Wyrok z dnia 2004-06-30 sygn. IV CK 519/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 519/03

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 czerwca 2004 r. Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Maria Grzelka (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Zbigniew Kwaśniewski

SSN Mirosława Wysocka

Protokolant Katarzyna Jóskowiak

w sprawie z powództwa J. K.

przeciwko Przedsiębiorstwu [...] S. w W.

o nakazanie złożenia oświadczenia woli,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 czerwca 2004 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w [...] z dnia 18 marca 2003 r., sygn. akt I ACa [...],

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu w [...] do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach procesu za instancję kasacyjną.

Uzasadnienie

Powód domagał się zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli następującej treści: „Wobec wykonania przez J. K. wszystkich postanowień umowy leasingu finansowego z dnia 26 czerwca 1992 r. na podstawie § 3 ust. 2, Przedsiębiorstwo [...] „S.” przenosi z dniem 1 sierpnia 1999 r. na J. K. … (-) własność kutra rybackiego „[...]”, dla którego Izba Morska przy Sądzie Okręgowym w G. z siedzibą w G. prowadzi rejestr okrętowy pod nr [...]”. W uzasadnieniu swego żądania podał, że strony zawarły umowę leasingu finansowego kutra „[...]” z opcją kupna, zgodnie z którą pozwany zobowiązał się, po okresie korzystania przez powoda i jego wspólnika z kutra na warunkach leasingu, przenieść na powoda własność kutra za cenę 92.690,- złotych odpowiadającą sumie uiszczonych rat leasingowych. Wskazał, że w części przewidującej opcję kupna powyższa umowa miała charakter umowy zobowiązującej do przeniesienia własności pod warunkiem i z zastrzeżeniem terminu. Jednocześnie powołał się na art. 390 § 2 k.c. w zw. z art. 1047 k.p.c. i art. 64 k.c. jako prawną podstawę dochodzonego roszczenia.

Pozwany nie uznał roszczenia i wnosił o oddalenie powództwa. Przyznał, że strony związane były umową leasingu finansowego, oraz, że osoby biorące kuter do używania zapłaciły w wymaganym terminie wszystkie opłaty leasingowe. Zaprzeczył jednak, aby w umowie tej pozwany zobowiązał się do przeniesienia na powoda własności kutra za cenę odpowiadającą sumie uiszczonych opłat i wyjaśnił, że § 3 ust. 2 umowy leasingowej zawierał jedynie intencję stron zawarcia w przyszłości umowy sprzedaży kutra po cenie, która dopiero miała być przedmiotem uzgodnienia. W toku procesu pozwany argumentował ponadto, że ewentualne zobowiązanie do przeniesienia własności mogłoby stanowić źródło dochodzonego roszczenia gdyby wynikało z umowy zawartej w formie, którą przewidywał art. 60 Kodeksu Morskiego z 1961 roku.

Wyrokiem z dnia 26 lipca 2002 roku Sąd Okręgowy w G. uwzględnił powództwo. Sąd uznał, że umowa leasingu z dnia 26 czerwca 1992 r. w § 3 ust. 2 zawierała umowę sprzedaży kutra pod warunkiem zawieszającym i z zastrzeżeniem skutku zobowiązującego w związku z czym, po ziszczeniu się warunku, w postaci zapłacenia przez leasingobiorców ostatniej raty, powstało po ich stronie roszczenie o zawarcie umowy sprzedaży o skutku rozporządzającym i dopiero ta ostatnia umowa powinna być zawarta w formie szczególnej przewidzianej w art. 60 Kodeksu Morskiego. Za legitymowanego do uzyskania „całej” własności kutra Sąd Okręgowy uznał powoda, który w wyniku umowy sprzedaży nabył od spadkobierców Wiktora Boldy udział wynoszący ½ w wierzytelności do pozwanego obejmującej prawo żądania złożenia oświadczenia woli co do przeniesienia własności kutra.

Sąd Apelacyjny w [...] zaskarżonym wyrokiem oddalił apelację pozwanego z tym, że sprostował punkt I wyroku Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że określenie „umowa leasingu finansowego” zastąpił sformułowaniem „umowa określona przez strony jako umowa leasingu finansowego”. Sąd Apelacyjny uznał, że umowa z dnia 26 czerwca 1992 r. nie była umową leasingu ani umową przedwstępną sprzedaży ani umową sprzedaży o skutku zobowiązującym z zastrzeżeniem prawa własności lecz była umową nienazwaną, zawierającą cechy charakterystyczne dla różnych umów nazywanych i nienazwanych, funkcjonujących w obrocie w czasie jej zawierania, wyrażającą zamiar pozwanego uzyskania ceny kutra i zamiar powoda oraz ówczesnego jego wspólnika, nabycia kutra na własność za cenę obejmującą sumę opłat leasingowych uiszczanych miesięcznie w okresie 7 lat. Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu Okręgowego, że źródłem roszczenia powoda był § 3 ust. 2 umowy, w którym strony, świadome wymogu z art. 60 Kodeksu Morskiego, użyły określenia „umowa sprzedaży” w odniesieniu tylko do umowy o skutku rozporządzającym. Ponadto, Sąd Apelacyjny wskazał na art. 354 § 1 k.c. jako uzasadniający roszczenie powoda.

W kasacji pozwany zarzucił powyższemu wyrokowi naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 354 § 1, art. 65, art. 389 i 390 k.c., oraz art. 60 dawnego Kodeksu Morskiego, art. 58 k.c. i art. 46-46 „b” ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Zarzucił też naruszenie przepisów postępowania – art. 233, 247 i 321 k.p.c. Skarżący podniósł w szczególności, że zaskarżony wyrok zawiera liczne, sprzeczne argumenty, z których część przemawiałaby raczej na rzecz oddalenia powództwa, a nie za jego uwzględnieniem, oraz nie zajmuje stanowiska odnośnie do zarzutu, że każda umowa, z której miałby wynikać obowiązek przeniesienia własności kutra, w tym – umowa sprzedaży ze skutkiem zobowiązującym, powinna być pod rygorem nieważności zawarta w formie szczególnej przewidzianej w art. 60 dawnego Kodeksu Morskiego. Pozwany w kasacji wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, względnie o zmianę wyroku i oddalenie powództwa.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zasadność żądania nakazania złożenia oświadczenia woli co do przeniesienia własności rzeczy (art. 1047 k.p.c. w zw. z art. 64 k.c.) zależy od istnienia materialno-prawnych przesłanek określających obowiązek przeniesienia własności. Jeżeli źródłem roszczenia ma być umowa, musi ona zawierać skonkretyzowane co do osoby i treści zobowiązanie do przeniesienia własności i wyrażać się w formie zastrzeżonej dla ważności zobowiązania, względnie wymaganej dla powstania roszczenia.

Źródłem roszczenia o przeniesienie własności jest umowa przedwstępna, zawarta w formie przewidzianej dla ważności umowy przyrzeczonej, przez którą strony zobowiązują się do zawarcia umowy przenoszącej własność (art. 389 w zw. z art. 390 § 2 w zw. z art. 155 § 1 k.c. in princ).

Źródłem roszczenia o przeniesienie własności, podlegającym realizacji na podstawie art. 1047 § 1 k.p.c. w zw. z art. 64 k.c., jest także umowa zobowiązująca do przeniesienia własności zawarta w formie, od zachowania której zależy jej ważność (art. 157 w zw. z art. 73 k.c.). W związku z twierdzeniem powoda zawartym w uzasadnieniu pozwu, że umowa stron z dnia 26 czerwca 1992 r. była umową zobowiązująca do przeniesienia własności, a jednocześnie, że prawną podstawą jej oceny powinien być art. 390 § 2 k.c., należy zauważyć, że umowa przedwstępna dotycząca przeniesienia własności nie jest umową zobowiązującą do przeniesienia własności. Wynikające z niej zobowiązanie nie dotyczy skutku rozporządzającego umowy o przeniesienie własności lecz obowiązku zawarcia umowy o przeniesienie własności, która z reguły wywołuje skutek rozporządzający, ale może ograniczać się tylko do skutku zobowiązującego (art. 155 § 1 k.c.).

Nie ma innych konstrukcji prawnych, jak tylko koncepcja umowy przedwstępnej przeniesienia własności oraz koncepcja umowy o przeniesienie własności ze skutkiem zobowiązującym, w ramach których można by skutecznie wskazywać na materialno-prawną podstawę zobowiązania umownego, z którego wywodzi się roszczenie o nakazanie złożenia oświadczenia woli co do przeniesienia własności. Bez znaczenie jest, że zobowiązanie do przeniesienia własności może być fragmentem szerszej czynności prawnej obejmującej także, lub przede wszystkim, oświadczenia woli stron co do innej, niż własnościowa, sfery stosunków prawnych. W konkretnych sytuacjach może to utrudniać poszukiwanie, wśród wielu różnych postanowień umowy, np. dzierżawy, leasingu czy umowy nienazwanej, tych elementów, które składać się muszą na zobowiązanie do przeniesienia własności, jako źródło roszczenia o nakazanie złożenia oświadczenia woli. Nie oznacza jednak, że sama ta umowa, np. dzierżawy, leasingu czy umowa nienazwana, może być uznana za źródło zobowiązania do przeniesienia własności i w konsekwencji – źródło roszczenia, jeżeli nie zawiera elementów dających się, zarówno co do treści jak i formy, subsumować pod skuteczną w zakresie powstania roszczenia umowę przedwstępną przeniesienia własności lub ważną umowę zobowiązującą do przeniesienia własności.

W rozpoznawanej sprawie powód wskazywał na § 3 ust. 2 umowy leasingu finansowego z dnia 26 czerwca 1992 roku jako podstawę roszczenia obejmującego sprzedaż kutra „[...]”. Skuteczność jego żądania zależna była od oceny, czy w/w zapis umowy odzwierciedla zobowiązanie pozwanego do przeniesienia na powoda, w drodze sprzedaży, własności kutra za cenę 92.600,- złotych. Zobowiązanie to, jak wyżej wskazano, mogło być wynikiem umowy przedwstępnej sprzedaży lub umowy sprzedaży ze skutkiem zobowiązującym przy czym wyjaśnieniu podlegała w tym zakresie nie tylko zgodna wola stron, ale także zachowanie formy jej wyrażenia (art. 390 § 2 k.c. w zw. z art. 60 Kodeksu Morskiego z 1961 roku (tekst jedn. Dz. U. 1986, Nr 22, poz. 112 ze zm.) oraz art. 156 w zw. z art. 73 k.c.).

Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku przyjął, że strony zawarły umowę nienazwaną, posiadającą cechy zarówno umowy dzierżawy jak i umowy leasingu a także umowy sprzedaży. Wobec tego, że również umowa nienazwana powinna być przez strony wykonana, a powód i jego wspólnik spełnili wszystkie obowiązki ich dotyczące, natomiast pozwany nie wykonał obowiązku przeniesienia własności kutra na powoda i Wiktora Boldę, po stronie tych ostatnich powstało roszczenie o złożenie przez pozwanego stosownego oświadczenia woli. Zdaniem Sądu Apelacyjnego roszczenie to znajduje oparcie w art. 354 § 1 k.c., natomiast wynika wprost z § 3 ust. 2 umowy z dnia 26 czerwca 1992 r.

Powyższego poglądu nie można podzielić. Wynika z niego, że zobowiązanie powstało, bo nie zostało wykonane. Tego rodzaju rozumowanie obarczone jest błędem logicznym; o niewykonaniu zobowiązania można mówić dopiero po ustaleniu, że zobowiązanie istniało. Właśnie też kwestia istnienia zobowiązania do przeniesienia własności kutra, a nie kwestia niewykonania ewentualnego tego rodzaju zobowiązania przez pozwanego, była istotą sporu w niniejszej sprawie. Ponadto, wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego źródłem roszczenia powoda nie mógł być art. 354 § 1 k.c. Pomijając już, że powód nie powoływał się na ustawę jako źródło dochodzonego roszczenia, wymieniony przepis nie kreuje jakichkolwiek zobowiązań ani odpowiadających im praw podmiotowych i z oczywistych względów nie mógł być postrzegany jako źródło roszczenia.

Co do postanowienia § 3 ust. 2 umowy z dnia 26 czerwca 1992 r. pogląd Sądu Apelacyjnego nie jest jasny. Przede wszystkim zwraca uwagę skupienie się Sądu na ocenie charakteru całej umowy podczas gdy, z punktu widzenia żądania powoda, przy bezsporności podmiotów i przedmiotu umowy, rozważeniu podlegał tylko § 3 ust. 2 umowy. Treść innych postanowień umowy mogła być pomocna przy wykładni woli stron w § 3 ust. 2, ale nie wymagało to dociekania charakteru całej umowy skoro w przeważającej części składała się ona z elementów nie dotyczących kwestii przeniesienia własności kutra. Istotne było, czy § 3 ust. 2 obejmuje umowę przedwstępną sprzedaży kutra, za cenę 92.600,- złotych oraz czy spełnia wymogi z art. 390 § 2 k.c., względnie, czy w tej części umowa z dnia 26 czerwca 1992 r. była umową sprzedaży ze skutkiem zobowiązującym, tj. umową zobowiązującą do przeniesienia własności w tym – czy dotyczy jej wymóg formy zastrzeżonej w art. 60 KM. Koncepcję umowy przedwstępnej Sąd Apelacyjny odrzucił nie podając żadnych tego motywów. Również odrzucił koncepcję umowy sprzedaży ze skutkiem zobowiązującym przyjmując – nota bene mylnie, że Sąd Okręgowy tego rodzaju konstrukcji nie prezentował. Następnie jednak wyraził aprobatę dla poglądu Sądu pierwszej instancji, że w § 3 ust. 2 strony miały na myśli przyszłą umowę sprzedaży jako obejmującą tylko skutek rozporządzający. Wynikałoby z tego, że mimo wcześniejszej deklaracji, Sąd Apelacyjny dostrzegł jednak w § 3 ust. 2 cechy umowy sprzedaży ze skutkiem zobowiązującym, bo tylko przy stanowisku zakładającym rozdzielenie w czasie skutku obligacyjnego i rozporządzającego umowy sprzedaży miał rację bytu argument Sądu o zobowiązaniu się stron do zawarcia w przyszłości umowy sprzedaży o skutku rzeczowym. Ostatecznie, odnosząc się do całej umowy jako nienazwanej i mieszanej Sąd Apelacyjny nie sprecyzował jakie przepisy materialno-prawne (poza powołanym błędnie art. 354 § 1 k.c.) miałyby usprawiedliwiać ocenę, że § 3 ust. 2 umowy z dnia 26 czerwca 1992 r. stanowił podstawę roszczenia powoda. Nie odniósł się też w żaden sposób do zarzutu pozwanego w apelacji, że forma szczególna przewidziana w art. 60 Kodeksu Morskiego z 1961 roku dla umowy o przeniesienie własności statku dotyczyłaby zarówno umowy przedwstępnej sprzedaży kutra jak i umowy zobowiązującej do przeniesienia własności kutra.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy uznał za zasadny zarzut kasacji naruszenia art. 354 § 1 k.c. zarówno przez błędną wykładnię jak i niewłaściwe zastosowanie, co w dostatecznym stopniu usprawiedliwiało uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 393¹³ § 1 k.p.c.). Pozostałe zarzuty kasacji nie poddawały się pod osąd wobec braku w zaskarżonym orzeczeniu sprecyzowanego i należycie umotywowanego stanowiska w świetle właściwej koncepcji prawnej rozstrzygania o żądaniu powoda. Nie przesądza to o ich bezzasadności, ale w obecnym stanie sprawy kwestia ta nie może być rozstrzygana.

O kosztach orzeczono zgodnie z art. 108 § 2 k.p.c.