie tych, co do których takich wątpliwości w rzeczywistości nie ma, a nawet że - ze względów pragmatycznych -to ci nie objęci wnioskiem sędziowie zostaną wyznaczeni do rozpoznania merytorycznego sprawy.

Po szóste, dopuszczenie wniosków abstrakcyjnych prowadzić może - i jak dowodzi praktyka niejednokrotnie prowadzi - do paraliżu wymiaru sprawiedliwości. Strona, której zależy na maksymalnym opóźnieniu rozpoznania sprawy, może swoimi wnioskami o abstrakcyjne wyłączanie sędziów całego wydziału czy sądu doprowadzić do niemożności jej rozstrzygnięcia; wystarczające jest tylko, by indywidualizowała swe wnioski i ponawiała je, podając wciąż nowe, choćby urojone, przyczyny wyłączenia. Uruchamia to żmudny mechanizm weryfikacji wniosku wobec każdego sędziego (art. 52 § 2 k.p.c.), a wysiłek ten jest - co z wynika z istoty rzeczy - pozbawiony sensu, skoro dotyczy sędziów, którzy sprawą i tak nie będą się zajmować. Tego rodzaju nadużycie praw procesowych nie służy już celowi, jakim jest gwarancja rzetelnego procesu, ale prowadzi do wypaczenia sensu tej ochrony inaruszenia praw innych stron postępowania.

Postanowienie SN z dnia 8 maja 2019 r., I NSPO 1/19

Standard: 23152 (pełna treść orzeczenia)

W kwestii, czy w przypadku złożenia wniosku o wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych, brak jest wypowiedzi przedstawicieli nauki. W judykaturze jedynie w zarządzeniu przewodniczącego w Sądzie Najwyższym z dnia 26 czerwca 2012 r., II UO 2/12 został wyrażony pogląd, że wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego sporządzony osobiście przez stronę, która nie należy do kręgu osób wymienionych w art. 87[1] § 2 k.p.c., podlega zwrotowi na podstawie art. 130 § 5 k.p.c. W uzasadnieniu tego zarządzenia podkreślono, że wniosek taki podlega rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy, jako sąd przełożony w rozumieniu art. 52 § 1 k.p.c., a w postępowaniu przed tym Sądem obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych, które dotyczy także czynności procesowych związanych z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowanych przed sądem niższej instancji (art. 87[1] § 1 k.p.c.).

Skoro postępowanie wywołane takim wnioskiem nie znalazło się wśród postępowań wyłączonych na podstawie art. 87[1] § 2 k.p.c. spod działania art. 87[1] § 1 k.p.c., to należało - jak zaznaczono w uzasadnieniu zarządzenia - przyjąć, że w postępowaniu dotyczącym wyłączenia wszystkich sędziów sądu apelacyjnego obowiązuje przymus adwokacko-radcowski.

Złożenie wniosku o wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego nie jest wyłącznie czynnością procesową związaną z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowaną przed sądem niższej instancji (art. 87[1] § 1 k.p.c.). Jest czynnością, która uruchamia postępowanie o charakterze ustrojowym, nie zaś procesowym i nie zmienia tego okoliczność, że jest uregulowane wśród przepisów postępowania cywilnego (uchwała SN z dnia 6 marca 1998 r., III CZP 70/97).

Wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego jest przedstawiany Sądowi Najwyższemu jako sądowi przełożonemu w rozumieniu art. 52 k.p.c.

W doktrynie i judykaturze jednolicie przyjmuje się, że "decyzja sądu przełożonego w sprawie wyznaczenia innego sądu na miejsce właściwego, jak i decyzja wyłączenia sędziego, nie jest aktem jurysdykcyjnym, lecz aktem o charakterze ustrojowym, organizacyjno-administracyjnym" (uchwała (7) SN mająca moc zasady prawnej z dnia 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71).

Na taki charakter przepisów o wyłączeniu sędziego oraz rozstrzygnięć podejmowanych przez sąd przełożony wskazują także orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 1969 r., I CZ 120/69, z dnia 15 czerwca 1970 r., I CZ 60/70, z dnia 20 lipca 1972, II CZ 129/72).

Prawo do wyłączenia sędziego jest konstytucyjną gwarancją prawa do bezstronnego sądu, co podkreśla się w literaturze oraz orzecznictwie (np. postanowienie SN z dnia 21 kwietnia 2011, III UZ 9/11). Wszelkie ograniczenia stawiane w zakresie realizacji tego prawa nie znajdują zatem usprawiedliwienia. Prawo do wyłączenia sędziego, będące konstytucyjną gwarancją prawa do bezstronnego sądu, ustrojowy nie zaś procesowy charakter postępowania przed Sądem Najwyższym rozpoznającym, jako sąd przełożony, wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego, prowadzą do wniosku, że strona może złożyć taki wniosek osobiście.

Wyrok SN z dnia 25 listopada 2015r. III CSK 752/14

Standard: 15909

Wniosek o wyłączenie sędziego musi określać osobę (tożsamość) sędziego, którego dotyczy, oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny wyłączenia. Jeżeli wniosek dotyczy większej liczby sędziów, wszyscy oni muszą być oznaczeni przez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny wyłączenia powinny być odniesione do każdego z nich.

Braki lub niedokładności wniosku w tym zakresie uniemożliwiają nadanie mu właściwego biegu, co powoduje konieczność wszczęcia postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c.; przeprowadza je sąd (przewodniczący), w którym sprawa się toczy.

Postanowienie SN z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CO 2/04

Standard: 17481 (pełna treść orzeczenia)

Wyłączenie wszystkich sędziów danego sądu może nastąpić tylko wówczas, gdy żądający wyłączenia wykaże, że co do każdego z sędziów indywidualnie zachodzą przyczyny wyłączenia przewidziane w art. 48 lub 49 k.p.c.

Postanowienie SN z dnia 13 lipca 2000 r., II CO 3/00

Standard: 63191

Wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów powinien być przekazany do rozstrzygnięcia sądowi przełożonemu stosownie do uregulowania przyjętego w art. 52 § 1 k.p.c.

Uchwała SN z dnia 6 marca 1998r., III CZP 70/97

Standard: 30404 (pełna treść orzeczenia)

Jeśli strona stawia wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów obu Sądów, musi udowodnić istnienie tego rodzaju obiektywnych okoliczności lub przesłanek. Tymczasem powód nawet nie podejmuje próby takiego dowodzenia, lecz wyraźnie pisze, że obiektywnie nie mógłby mieć zastrzeżeń co do bezstronności powyższych sędziów, lecz "nie jest w stanie różnicować wniosku". W tego rodzaju sytuacji wyłączenie sędziów obu Sądów byłoby oczywistym naruszeniem prawa, bowiem żaden przepis nie dopuszcza wyłączenia sędziów "na wszelki wypadek", czego w istocie rzeczy domaga się powód. Można nawet wyrazić zdziwienie, iż powód będąc długoletnim sędzią, występuje z tego rodzaju wnioskiem, wiedząc właściwie z góry (co wynika z jego własnego pisma), że uwzględnienie tak ujętego wniosku byłoby w świetle prawa niedopuszczalne.

Postanowienie SN z dnia 10 stycznia 1997r., III AO 3/96

Standard: 15912 (pełna treść orzeczenia)

Przepisy o wyłączeniu sędziego nie przewidują wyłączenia całego składu sądu od orzekania w sprawie, toteż wniosek o wyłączenie "całego terytorialnie sądu" w istocie zmierza do wyłączenia od orzekania w sprawie wszystkich sędziów tego sądu. Może zaś to nastąpić tylko wówczas, gdy żądający wyłączenia wskaże przyczyny z art. 48 lub 49 k.p.c., zachodzące indywidualnie co do każdego z sędziów. Wnioskodawca przyczyn takich nie uprawdopodobnił, przeciwnie stwierdził nadto, że przeciwko składowi sądzącemu nie ma żadnych zastrzeżeń. "Teoretyczna" zaś zależność, na którą się powołuje, między sędziami zawodowymi a kierownikiem sądu nie może stanowić przyczyny uzasadniającej wątpliwości co do bezstronności sędziego.

Postanowienie SN z dnia 12 października 1971r., I PO 18/71

Standard: 15911

Ustawa nie przewiduje możliwości wyłączenia sądu, a tylko wyłączenie sędziego. Wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów danego sądu jest jednak w istocie wnioskiem o wyłączenie sądu. Wyłączenie sądu miałoby więc miejsce wówczas, gdyby między jedną ze stron lub jej przedstawicielem a wszystkimi sędziami danego sądu zachodził stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności każdego z nich.

Postanowienie SN z dnia 23 września 1965 r., II PO 5/65

Standard: 15910