Wyrok z dnia 2007-06-05 sygn. III PK 17/07

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III PK 17/07

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 5 czerwca 2007 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: Jolanta Strusińska-Żukowska, Andrzej Wróbel.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "P." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przeciwko T. F. o kwotę 11.968,56 zł, oraz z powództwa wzajemnego T. F. przeciwko "P." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w L. o wynagrodzenie, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 czerwca 2007 r., skargi kasacyjnej strony powodowej "P." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 października 2006 r., oddala skargę.

Uzasadnienie

I. Przedmiot postępowania

1. Przedmiotem postępowania przed Sądem Najwyższym jest skarga kasacyjna "P." sp. z o.o. będącego powodem i pozwanym wzajemnie (dalej: powód) w sprawie przeciwko T. F. będącym pozwanym i powodem wzajemnym (dalej: pozwany). P. domaga się od T. F. zwrotu odszkodowania wypłaconego mu na podstawie art. 55 § 1¹ k.p. z tytułu rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracodawcy oraz odszkodowania za nieuzasadnione rozwiązanie przez niego tej umowy (art. 61¹ i art. 61² k.p.). T. F. żąda od P. wynagrodzenia prowizyjnego od stycznia 2003 r. do kwietnia 2004 r.

II. Podstawy prawne rozstrzygnięcia

2. Kodeks pracy stanowi, że:

a) art. 52 § 2 : "Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika nie może nastąpić po upływie 1 miesiąca od uzyskania przez pracodawcę wiadomości o okoliczności uzasadniającej rozwiązanie umowy".

b) Art. 55 § 1¹ oraz § 2 :§ 1¹. Pracownik może rozwiązać umowę o pracę w trybie określonym w § 1 (czyli bez wypowiedzenia) także wtedy, gdy pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika; w takim przypadku pracownikowi przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia, a jeżeli umowa o pracę została zawarta na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy - w wysokości wynagrodzenia za okres 2 tygodni.§ 2 . Oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia powinno nastąpić na piśmie, z podaniem przyczyny uzasadniającej rozwiązanie umowy. Przepis art. 52 § 2 stosuje się odpowiednio.

c) art. 61¹ . W razie nieuzasadnionego rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 55 § 1¹ , pracodawcy przysługuje roszczenie o odszkodowanie. O odszkodowaniu orzeka sąd pracy. Art. 61² § 1. Odszkodowanie, o którym mowa w art. 61¹ , przysługuje w wysokości wynagrodzenia pracownika za okres wypowiedzenia, a w przypadku rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy - w wysokości wynagrodzenia za okres 2 tygodni§ 2 . W razie orzeczenia przez sąd pracy o odszkodowaniu, przepisu art. 55 § 3 nie stosuje się.

d) art. 77² § 1 i 2 (pozostałe paragrafy pominięto, bo nie mają związku z rozpoznawaną skargą).§ 1. Pracodawca zatrudniający co najmniej 20 pracowników, nie objętych zakładowym układem zbiorowym pracy ani ponadzakładowym układem zbiorowym pracy odpowiadającym wymaganiom określonym w § 3 , ustala warunki wynagradzania za pracę w regulaminie wynagradzania.§ 2 . W regulaminie wynagradzania, o którym mowa w § 1 , pracodawca może ustalić także inne świadczenia związane z pracą i zasady ich przyznawania.

e) art. 87 § 1 (pozostałe paragrafy tego artykułu oraz art. 88 pominięto, bo nie mają związku z rozpoznawaną skargą):Art. 87 § 1 . Z wynagrodzenia za pracę - po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych - podlegają potrąceniu tylko następujące należności:

1) sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych,

2) sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne,

3) zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi,

4) kary pieniężne przewidziane w art. 108 .

f) art. 300. W sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy.

3. Według Kodeksu cywilnego:

a) Art. 405. Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

b) Art. 498 § 1. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.§ 2. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

4. Kodeks postępowania cywilnego stanowi, że:

Art. 233 § 1. Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.

5. Zarządzenie Prezesa Zarządu P. sp. z o.o. z dnia 27 czerwca 2000 r. w sprawie: wynagradzania prowizyjnego w Salonie i Serwisie H.

§ 1. Pracownikom zatrudnionym w salonie H. prowizja brutto wypłacana będzie z uzyskanej marży netto.

Przedziały marży netto i procent prowizji ustala się w następujący sposób:

Marża netto w zł. Udział w %

- 40.000 - 50.000 5 % od całej kwoty

- 50.000 - 60.000 10 % od kwoty uzyskanej w tym przedziale

- od 60.001 15 % od kwoty uzyskanej powyżej 60.000 zł

1) Uzyskana kwota podlega następującemu podziałowi:

Kierownik salonu 28 %

Trzech sprzedawców po 24 %

2) Maksymalną wysokość prowizji do wypłaty ustala się na poziomie 4.000 zł brutto na osobę.

§ 2. Połowa uzyskanej od banków prowizji brutto z kredytów podlega podziałowi między pracowników Salonu H..

§ 3. Połowa uzyskanej prowizji brutto od firm ubezpieczeniowych podlega podziałowi między osoby posiadające uprawnienia Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń.

§ 4. Pracownikom zatrudnionym w Serwisie i Sklepie H. prowizja wypłacana będzie po przekroczeniu progu w wysokości 150.000 zł obrotu netto od sprzedaży towarów i materiałów, w magazynie i sklepie nr 20.

§ 5. Zarządzenie wchodzi w życie z dniem 1 lipca 2000 r.

III. Przebieg postępowania

6. Pozwany złożył powodowi oświadczenie o rozwiązaniu umowy o pracę na podstawie art. 55 § 1¹ k.p. z dniem 30 kwietnia 2004 r. Uzasadnił to ciężkim naruszeniem przez pracodawcę jego podstawowego obowiązku, co polegało na zaprzestaniu wypłacania przez P. prowizji od sprzedaży samochodów. Po rozwiązaniu umowy powód wypłacił pozwanemu odszkodowanie określone w art. 55 § 1¹ zdanie drugie k.p. w kwocie 5.984,28 zł.

7. Następnie powód uznał, że podana przez pozwanego przyczyna rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia była pozorna, gdyż wcześniej usiłował on rozwiązać umowę przez porozumienie stron, a nowe zatrudnienie podjął od 4 maja 2004 r. Twierdząc nadto, że nie naruszył on ciężko podstawowego obowiązku pracodawcy, wystąpił z powództwem o zwrot wypłaconego odszkodowania powołując się na przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c. w związku z art. 300 k.p.).

Powód wystąpił także z żądaniem zasądzenia od pozwanego odszkodowania w kwocie 5.984,28 zł tytułem nieuzasadnionego rozwiązania umowy bez wypowiedzenia przez pracownika z winy pracodawcy, powołując się na art. 61¹ oraz 61² k.p.

8. Pozwany wytoczył powództwo wzajemne o kwotę 15.505 zł tytułem wynagrodzenia prowizyjnego od sprzedaży samochodów ze sklepu powoda, przysługującego mu na podstawie zarządzenia nr 7 prezesa zarządu powoda z dnia 27 czerwca 2000 r.

9. Sąd Rejonowy oddalił powództwo powoda i uwzględnił w całości powództwo pozwanego.

10. Sąd Okręgowy podzielił poglądy Sądu Rejonowego i oddalił apelację powoda. Zdaniem obu Sądów pozwany miał prawo do spornej prowizji, a jej niewypłacenie było ciężkim naruszeniem podstawowych obowiązków przez pracodawcę. Uprawniało to pracownika do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 55 § 1¹ k.p. oraz do odszkodowania przewidzianego w tym przepisie.

IV. Skarga kasacyjna

11. W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie:

a) art. 55 § 1¹ k.p. przez uznanie, że po stronie pozwanego istniały przesłanki do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia, podczas gdy przyczyny rozwiązania umowy o pracę były pozorne, a powód nie dopuścił się ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych, nie można bowiem zrównać sytuacji, w której pracodawca w ogóle nie wypłaca wynagrodzenia z sytuacją, gdy pracodawca wypłaca wynagrodzenie w wysokości uwzględniającej wynagrodzenie zasadnicze i prowizję, jednak w wysokości niższej niż spodziewana przez pracownika,

b) art. 55 § 2 w związku z art. 52 § 2 k.p. poprzez uznanie, iż bieg terminu do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia biegnie od ostatniego miesiąca, w którym pracodawca nie wypłacił wynagrodzenia, a nie od początku niewypłacania wynagrodzenia, co doprowadziło do konkluzji, iż po stronie pozwanego zachowany został termin do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia,

c) art. 61¹ oraz art. 61² k.p. przejawiające się w uznaniu, iż powodowi nie przysługuje odszkodowanie od pozwanego, podczas gdy przepisy Kodeksu pracy w brzmieniu obowiązującym w dniu rozwiązania umowy nie uzależniały obowiązku odszkodowawczego od wykazania przez pracodawcę rzeczywistej szkody, a rozwiązanie umowy o pracę było nieuzasadnione oraz dokonane z uchybieniem terminowi do rozwiązania umowy,

d) art. 77² k.p. w związku z zarządzeniem nr 7 Prezesa Zarządu P. przejawiające się w przyjęciu, iż pozwanemu przysługiwało dodatkowe wynagrodzenie nie tylko z tytułu sprzedanych samochodów, ale także zawartych umów ubezpieczenia, podczas gdy nie znajdował się on w katalogu osób uprawnionych do uzyskiwania wynagrodzenia z tytułu umowy ubezpieczenia z racji braku licencji PUNU (Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń),

e) art. 405 i następnych k.p. w związku z art. 300 k.p. i nieorzeczenie o zwrocie korzyści wynikających z uzyskania odszkodowania, które się pozwanemu nie należało.

f) Art. 87 i art. 88 k.p. oraz art. 405 k.c. w związku z art. 300 k.p. w związku z art. 498 k.c. przejawiające się w niezastosowaniu art. 498 k.c. i uznaniu, iż do potrącenia należności może dojść tylko na zasadzie art. 87 i art. 88 k.p.,

g) Art. 233 § 1 k.p.c. polegające na przekroczeniu reguł swobodnej oceny dowodów.

V. Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

12. Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona.

W sprawie występują cztery grupy zagadnień. Pierwsza dotyczy obowiązku P. wypłaty prowizji od sprzedaży (zarzuty d, e oraz f skargi), druga istnienia przyczyny uzasadniającej rozwiązanie przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia z powodu ciężkiego naruszenia przez pracodawcę podstawowego obowiązku (zarzuty a oraz c skargi), trzecia zachowania przez pracownika terminu do złożenia oświadczenia o rozwiązaniu umowy bez wypowiedzenia (zarzut b skargi), czwarta -art. 233 § 1 k.p.c. (zarzut g skargi).

Zarzuty d, e oraz f

13. Wstrzymanie przez powoda wypłaty pozwanemu prowizji od sprzedaży w latach 2003 i 2004 było sprzeczne z prawem. Nie jest to kwestionowane przez powoda, twierdzi on natomiast, że ma wobec pozwanego roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, polegającego na przyjmowaniu przez pozwanego, w latach 2000 -2004, wypłat nienależnych prowizji za zawieranie umów ubezpieczeń. Pozwany nie miał bowiem licencji PUNU, a jej posiadanie było - zgodnie z § 3 zarządzenia nr 7 -warunkiem nabycia prawa do tej prowizji. Dlatego powód uważa, że na podstawie art. 498 k.c. może potrącić swoją wierzytelność z tego tytułu z wierzytelności pozwanego z tytułu niewypłaconej prowizji za sprzedaż.

14. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia zależy - w pierwszym rzędzie - od ustalenia, czy wypłacanie pozwanemu prowizji od umów ubezpieczenia były świadczeniem nienależnym. W razie odpowiedzi twierdzącej na to pytanie należy rozważyć, czy jest dopuszczalne, na podstawie art. 498 k.c., potrącenie przez pracodawcę tej wierzytelności z wierzytelnością pracownika z tytułu wynagrodzenia za pracę (tu: prowizji od sprzedaży).

15. W odniesieniu do pierwszej kwestii Sąd Najwyższy uważa, że pozwany miał prawo do prowizji od umów ubezpieczenia, mimo że nie spełniał przewidzianego w § 3 zarządzenia nr 7 wymagania w postaci posiadania licencji PUNU.

Zarządzenie pracodawcy nie jest źródłem prawa pracy (art. 9 k.p.), lecz oświadczeniem woli. Może ono przyznawać pracownikom dodatkowe uprawnienia i po choćby domniemanej zgodzie pracownika wchodzi ono do treści stosunku pracy (art. 29 § 1 k.p.). Ponieważ na jego podstawie pracownik nabywa prawo do dodatkowych świadczeń, to nie narusza to przepisu art. 18 k.p.

16. Trwałość tego elementu stosunku pracy zależy od treści oświadczenia woli pracodawcy. Może on określić w nim końcową datę jego obowiązywania lub stwierdzić, że ma ono zastosowanie do jego odwołania. Ponieważ dodatkowe uprawnienia pracownika opierają się tylko na tym oświadczeniu, to pracodawca może swobodne określić czas jego zastosowania. Mamy wówczas do czynienia z czasową zmianą treści stosunku pracy.

Natomiast jeżeli oświadczenie nie zawiera żadnych zastrzeżeń co do okresu jego stosowania, to obowiązuje ono bezterminowo, tak jak w rozpoznawanej sprawie. Zmiana treści stosunku pracy, polegająca na usunięciu z niego uprawnień pracownika wynikających z tego oświadczenia pracodawcy, możliwa jest wówczas tylko za zgodą pracownika, wyrażona bezpośrednio lub przez przyjęcie nowych warunków umowy zaproponowanych przez pracodawcę w wypowiedzeniu zmieniającym (art. 42 k.p.).

17. Ze stanu faktycznego wynika, że prowizja od umów ubezpieczenia była systematycznie wypłacana pozwanemu przez okres około 4 lat przez cały czas, od dnia wejścia w życie zarządzenia nr 7 do dnia rozwiązania umowy o pracę. Powód nie czynił zastrzeżeń, że wypłaca ją tylko tymczasowo. Nie chodzi tu więc o sporadyczna wypłatę świadczenia, do którego pracownik nie był uprawniony, lecz o stałe wypłaty w znacznym okresie czasu, o świadczenia, które pracownik przyjmował.

Te okoliczności świadczą o zgodnym zamiarze stron stosunku pracy wprowadzenia do jego treści zobowiązania pracodawcy do wypłaty pozwanemu prowizji od umów ubezpieczenia. Doszło więc w sposób dorozumiany do korzystnej dla pracownika zmiany umowy o pracę w zakresie przekraczającym treść § 3 zarządzenia nr 7. Wola osoby dokonywującej czynności prawnej może bowiem być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny (art. 60 k.c. w związku z art. 300 k.p.).

18. Skoro prowizja od umów ubezpieczenia była świadczeniem należnym pozwanemu, to rozważania dotyczące potrącenia jej na podstawie art. 498 k.c. są bezprzedmiotowe.

Zarzuty a oraz c

19. Przepis art. 55 § 1¹ k.p. nie wprowadza wymagania, by ciężkie naruszenie przez pracodawcę podstawowych obowiązków było wyłączna przyczyną rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia. Jeżeli pracodawca narusza obowiązki zachowaniem ciągłym, to pracownik może zwlekać z rozwiązaniem umowy do chwili dla niego dogodnej albo wcale jej nie rozwiązywać, oceniając to w płaszczyźnie własnego interesu.

Przypuszczalnie pozwany widział swój interes w rozwiązaniu umowy z dniem 30 kwietnia 2004 r., bo proponował powodowi jej rozwiązanie w tej dacie w drodze porozumienia stron, a nowe zatrudnienie podjął z dniem 4 maja tegoż roku.

20. Trafnie spostrzeżono w skardze, że nie należy jednakowo traktować pracodawcy, który w ogóle nie wypłaca wynagrodzenia oraz pracodawcy, który wypłaca je częściowo. W obu wypadkach jest to naruszenie przez pracodawcę podstawowego obowiązku, ale w razie wypłacenia części wynagrodzenia nie zawsze jest to naruszenie ciężkie.

Sąd Najwyższy uważa, że należy wówczas dokonać oceny winy pracodawcy oraz wagi naruszonych lub zagrożonych interesów pracownika. Do oceny winy pracodawcy należy stosować miernik obiektywny uregulowany w art. 355 k.c., co oznacza, że wina polega na niedołożeniu staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należytej staranności), którą w zakresie prowadzonej przez dłużnika działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.

21. Natomiast ocena wagi naruszonych lub zagrożonych interesów pracownika może podlegać indywidualizacji w różnych stanach faktycznych. Jeśli chodzi o wynagrodzenie, to sporadyczne niewypłacenie jego drobnej części nie jest ciężkim naruszeniem obowiązku pracodawcy, przy czym dla oceny, czy ta część jest drobna powinno się ją porównać z całym wynagrodzeniem pracownika. Można tu dokonać porównania ze spóźnianiem się pracownika do pracy. Obowiązek przestrzegania czasu pracy bez wątpienia podstawowym obowiązkiem, ale sporadyczne, niewielkie spóźnienia nie są traktowane jako ciężkie naruszenie tego obowiązku. W rozpoznawanej sprawie powód ciężko naruszył obowiązek zapłaty wynagrodzenia, gdyż przez okres ponadroczny nie wypłacał pozwanemu prowizji od sprzedaży na łączna kwotę ponad 15.000 zł.

22. Ponieważ rozwiązanie umowy przez pozwanego miało uzasadniona przyczynę, to powód nie nabył prawa do odszkodowania z art. 61¹ oraz art. 61² k.p. Nadto trzeba zauważyć, że zarzut zastosowania tych przepisów w nieaktualnym brzmieniu uderza w próżnię, gdyż Sąd Okręgowy stosował je w brzmieniu właściwym, to jest wynikającym z obowiązującej od dnia 29 listopada 2002 r. zmiany wprowadzonej ustawą z dnia 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 135, poz. 1146). Sąd ten nie stwierdził, że dochodząc odszkodowania na podstawie tych przepisów powód powinien udowodnić, iż rozwiązanie umowy przez pracownika wyrządziło mu szkodę.

Zarzut b

23. Także nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 55 § 2 w związku z art. 52 § 2 k.p. W odniesieniu do zachowań o charakterze ciągłym wieloletnie i ustalone orzecznictwo Sądu Najwyższego przyjmuje, że termin rozpoczyna bieg od ostatniego czynu sprawcy (zob. np. odnoszący się do art. 52 § 2 k.p. wyrok z dnia 19 grudnia 1997 r., I PKN 443/97, OSNAPiUS 1998 nr 21, poz. 631). Jeżeli zachowanie ciągłe polega na działaniu, to mogą istnieć wątpliwości, czy są spełnione warunki do uznania zachowania jako ciągłego. W szczególności odnosi się to do dopuszczalnie długiej przerwy między poszczególnymi czynami oraz ich jednorodzajowości.

24. Tego rodzaju trudności nie zachodzą jednakże w rozpoznawanej sprawie, gdyż zachowanie powoda polegało na zaniechaniu wypłacania pozwanemu tego samego świadczenia (prowizji od sprzedaży) w kolejnych terminach płatności. Pracownik ma otwarty termin do złożenia oświadczenia o rozwiązaniu umowy bez wypowiedzenia przez okres miesiąca od dnia powzięcia wiadomości o ostatnim niewypłaceniu mu należnego wynagrodzenia.

Pracownik mógł po każdym kolejnym czynie pracodawcy ciężko naruszającym jego podstawowe obowiązki, wchodzącym w skład zachowania ciągłego, rozwiązać bez wypowiedzenia umowę w terminie miesiąca od dnia uzyskania wiadomości o tym czynie. Jednakże nieskorzystanie przez pracownika z tego uprawnienia nie pozbawia go możliwości rozwiązania umowy bez wypowiedzenia, jeżeli pracodawca kontynuuje swe zachowanie w sposób ciągły.

Zarzut g

25. Zdaniem Sądu Najwyższego Sąd Okręgowy nie przekroczył granic swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.).

Z tych względów na podstawie art. 398¹⁴ k.p.c. orzeczono jak w sentencji.