Uchwała z dnia 2002-09-12 sygn. III CZP 50/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 50/02

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 12 września 2002 r.

Sędzia SN Filomena Barczewska (przewodniczący, sprawozdawca)

Sędzia SN Tadeusz Domińczyk

Sędzia SN Iwona Koper

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Bogdana Tomasza K., Iwony Danuty K., Wiesława K. oraz "B.-P." Iwona K., spółka jawna z siedzibą w S. o wpis własności w księgach wieczystych nr (...), po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 12 września 2002 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Olsztynie postanowieniem z dnia 25 kwietnia 2002 r.:

"Czy na pobranie przez notariusza opłaty sądowej na podstawie art. 7 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (Dz. U. z 1997 r. Nr 28, poz. 153 ze zm.) przysługuje zażalenie?"

podjął uchwałę:

Na pobranie przez notariusza opłaty sądowej od wniosku o wpis w księdze wieczystej (art. 7 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369) zażalenie nie przysługuje.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Szczytnie postanowieniem z dnia 22 stycznia 2001 r. odrzucił zażalenie wnioskodawczyni na czynność notariusza polegającą na pobraniu zbyt wysokiej - zdaniem skarżącej - opłaty sądowej od zamieszczonego w akcie notarialnym z dnia 31 grudnia 2001 r. wniosku o wpis do księgi wieczystej. Sąd ten uznał, za zażalenie na tego rodzaju czynność jest niedopuszczalne.

Rozpoznając zażalenie wnioskodawczyni na powyższe postanowienie, Sąd Okręgowy w Olsztynie powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym, przytoczonym na wstępie uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawiając zagadnienie prawne Sąd Okręgowy podniósł, że za niedopuszczalnością zażalenia w omawianym przypadku przemawia okoliczność, iż przepisy art. 7 § 2 i art. 79 Prawa o notariacie (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 - dalej: "Pr.not.") nie zaliczają pobrania opłaty sądowej przez notariusza do czynności, na które przysługuje zażalenie przewidziane w art. 83 tego Prawa. Także przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 sierpnia 2001 r. w sprawie pobierania przez notariuszy opłat sądowych od wniosków o wpis do księgi wieczystej zamieszczanych w aktach notarialnych (Dz. U. Nr 90, poz. 1011) nie przewidują środka odwoławczego w postaci zażalenia na pobranie opłaty przez notariusza. W § 7 rozporządzenia znajduje się odesłanie do ustawy o kosztach sądowych, jednakże tylko w zakresie zwrotu opłaty.

Zdaniem Sądu Okręgowego, istnieją jednak argumenty przemawiające za odmiennym stanowiskiem. Rozporządzenie w § 7 ust. 3 odsyła wprawdzie do ustawy o kosztach sądowych tylko w przedmiocie zwrotu opłaty, ale w związku ze zwrotem w rachubę wchodzi zażalenie przewidziane w art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm. - dalej: "u.k.s.c."). Ustawa o kosztach sądowych przewiduje zażalenie w przedmiocie obowiązku uiszczenia kosztów, w tym na ustalenie wysokości opłaty. Wprawdzie w przepisie tym chodzi o zażalenie na zarządzenie przewodniczącego, ale pozostawienie w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przepisu art. 27 ust. 3, mimo likwidacji państwowych biur notarialnych, może sugerować, że obecnie przepis ten stosuje się do notariuszy. Może za tym przemawiać art. 4 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 22, poz. 91). Sąd Okręgowy odwołał się również do art. 78 Konstytucji, wprowadzającego zasadę zaskarżalności czynności organów wymiaru sprawiedliwości, do takich czynności można by zaliczyć pobieranie opłaty przez notariusza. Dopuszczalność zażalenia na pobranie opłaty skracałoby drogę do zwrotu ewentualnej nadpłaty.

Ustosunkowując się do przedstawionych wątpliwości, należy na wstępie przypomnieć, że stosownie do treści art. 92 ust. 4 Pr.not., notariusz sporządzający akt notarialny obowiązany jest zamieścić w nim wniosek o dokonanie wpisu w księdze wieczystej, odpowiadający ogólnym wymaganiom przewidzianym przepisami kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, a ponadto uwzględnić dane niezbędne w postępowaniu wieczystoksięgowym. Jeżeli wniosek taki podlega opłacie sądowej, to stosownie do art. 7 § 2 powołanej ustawy, notariusz pobiera od wnioskodawcy tę opłatę i zaznacza w akcie notarialnym jej wysokość. Notariusz jest przy tym obowiązany uzależnić sporządzenie aktu notarialnego od uiszczenia przez strony należnej opłaty sądowej. Pobraną opłatę sądową notariusz przekazuje właściwemu sądowi rejonowemu (art. 7 § 2 zdanie ostatnie Pr.not.). Szczegółowe zasady pobierania i ewentualnego zwrotu zostały określone w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 sierpnia 2001 r. w sprawie pobierania przez notariuszy opłat sądowych od wniosków o wpis do księgi wieczystej zamieszczanych w aktach notarialnych (Dz. U. Nr 90, poz. 1011 - dalej "rozporządzenie"), wydanym na podstawie delegacji przewidzianej w art. 7 § 3 Pr.not. Z treści § 7 ust. 1 i 3 rozporządzenia wynika, że tylko w przypadku, gdy została uiszczona opłata lecz do sporządzenia aktu notarialnego nie doszło, notariusz niezwłocznie zwraca opłatę osobie, która ją uiściła, a w pozostałych przypadkach zwrot opłaty następuje na podstawie przepisów o kosztach sądowych.

Przedstawione regulacje Prawa o notariacie zostały wprowadzone ustawą z dnia 11 maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 63, poz. 635). Celem tej nowelizacji było m.in. przyspieszenie postępowania wieczystoksięgowego. Konieczność nałożenia na notariuszy nowego obowiązku - w stosunku do poprzedniego stanu prawnego - pobierania należnej od wniosku o wpis do księgi wieczystej opłaty sądowej, a następnie przekazania jej właściwemu sądowi, motywowana była nie tylko zamiarem przyśpieszenia toku postępowania wieczystoksięgowego, ale również usprawnieniem ściągalności należnej opłaty i potrzebą odciążenia administracji sądowej.

Nałożenie na notariusza obowiązku sporządzania, w sytuacjach przewidzianych w art. 92 § 4 Pr.not., wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej oraz przesłania wypisu aktu notarialnego zawierającego ten wniosek do sądu właściwego, koresponduje z treścią art. 626⁴ k.p.c., z którego wprost wynika, że notariusz jedynie przekazuje wniosek o dokonanie wpisu do księgi wieczystej, co jest równoznaczne ze złożeniem wniosku przez uprawnionego. W piśmiennictwie podkreśla się, że w istocie - z punktu widzenia zasad postępowania cywilnego - notariusz, spełniając swój ustawowy obowiązek, jest tylko pośrednikiem między uprawnionym a sądem wieczystoksięgowym.

Zobowiązanym do uiszczenia należnej opłaty pozostaje podmiot wnioskujący w akcie notarialnym o dokonanie wpisu w księdze wieczystej (art. 5 ust. 1 u.k.s.c.); pośrednictwo notariusza w zakresie pobrania i przekazania sądowi należnej opłaty sądowej wraz z wypisem aktu zawierającego wniosek o wpis zostało wprowadzone w celu usprawnienia postępowania wieczystoksięgowego. Funkcji notariusza przy pobraniu tej opłaty nie można utożsamiać z funkcją jurysdykcyjną przewodniczącego wydziału wydającego zarządzenie określające wysokość należnej opłaty i nakazującego wezwanie do jej uiszczenia pod rygorem zwrotu pisma nieopłaconego lub odrzucenia środka zaskarżenia. Notariusz ma, zgodnie z art. 7 § 2 Pr.not., jedynie obowiązek uzależnienia sporządzenia aktu notarialnego, obejmującego wniosek o wpis do księgi wieczystej, od uprzedniego uiszczenia przez stronę należnej opłaty. Odmowa uiszczenia takiej opłaty powinna znaleźć wyraz w odmowie dokonania czynności notarialnej. Podobne stanowisko jest prezentowane w doktrynie w odniesieniu do tych wypadków, w których ustawy podatkowe nakładają na notariusza, jako płatnika, obowiązek uzależnienia dokonania czynności od pobrania należnego podatku. Osobie zainteresowanej przysługuje, zgodnie z treścią art. 83 § 1 Pr.not., zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej.

Notariusz pobierający należną opłatę sądową od wniosku o wpis do księgi wieczystej zawartego w akcie notarialnym nie zastępuje przewodniczącego wydziału w jego czynnościach. Pobranie opłaty przez notariusza poprzedza jedynie przekazanie przezeń wniosku o wpis zawartego w akcie notarialnym. Wniosek taki podlega badaniu przez przewodniczącego, tak samo, jak wniosek złożony bezpośrednio przez wnioskodawcę, w tym również w zakresie uiszczenia opłaty sądowej we właściwej wysokości (art. 16 ust. 1 i art. 16¹ u.k.s.c.).

Przechodząc do rozważenia reguł dotyczących dopuszczalności zażalenia w postępowaniu cywilnym, należy stwierdzić, że podstawową zasadą jest, co podkreśla się w piśmiennictwie, iż zażalenie dopuszczalne jest jedynie w wypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie (np. art. 394 § 1 k.p.c. i art. 22 ust. 1 u.k.s.c.).

Wśród obowiązujących przepisów, w tym przepisów Prawa o notariacie, nie ma normy przewidującej dopuszczalność zażalenia na pobranie przez notariusza opłaty sądowej na podstawie art. 7 § 2 tego Prawa. Prawo o notariacie w art. 83 § 1 przewiduje zażalenie jedynie na odmowę dokonania czynności notarialnej. Nie można też przyjąć, aby źródłem dopuszczalności zażalenia na pobranie opłaty sądowej przez notariusza były przepisy ustawy o kosztach sądowych, do których odsyła § 7 ust. 3 rozporządzenia, odesłanie to bowiem ogranicza się do przypadków zwrotu już uiszczonej opłaty sądowej, a więc przede wszystkim do art. 36 u.k.s.c. oraz - w odniesieniu do zaskarżenia ewentualnych decyzji dotyczących zwrotu - do art. 22 ust. 1 u.k.s.c. Z odesłania do wymienionych przepisów w tak zwężonym zakresie nie można wyprowadzić wniosku o dopuszczalności zaskarżenia zażaleniem działania notariusza wyrażającego się w pobraniu opłaty sądowej od zamieszczonego w akcie notarialnym wniosku o wpis do księgi wieczystej.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszcza się wprawdzie nieliczne wyjątki od zasady, że zażalenie przysługuje tylko w wypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie, ale tylko w sytuacjach dotyczących decyzyjnej działalności sądu wykazującej w dostatecznym stopniu podobieństwo do sytuacji uregulowanej w przepisach, w których zażalenie zostało wyraźnie przewidziane (por. np. uchwałę z dnia 22 stycznia 1998 r. III CZP 69/97, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 111). Rozstrzygane zagadnienie nie dotyczy decyzyjnej czynności sądu (orzeczenia) ani czynności przewodniczącego (zarządzenia), lecz działania notariusza, polegającego na pobraniu opłaty sądowej od wniosku o wpis do księgi wieczystej zawartego w akcie notarialnym.

Rozważając kwestię, czy za dopuszczalnością zażalenia w rozważanym przypadku przemawia treść art. 27 ust. 3 u.k.s.c. w związku z art. 22 tej ustawy, jak i treść art. 4 przepisów wprowadzających ustawę - Prawo o notariacie, należy podnieść, że - jak podkreśla się w doktrynie - w obecnym stanie prawnym powołany przepis art. 27 ust. 3 jest bezprzedmiotowy, miał on bowiem zastosowanie, gdy państwowe biura notarialne spełniały niektóre funkcje jurysdykcyjne. Po zniesieniu państwowych biur notarialnych notariusze takich funkcji nie spełniają, gdyż zostały one przekazane do właściwości sądów powszechnych. Już więc z tego powodu stosowanie pozostawionego - niewątpliwie przez przeoczenie - przepisu art. 27 ust. 3 u.k.s.c. do notariuszy należy uznać za nieuzasadnione.

Na podstawie art. 7 ust. 2 Pr.not. do notariusza należy wprawdzie pobranie opłaty od wniosku o wpis do księgi wieczystej zamieszczonego w akcie notarialnym, jednakże, jak podkreślono, notariusz nie pełni funkcji analogicznej do tej jaką spełnia przewodniczący wydziału sądu, wydający zarządzenia o wysokości i obowiązku uiszczenia kosztów sądowych, a jedynie pośredniczy w przekazaniu wniosku i uiszczeniu opłaty przez wnioskodawcę. Nawet więc, gdyby przypisać art. 27 ust. 3 u.k.s.c. znaczenie normatywne, to nie można przyjąć, aby do notariusza mogły mieć zastosowanie przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych dotyczące czynności przewodniczącego. Oceny tej nie zmienia art. 4 przepisów wprowadzających Prawo o notariacie, gdyż wynikający z tego przepisu nakaz stosowania do notariuszy innych dotychczasowych przepisów nie może się odnosić do art. 27 ust. 3 u.k.s.c., skoro notariusz nie pełni obecnie funkcji jurysdykcyjnych i w zakresie należnych kosztów od wniosku o wpis do księgi wieczystej funkcje te spełnia przewodniczący w sądzie, do którego notariusz przekazuje wypis aktu notarialnego zawierający taki wniosek. W świetle tych uwag nie można uznać, że art. 27 ust. 3 w związku z art. 22 ust. 1 u.k.s.c. stanowi podstawę do przyjęcia dopuszczalności zażalenia na pobranie należnej opłaty sądowej, stosownie do treści art. 7 ust. 2 Pr.not.

Nie jest także zasadne odwołanie się przez Sąd Okręgowy do art. 78 zdanie pierwsze Konstytucji, który stanowi, że każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji, a wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżenia określa ustawa. Z powołanego przepisu wynika jedynie istnienie środka zaskarżenia od każdego orzeczenia wydanego w postępowaniu w pierwszej instancji, które kończy postępowanie (merytorycznie bądź formalnie) prowadzone w sprawie (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2000 r., I CZ 97/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 45). Do takich czynności nie sposób zaliczyć pobrania należnej opłaty przez notariusza pośredniczącego jedynie w uiszczeniu tej opłaty przez wnioskodawcę na rzecz właściwego sądu, któremu przekazywany jest wypis aktu notarialnego zawierającego wpis do księgi wieczystej, jak i opłata od wniosku. Ponadto powołany przepis Konstytucji w zdaniu drugim stanowi, że wyjątki od zasady określa ustawa, wynikająca więc z tego przepisu zasada nie ma charakteru bezwzględnego, czego przykładem jest choćby ograniczenie dopuszczalności zażalenia na zarządzenie przewodniczącego w sądzie drugiej instancji o wezwanie do uiszczenia wpisu od kasacji.

Brak zażalenia na pobranie przez notariusza opłaty nie oznacza, że wnioskodawcy, który - jak w niniejszym przypadku - kwestionuje wysokość pobranej opłaty, nie przysługuje środek ochrony, zastosowanie bowiem może mieć art. 36 ust. 3 u.k.s.c., do którego odsyła § 7 ust. 3 rozporządzenia. Zgodnie z tym przepisem, sąd ma obowiązek z urzędu zwrócić stronie (uczestnikowi postępowania) wszelkie należności z tytułu kosztów sądowych, stanowiące różnicę między kosztami pobranymi od strony a kosztami należnymi. Jeżeli zatem w postępowaniu wieczystoksięgowym zostanie ustalone, że notariusz działając na podstawie art. 7 § 2 Pr.not. pobrał opłatę w wysokości większej od należnej, wówczas sąd z urzędu powinien zwrócić podmiotowi, od którego opłata została pobrana, różnicę pomiędzy opłatą należną a opłatą uiszczoną. Nie ulega wątpliwości, że zgodnie z zasadą, iż strona zawsze może wnosić o podjęcie czynności, która powinna zostać podjęta z urzędu, za dopuszczalne należy uznać wystąpienie na podstawie art. 36 ust. 3 u.k.s.c. przez podmiot, od którego notariusz pobrał opłatę sądową, stosownie do treści art. 7 § 2 Pr.not., o zwrot różnicy między opłatą należną a uiszczoną. W doktrynie przyjmuje się, że na rozstrzygnięcie w przedmiocie zwrotu opłaty sądowej, wydane na podstawie art. 36 ust. 3 u.k.s.c. przysługuje zażalenie na podstawie art. 22 ust. 1 zdanie pierwsze u.k.s.c.

Reasumując, należy dojść do wniosku, że przytoczona argumentacja przemawia za rozstrzygnięciem przedstawionego zagadnienia prawnego, jak w uchwale.

OSNC 2003 r., Nr 9, poz. 114