Wyrok z dnia 2004-09-30 sygn. IV CK 30/04

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 30/04

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 30 września 2004 r.

Przewodniczący: SSN Iwona Koper (spr.).

Sędziowie SN: Irena Gromska-Szuster, Kazimierz Zawada.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Roberta N., Stanisława N., Wiesława R. i Marii R. wspólników spółki cywilnej "N." w K. - obecnie "N." spółki jawnej R.W. i S-ka w K. przeciwko Barbarze Ś. o uznanie czynności za bezskuteczną, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 września 2004 r. kasacji pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w G. z dnia 25 czerwca 2003 r., oddala kasację i zasądza od pozwanej na rzecz powodów Roberta N., Stanisława N., Wiesława R. i Marii R. solidarnie kwotę 1.200 (jeden tysiąc dwieście) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w G. oddalił apelację pozwanej Barbary Ś. od wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 1 marca 2002 r., którym w częściowym uwzględnieniu powództwa Roberta N., Stanisława N., Wiesława R. i Marii R. wspólników spółki cywilnej "N." w K. (obecnie "N." spółki jawnej R.W. i S-ka), Sąd ten uznał za bezskuteczną w stosunku do powodów, względem ich wierzytelności wynikającej z nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Rejonowy w N. w dniu 26 lutego 1999 r., czynność prawną umowy darowizny nieruchomości położonych w B., dla których prowadzone są księgi wieczyste KW nr 13880 i KW nr 21011, zawartą w dniu 9 grudnia 1998 r. między Tadeuszem i Ireną małżonkami Ś. a pozwaną.

W zaskarżonym apelacją wyroku Sąd Okręgowy ustalił, że powodom przysługuje względem Tadeusza i Ireny Ś. niezaspokojona wierzytelność w wysokości 22.500 zł stwierdzona nakazem zapłaty. W celu wyegzekwowania wierzytelności prowadzone było postępowanie egzekucyjne przez Komornika przy Sądzie Rejonowym w B. Po dwukrotnym wezwaniu dłużników do zapłaty w dniach 7 października i 9 grudnia 1998 r., małżonkowie Ś. darowali swojej córce pozwanej Barbarze Ś. niezabudowane nieruchomości, bliżej opisane w sentencji wyroku, określając ich wartość na kwotę 44.000 zł. Po dokonaniu darowizny darczyńcy stali się niewypłacalni, zaś zawierając umowę działali ze świadomością pokrzywdzenia powodów. Powództwo zostało uwzględnione na podstawie art. 527 i 528 k.c.

Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutu apelującej naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 527 § 1 i art. 529 k.c. i w ustosunkowaniu się do niego wskazał, że czynność jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli dłużnik nie tylko stał się niewypłacalny, ale także stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, co niewątpliwie miało miejsce w okolicznościach sprawy.

Uznał, że podnoszony w ramach zarzutu niewyjaśnienia okoliczności faktycznych sprawy fakt sprzedaży przez pozwaną w dniu 25 czerwca 2001 r., a więc w toku procesu, nieruchomości objętych umową darowizny pozostaje bez wpływu na prawidłowość rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego. Uznanie tej czynności za bezskuteczną w stosunku do powodów - jak stwierdził - jest bowiem warunkiem koniecznym do dochodzenia od pozwanej roszczeń powodów w drodze odrębnego procesu. Wskazał, że art. 532 k.c. określa jedynie typowe, lecz nie jedyne skutki, jakie wywołuje uznanie danej czynności za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela, polegające na tym, że wierzyciel może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły. Dalszy tego skutek określa art. 531 § 2 stanowiąc, że w razie rozporządzenia przez osobę trzecią uzyskaną korzyścią wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na rzecz której to rozporządzenie nastąpiło, o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności za bezskuteczną lub czynność była nieodpłatna. Natomiast do całego stosunku między wierzycielem a osobą trzecią znajdują zastosowanie przepisy ogólne dotyczące sytuacji, gdy czynność okaże się nieważna lub bezskuteczna. Będą to przepisy o wydaniu bezpodstawnego wzbogacenia z tą zmianą, że uprawnienie wierzyciela nie będzie stanowić roszczenia o wydanie przedmiotów wzbogacenia, lecz uprawnienie do zaspokojenia się z niego w drodze egzekucji. Może tu mieć zastosowanie art. 409 k.c. stanowiący, że w razie zużycia lub utraty korzyści wzbogacony jest zobowiązany do zwrotu jej wartości, jeżeli wyzbywając się jej powinien liczyć się z możliwością zwrotu. Ten przepis rozstrzyga też o zakresie zobowiązania osoby trzeciej z tytułu roszczenia pauliańskiego w przypadku, gdy przedmiot nabyty od dłużnika uległ zniszczeniu lub został odpłatnie zbyty nabywcy w dobrej wierze. Nadto stwierdził, że wyrok w sprawie ze skargi pauliańskiej nie rozstrzyga o wysokości należności dłużnika względem wierzyciela, a wskazuje jedynie, iż czynność jest bezskuteczna i w stosunku do jakiej wierzytelności. Podnoszona przez skarżącą okoliczność zmniejszenia wierzytelności objętej nakazem zapłaty na skutek potrącenia podlega natomiast badaniu w ramach powództwa przeciwegzekucyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.).

W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartej na obu ustawowych podstawach, pozwana podniosła zarzuty:

1) naruszenia art. 192 pkt 3 k.p.c. przez przyjęcie, że zbycie przez pozwaną, w dniu 25 czerwca 2001 r., to jest przed doręczeniem pozwu, nieruchomości objętych umową z 9 grudnia 1998 r. stanowi zbycie nieruchomości w toku procesu;

2) naruszenia art. 531 § 2 k.c. i art. 527 k.c. w zw. z art. 405-414 k.c. i przyjęcie, że skarga pauliańska przysługuje wierzycielowi przeciwko osobie trzeciej także w przypadku zbycia przez tę osobę na rzecz kolejnej osoby korzyści uzyskanej przez dłużnika, a wyrok zapadły przeciwko osobie trzeciej stanowi warunek sine qua non dochodzenia przez wierzyciela od osoby trzeciej zwrotu wartości uzyskanej korzyści na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, zwłaszcza art. 409 k.c.;

3) naruszenia, przez niewłaściwą wykładnię, art. 527 k.c. przez przyjęcie, że w postępowaniu ze skargi pauliańskiej sąd nie ustala wysokości wierzytelności, oraz art. 366 i art. 840 k.p.c. przez przyjęcie, że pozwana, która nie była stroną postępowania nakazowego, związana jest treścią nakazu zapłaty i wysokością kwoty z niego wynikającej, może kwestionować ją jedynie w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego oraz nie uwzględnienie potrącenia i będącego jego następstwem częściowego umorzenia długu.

We wnioskach kasacji skarżąca domagała się zmiany wyroku Sądu Apelacyjnego przez uwzględnienie jej apelacji i oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie na rzecz pozwanej kosztów postępowania lub uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W razie zbycia w toku sprawy rzeczy lub prawa objętych sporem (między innymi w drodze sprzedaży) nabywca może wejść do procesu na miejsce zbywcy (art. 192 pkt 3 k.p.c.). Warunkiem następstwa procesowego w takim wypadku jest zgoda strony przeciwnej, a w razie jej braku zbycie rzeczy lub prawa nie ma wpływu na bieg sprawy, która toczy się nadal z udziałem zbywcy, tak jakby żadne zmiany w stanie prawnym nie nastąpiły. W takim przypadku wyrok ma skutek nie tylko między stronami, ale także względem nabywcy rzeczy lub prawa.

Skutki, o których mowa w art. 192 pkt 3 k.p.c., powstają dopiero z chwilą doręczenia pozwu, samo wniesienie pozwu nie powoduje bowiem stanu sprawy w toku. W ujęciu tego przepisu nie można więc mówić - co zasadnie podnosi skarżąca - o zbyciu przedmiotu darowizny, dokonanej uprzednio przez dłużników na rzecz pozwanej, w toku niniejszej sprawy. Kwestia ta, postrzegana w kasacji jako dotycząca następstwa procesowego będącego rezultatem następstwa prawnego, nie była jednak w tym aspekcie w ogóle przedmiotem rozważań Sądu Apelacyjnego, a posłużenie się przez ten Sąd sformułowaniem o zbyciu nieruchomości w toku procesu nie oznacza odniesienia się do sytuacji określonej w art. 192 pkt 3 k.p.c. Fakt zbycia przedmiotu umowy darowizny "w toku procesu" oceniał Sąd Apelacyjny jedynie w aspekcie legitymacji biernej pozwanej, tj. jest na płaszczyźnie materialnoprawnej, trafnie uznając, że istota rozstrzyganego sporu prawnego sprowadza się do tego, czy osoba trzecia -tutaj pozwana, która zbyła odpłatnie nabywcy w dobrej wierze nieruchomość nabytą od dłużnika, zachowuje legitymację bierną w sprawie o uznanie bezskuteczności tej czynności, dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela.

Sąd Najwyższy przychyla się do poglądu wyrażonego w tym względzie przez oba sądy orzekające, mającego oparcie w dotychczasowej judykaturze (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 272/03, niepubl. oraz z dnia 13 maja 1974 r., III CRN 88/74, OSPiKA 1975 nr 6, poz. 138). Wierzyciel nie traci prawa do żądania uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej z jego pokrzywdzeniem przez dłużnika z osobą trzecią w wypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła odpłatnie uzyskaną korzyścią na rzecz osoby działającej w dobrej wierze. Odmienny pogląd niezasadnie wiązałby skargę z przedmiotem, który zbył dłużnik, i w razie jego dalszego zbycia pozbawiałby ją całkowicie znaczenia prawnego. Dla pozbawienia wierzyciela jego uprawnienia wystarczyłoby bowiem dalsze zbycie rzeczy osobie w dobrej wierze.

Takie uprawnienie wierzyciela nie wynika wprost z przepisów o skardze pauliańskiej, w szczególności z art. 531 § 2. Nie może wszakże budzić wątpliwości, że zbycie przez osobę trzecią rzeczy uniemożliwia wierzycielowi realizacje skutku uznania bezskuteczności czynności dłużnika z tą osobą, o jakim mowa w art. 532 k.c. Trafnie wywiódł Sąd Apelacyjny, że regulacja przepisów o skardze pauliańkiej ogranicza się do niektórych tylko skutków, natomiast do całego stosunku między wierzycielem a osobą trzecią stosuje się ogólne przepisy dotyczące sytuacji, gdy czynność prawna okazała się nieważna lub bezskuteczna. Jeżeli więc osoba trzecia wyzbyła się odpłatnie przedmiotu uzyskanego od dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela, wierzyciel może domagać w procesie przeciwko tej osobie uznania czynności prawnej zdziałanej przez nią z dłużnikiem za bezskuteczną w odniesieniu do przysługującej mu realnej i skonkretyzowanej wierzytelności, której wysokość w zakresie tego żądania podlega badaniu pod kątem przesłanek z art. 527 k.c., oraz zgłosić, mające źródło w skardze pauliańskiej, zaś podstawę w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu, żądanie zwrotu wysokości korzyści utraconej przez osobę trzecią, a uzyskanej kosztem wierzyciela, w granicach, w jakich wierzyciel zaspokoiłby się z rzeczy, zgodnie z art. 532 k.c. Osoba trzecia nie odpowiada natomiast nadal w stosunku do wierzyciela, w razie rozporządzenia przedmiotem nabytym od dłużnika na rzecz innej osoby bezpłatnie (art. 407 k.c., art. 531 § 2 k.c.).

Skarżąca nie kwestionuje w kasacji istnienia wszystkich przyjętych przez sąd przesłanek skargi pauliańskiej. Podniesiony w niej zarzut braku legitymacji biernej pozwanej w zakresie żądania bezskuteczności czynności prawnej, z przyczyn wyżej wskazanych, jest nieuzasadniony. W konsekwencji nieuzasadnione jest też stanowisko, że powód mógł wystąpić jedynie z roszczeniem o zapłatę, natomiast jego żądanie uznania bezskuteczności czynności powinno być oddalone. Ocena celowości tak skonstruowanego powództwa nie należy do sądu i musi być pozostawiona stronie powodowej.

Zasadnie też przyjął Sąd Apelacyjny, że wyrok ze skargi pauliańskiej orzekający o bezskuteczności czynności prawnej nie rozstrzyga o wysokości należności dłużnika względem wierzyciela i na wypadek toczącego się na jego podstawie postępowania egzekucyjnego przeciwko osobie trzeciej wskazał, jako właściwą dla ewentualnego uwzględnienia częściowego umorzenia należności wierzyciela na skutek potrącenia z niej wierzytelności dłużników, drogę powództwa przeciwegzekucyjnego. Odrębną kwestią, wykraczająca poza zakres rozpoznanego w sprawie żądania, jest natomiast dopuszczalność takiego zarzutu zgłoszonego w ewentualnej sprawie o zwrot przez pozwaną korzyści utraconej na skutek wyzbycia się nieruchomości uzyskanej przez nią kosztem wierzyciela. Z powyższych względów wniesiona kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw, co skutkuje jej oddaleniem na podstawie do art. 393¹² k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono stosownie do jego wyniku, w oparciu o art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c., art. 391 § 1 k.p.c. i art. 393¹⁹ k.p.c.