Wyrok z dnia 2002-02-19 sygn. IV CKN 786/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CKN 786/00

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 19 lutego 2002 r.

Przewodniczący: SSN Filomena Barczewska.

Sędziowie SN: Elżbieta Skowrońska-Bocian, Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca).

Uzasadnienie

Sądy obu instancji przytoczyły bezsporny stan faktyczny tej sprawy, którego istotne okoliczności są następujące. Irenie H. - matce powoda Janusza H. - przysługiwało spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu nr 10 (o powierzchni 38,1 m²) w budynku położonym w G. przy ul. W.P. należącym do pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej "N.D." w G. Budynek ten uległ całkowitemu zniszczeniu wskutek wybuchu gazu dnia 17 kwietnia 1995 r., w następstwie którego zginęła I.H.

Z tytułu umowy ubezpieczenia tego budynku pozwana Spółdzielnia otrzymała od Towarzystwa Ubezpieczeń kwotę 514.000 zł. W dniu 16 października 1995 r. Spółdzielnia Mieszkaniowa zawarła z Gminą G. porozumienie, którego przedmiotem było odtworzenie zniszczonej substancji mieszkaniowej. Źródłem finansowania realizacji tego porozumienia były - poza wymienioną kwotą 514.000 zł - 1.000.000 zł przyznana przez Radę Miasta G. i także 1.000.000 zł dotacji celowej przyznanej przez Wojewodę. Sąd I instancji uwzględnił powództwo do wysokości bezspornej kwoty 5.778,24 zł, stanowiącej część wymienionego odszkodowania z ubezpieczenia budynku i orzekł o kosztach procesu.

W uwzględnieniu apelacji powoda Janusza H. Sąd Apelacyjny dodatkowo zasądził na rzecz powoda 11.241,88 zł z tytułu dotacji przyznanej przez Gminę wskazując, że podstawę tego żądania stanowi art. 393 § 1 k.c. Przyznana przez Gminę kwota 1.000.000 zł stanowiła - w ocenie tego Sądu - rezerwę na zaspokojenie roszczeń spadkobierców ofiar katastrofy, co wynika z treści przytoczonego porozumienia z dnia 16 października 1995 r. Poza tym przepisem do roszczenia powoda ma też zastosowanie art. 405 k.c., bowiem pozwana Spółdzielnia przyjmując dotację od Gminy i odmawiając jej wydania wzbogaciła się jego kosztem bez podstawy prawnej.

Kasację złożyła pozwana Spółdzielnia Mieszkaniowa "N.D.".

Skarżąca zarzuciła naruszenie art. 1 k.c., 393 § 1 k.c., 405 k.c. i 890, 893 oraz 894 k.c. i wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie apelacji powoda od wyroku Sądu pierwszej instancji, ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zakresie zasądzającym 11.241,88 zł i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego jej rozpoznania z zasądzeniem kosztów procesu.

Powód Janusz H. - w odpowiedzi na kasację - wnosił o jej oddalenie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do art. 393 § 1 k.c. jeżeli w umowie zastrzeżono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, osoba ta w braku odmiennego postanowienia umowy, może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia. Treścią zobowiązania w jego typowej postaci - jak to stanowi art. 353 § 1 k.c. - są uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej - jak to wynika z przytoczonego art. 393 § 1 k.c. - stanowi szczególny rodzaj zobowiązania, w którym dłużnik ma spełnić świadczenie nie wobec wierzyciela, lecz wobec osoby nie będącej stroną tej umowy i nie biorącej w niej udziału. Z umowy takiej nie wynikają dla osoby trzeciej obowiązki ani też uprawnienia względem wierzyciela. Osoba ta ma natomiast odnieść określoną korzyść majątkową wynikającą ze spełnienia przez dłużnika na jej rzecz świadczenia zastrzeżonego w umowie. Z reguły zastrzeżenie w umowie takiego świadczenia jest następstwem stosunków łączących wierzyciela z osobą trzecią, w wyniku których wierzyciel pragnie przysporzyć osobie trzeciej określoną korzyść, wypełniając w ten sposób własny obowiązek. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej służy ułatwieniu obrotu. Osoba trzecia realizuje w imieniu własnym roszczenie o spełnienie tego świadczenia, o ile istnieje po jej stronie uprawnienie do żądania od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia. Przeważające jest zapatrywanie stwierdzające, że przyjęta za podstawę rozstrzygnięcia omawiana umowa (porozumienie) stanowi jednolitą czynność prawną, której elementem jest zastrzeżenie o spełnieniu świadczenia na rzecz innej niż wierzyciel osoby, które to zastrzeżenie powinno stanowić jedną z okoliczności objętych zgodnymi oświadczeniami obu stron. Treść całego porozumienia i przytoczone tamże (w § 4) oświadczenia stron nie zawierają - wbrew twierdzeniom zaskarżonego wyroku - wyraźnych i jednoznacznych postanowień pozwalających na przyjęcie, że spełnione zostały - powyżej przytoczone - przesłanki z art. 393 § 1 k.c. Stosując dyrektywy interpretacyjne właściwe na gruncie prawa polskiego istnienia takiego zastrzeżenia nie da się - jak to trafnie wskazał Sąd pierwszej instancji - wywieść tylko w drodze wykładni z treści tego porozumienia. Nie ulega bowiem wątpliwości, że zawiązane dnia 16 października 1995 r. porozumienie pomiędzy Gminą Miasta G. i pozwaną Spółdzielnią Mieszkaniową "N.D." było zarówno co do samej zasady podjęcia takiego przedsięwzięcia, jak i jego treści pozostawione swobodzie stron je zawierających. Określenie intencji tego porozumienia, wspólnego celu stron i sprecyzowanie obowiązków jemu podporządkowanych oraz innych czynności i terminów wykonania wskazuje, że strony wyraźnie określiły cel porozumienia i skupiły się na trybie postępowania mającym zapewnić jego realizację. Taką wykładnię potwierdzają wyrażenia i zwroty w tym porozumieniu użyte oraz okoliczności towarzyszące jego podpisaniu. Użycie terminu "roszczenie" nie może przesądzać o zasadności powództwa ponad uznaną przez pozwaną kwotę. W literaturze przedmiotu termin "roszczenie" wywołuje rozbieżności terminologiczno-pojęciowe z uwagi na jego niejednoznaczność. Oznaczać może roszczenie materialnoprawne, które może istnieć albo nie istnieć lub roszczenie procesowe, które może być zasadne lub bezzasadne. Przytoczone okoliczności "poznawalne", wskazywany cel i zachowanie się uczestników tego porozumienia, także po jego zawarciu, a również zasada bezpieczeństwa mająca chronić uczestników tego porozumienia nie pozwalają na podzielenie - w aktualnym stanie sprawy - stanowiska Sądu drugiej instancji, co do istnienia przesłanek z art. 393 § 1 k.c. Zarzut naruszenia tego przepisu okazał się zatem uzasadniony.

Nietrafne jest także odwołanie się do podstawy prawnej z art. 405 k.c. Przepis ten wymaga do powstania roszczenia spełnienia następujących przesłanek: uzyskania korzyści, korzyść ta została osiągnięta z majątku innej osoby (nastąpiło zubożenie tej osoby), między wzbogaceniem a zubożeniem zachodził związek oraz by uzyskanie korzyści nastąpiło bez podstawy prawnej. Oczywistym jest, że w bezspornym stanie faktycznym przesłanki te nie zostały spełnione. Pomijając stosunek bezpodstawnego wzbogacenia do innych roszczeń szczególnych, służących do odzyskania bądź ochrony mienia należy wskazać, że przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie znajdują w zasadzie zastosowania w stosunkach wynikających z umowy.

Istnieje zatem podstawa do uwzględnienia kasacji i uchylenia zaskarżonego wyroku z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania (art. 393¹³ k.p.c. w brzmieniu sprzed 1 lipca 2000 r.). O kosztach procesu za instancję kasacyjną orzeczono na podstawie art. 393¹⁹, 391 k.p.c. w zw. z art. 108 § 2 k.p.c.