Postanowienie z dnia 1997-11-04 sygn. I CKN 291/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 291/97

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 4 listopada 1997 r.

Przewodniczący: Sędzia SN G. Filcek (spr.).

Sędziowie SN: M. Kocon, E. Skowrońska-Bocian.

Protokolant: A. Leszczyńska.

Sąd Najwyższy Izba Cywilna po rozpoznaniu w dniu 4 listopada 1997 r. na rozprawie sprawy z wniosku Janiny i Mariana małżonków S. z udziałem Zbigniewa Z. i in., o wydzielenie nieruchomości z księgi wieczystej i urządzenie dla niej nowej księgi wieczystej na skutek kasacji wnioskodawców od postanowienia Sądu Wojewódzkiego z dnia 18 października 1996 r., postanawia:

zmienić zaskarżone postanowienie i uchylić wpis hipoteki dokonany przez Sąd Rejonowy w dniu 11 kwietnia 1996 r. w dziale IV księgi wieczystej.

Uzasadnienie

W księdze wieczystej KW nr x prowadzonej dla nieruchomości zabudowanej o pow. 273 m² ujawnieni byli jako współwłaściciele: w 3/4 małżonkowie Marian i Janina S., a w 1/4 Zbigniew Z. W dziale IV tej księgi wpisane zostały w dniu 7 lipca 1994 r. hipoteki przymusowe w kwotach 1.900.000.000 zł i 510.000.000 zł obciążające udział Z. Z. na rzecz Tadeusza J. i Krystiana S.

Postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 30 września 1994 r. nastąpiło zniesienie współwłasności nieruchomości przez jej podział w naturze na dwie części:

1) działkę nr II o pow. 179 m² zabudowaną domem mieszkalnym, którą otrzymał na wyłączną własność Z. Z.,

2) działkę nr I o pow. 94 m² zabudowaną pawilonem użytkowym, którą otrzymali małżonkowie S.

Na skutek wniosku małżonków S. o wydzielenie z księgi wieczystej KW nr x działki o pow. 94 m² i urządzenie dla niej oddzielnej księgi wieczystej oraz ujawnienie ich jako właścicieli Sąd Rejonowy wydał w dniu 6 lipca 1995 r. postanowienie uwzględniające ich wniosek. Postanowienie to zostało przez Sąd II inst. na skutek rewizji Z. Z. uchylone ze wskazaniem dotyczącym konieczności zastosowania art. 76 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.).

W kolejnym postanowieniu z dnia 11 kwietnia 1996 r. Sąd Rejonowy wydzielił z księgi wieczystej KW nr x działkę gruntu o pow. 94 m² i urządził dla niej księgę wieczystą oznaczoną KW nr y. W dziale II wpisał małżonków S. jako współwłaścicieli, a do działu IV przeniósł z KW x "do współodpowiedzialności" hipoteki obciążające 1/4 nieruchomości. Rewizję małżonków S. od wymienionego ostatnio postanowienia oddalił Sąd Wojewódzki w postanowieniu z dnia 18 października 1996 r. Sąd ten uznał zaskarżone postanowienie w części objętej zaskarżeniem za zgodne z treścią art. 76 ustawy o ks.w.hip. oraz z wyrażoną w uchwale Sądu Najwyższego z 1 grudnia 1969 r. III CZP 51/69 - OSNCP 1970 r. Nr 4, poz. 59 "interpretację skutków prawnych podziału nieruchomości w wyniku zniesienia współwłasności w sytuacji obciążenia hipoteką udziału współwłaściciela".

Marian i Janina S. złożyli kasację powołując jako jej podstawę: naruszenie art. 76 ustawy o ks.w.hip. przez błędną wykładnię tego przepisu, naruszenie art. 5 k.c. wskutek jego niezastosowania oraz naruszenie art. 7 konstytucji, utrzymanego w mocy na podstawie art. 77 ustawy konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą (...) (Dz. U. Nr 84, poz. 426).

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Hipoteka łączna uważana była za instytucję kontrowersyjną już pod rządem Prawa rzeczowego, w którym występowała ona jako hipoteka umowna (J. Wasilkowski i J. Ignatowicz: System prawa cywilnego tom II wyd. 1977 r. i S. Breyer w glosie do uchwały SN z 1 grudnia 1969 r.). Na jej kontrowersyjność i złożoność zwracali uwagę przedstawiciele nauki także pod rządem ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, według której hipoteka łączna powstaje wyłącznie z mocy ustawy (A. Szpunar w glosie do uchwały SN z 14 lipca 1994 r. III CZP 85/94 - "Rejent" 1995 r. Nr 6).

Przewidziana w art. 201 pr.rz., hipoteka łączna powstawała w drodze czynności prawnej, mocą której kilka nieruchomości mogło ulec obciążeniu w celu zabezpieczenia tej samej wierzytelności. Takiej hipoteki dotyczyła wymieniona wyżej uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1969 roku. Sąd Najwyższy zajął w niej stanowisko, że "w razie zniesienia współwłasności przez podział fizyczny nieruchomości hipotek a ciążąca dotychczas na udziale współwłaściciela ciąży w dalszym ciągu na nowo powstałych nieruchomościach w takiej części, w jakiej była obciążona nieruchomość podzielona". Stanowisko to Sąd wyprowadził z treści art. 210 pr.rz., którego dosłownym powtórzeniem jest obecnie art. 84 ustawy o księgach wieczystych i hipotece w brzmieniu: "Hipoteka obejmuje nieruchomość wraz z przynależnościami i utrzymuje się na niej jako na całości aż do zupełnego wygaśnięcia wierzytelności, którą zabezpiecza".

Zaskarżone kasacją orzeczenie zapadło nie na podstawie art. 84 ustawy o k.w.h. będącego odpowiednikiem art. 210 pr.rz., lecz na podstawie art. 76 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Rozpoznawaną obecnie sprawę różni poza tym od sprawy III CZP 51/69, w której została podjęta uchwała z dnia 1 grudnia 1969 r., także to, że w niniejszej sprawie chodzi o obciążenie wydzielonych w zniesieniu współwłasności nieruchomości hipoteką łączną ze względu na wcześniejsze obciążenie hipoteką udziału jednego ze współwłaścicieli. W tamtej zaś sprawie chodziło o utrzymanie na wydzielonych w podziale nieruchomościach hipoteki łącznej.

Mimo podkreślonych wyżej różnic, wspólnym w obu sprawach zagadnieniem jest to, czy obciążenie hipoteką udziału współwłaściciela uzasadnia, w razie zniesienia współwłasności przez podział fizyczny nieruchomości, obciążenie hipoteką nowo powstałych nieruchomości w takiej części, w jakiej była obciążona nieruchomość podzielona. Z tego też względu można zgodzić się z zapatrywaniem Sądu II inst. że uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1969 r. wiąże się z rozpoznaną obecnie sprawą.

Trzeba jednak przypomnieć, że chociaż nie została ona poddana krytyce od strony materialnoprawnej i proceduralnej, to jednak została uznana za "nie łatwą do przyjęcia z punktu widzenia słuszności i zasad współżycia społecznego". Przy tej okazji dokonano przeglądu historycznego i zwrócono uwagę na to, że mimo iż w ustrojach kapitalistycznych hipoteka była prawem uprzywilejowanym, to jednak poza odosobnioną praktyką nie posuwano się, w przypadku odłączenia nieruchomości, do zwiększenia uprawnień wierzycieli, którym służyła hipoteka na udziale. Sugerowano konieczność "krytycznego spojrzenia" na taką sytuację (S. Breyer w powołanej wyżej glosie).

Kierując się powyższą sugestią Sąd Najwyższy wyraża przekonanie, że zastosowany w tej sprawie art. 76 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece wymaga skrupulatnej analizy. Przepis ten stanowi, że w razie podziału nieruchomości hipoteka obciążająca nieruchomość, obciąża wszystkie nieruchomości utworzone przez podział. Wykorzystując ten przepis w niniejszej sprawie Sąd dał wyraz stanowisku, że wymienione w nim skutki podziału następują także wtedy, gdy do chwili podziału hipoteka obciążała tylko udział jednego ze współwłaścicieli.

Stanowisko to jest zdaniem Sądu Najwyższego nietrafne w świetle gramatycznej wykładni art. 76 ust. 1 ustawy o k.w.h. Przepis ten przewiduje określone w nim skutki na wypadek podziału "nieruchomości", w razie gdy hipoteka obciążała dotychczas tę "nieruchomość". Zwrócenie uwagi na to, że przepis mówi wyraźnie o nieruchomości jest konieczne ze względu na występujące w art. 65 ustawy o k.w.h. rozróżnienie hipotek:

a) na nieruchomości (ust. 1 ) i

b) na udziale współwłaściciela w nieruchomości (ust. 2 ).

Przez nieruchomość w rozumieniu art. 65 ust. 1 i 76 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece należy rozumieć "część powierzchni ziemskiej stanowiącej odrębny przedmiot własności" (art. 46 § 1 k.c.). Jest to przy tym taka część powierzchni ziemskiej, która jest oznaczona granicami naturalnymi lub sztucznymi. Nieruchomością w rozumieniu powyższych przepisów jest w każdym razie fizyczna część powierzchni ziemskiej. W związku z tym nie można stawiać na jednej płaszczyźnie nieruchomości jako fizycznej części powierzchni ziemskiej i ułamkowej części nieruchomości stanowiącej udział współwłaściciela (art. 65 ust. 2 ustawy o k.w.h.).

Mając powyższe rozróżnienie na względzie trzeba przyjąć, że obciążenie hipoteką łączną na podstawie art. 76 ust. 1 ustawy o k.w.h. wszystkich nieruchomości utworzonych przez podział może nastąpić tylko wtedy, gdy przed podziałem nieruchomość ta byłą - jako całość -obciążona hipoteką. Obciążenie hipoteką łączną wszystkich nieruchomości utworzonych przez podział nie może być uznane za zgodne z treścią art. 76 ust. 1 ustawy o k.w.h. jeżeli przed podziałem hipoteka obciążała jedynie udział współwłaściciela.

Jak przyjmuje doktryna współwłaściciel jest względem swego udziału właścicielem wyłącznym, czego dowodzi zbywalność udziału i to że może on stanowić przedmiot egzekucji. Wyłączność ta obejmowała w niniejszej sprawie udział Z. Z. oraz udział małżonków S. Nie można więc przyjmować, że hipoteki przymusowe obciążające udział pierwszego z wymienionych współwłaścicieli odnosiły się w jakimś sensie do całej nieruchomości dlatego, że obciążony udział był ułamkową częścią tej nieruchomości. Współwłaściciele ci byli względem swoich udziałów właścicielami wyłącznymi, a wpisane w KW nr x hipoteki przymusowe obciążały jedynie udział Z. Z. W takim stanie faktycznym art. 76 ustawy o k.w.h. nie powinien mieć zastosowania.

Nie jest dostatecznym argumentem przeciwko wyrażonemu wyżej stanowisku to, że szereg przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece mówiąc o "nieruchomości" odnosi się także odpowiednio do innych przedmiotów hipotek, o których mowa w art. 65 ustawy. Zawarty w tym względzie w art. 65 ust. 5 zapis ustawy nie obejmuje ustępu 2 tego przepisu odnoszącego się do hipoteki na udziale współwłaściciela. Fakt ten może wskazywać na to, że przepisy o hipotece na nieruchomości a wśród nich art. 76 ustawy powinny być stosowane wprost do hipoteki na udziale współwłaściciela. Problem ten nie jest jednak tak oczywisty. Wspomniany artykuł 76 ustawy o k.w.h. mówi o podziale fizycznym nieruchomości. Zatem tylko wówczas gdy zniesienie współwłasności obejmuje przedmiot hipoteki kwalifikujący się do takiego podziału można godzić się z zastosowaniem tego przepisu. Jeżeli wziąć pod uwagę, że przedmiotem hipoteki jest udział w nieruchomości i że ten przedmiot nie podlega fizycznemu podziałowi, to trudno byłoby mówić o jakiejkolwiek możliwości zastosowania art. 76 ustawy o k.w.h. do tego przedmiotu. Nie można jednocześnie zgodzić się na to, że wspomniany przepis może wpłynąć na stan hipoteki obciążający udział współwłaściciela nieruchomości, w sytuacji w której przedmiot zniesienia współwłasności i przedmiot hipoteki nie były tożsame. Takiej zaś tożsamości wymaga jednoznacznie art. 76 ustawy o k.w.h. Powyższe stanowisko jest wynikiem z jednej strony analizy treści art. 76 ustawy o k.w.h. z drugiej zaś funkcji jakiej przepis ten powinien służyć i wyważenia interesu wierzycieli oraz interesu osób, które nie mają wpływu na powstawanie stosunków prawnych między wierzycielem i dłużnikiem i nie wchodzą w te stosunki jako następcy prawni dłużnika. Przy dostrzeganiu uprzywilejowanej pozycji hipoteki i wierzyciela hipotecznego nie można się zgodzić, że z tą pozycją wiąże się zdolność naruszania praw osób znajdujących się całkowicie poza stosunkiem hipotecznym. Nie można w związku z tym zgodzić się z negatywnymi konsekwencjami zastosowania art. 76 ustawy o k.w.h. w niniejszej sprawie, które sprowadzają się do tego, że po zniesieniu współwłasności nieruchomości, współwłaściciel będący dłużnikiem hipotecznym został obciążony w niniejszym zakresie, niż był obciążony poprzednio, mimo że otrzymał nieruchomość przewyższającą jego udział. Natomiast pozostali współwłaściciele zostali obciążeni hipoteką łączną, chociaż ich udziały we współwłasności nie były obciążone hipoteką, a w dodatku otrzymali z podziału nieruchomość nie dorównującą powierzchniowo ich udziałom.

Taki rezultat zastosowania omawianego przepisu uzasadnia także zarzut naruszenia wskazanego w kasacji przepisu Konstytucji obowiązującej w dacie wyrokowania. Zarzut ten nabiera jeszcze większej wyrazistości w świetle art. 64 ust. 3 obecnie obowiązującej Konstytucji, który przewiduje możność ograniczenia prawa własności w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności. Naruszeniem istoty prawa własności jest obciążenie hipoteką nieruchomości małżonków S., którzy nie byli dłużnikami osobistymi wierzycieli, nie zobowiązali się wobec nich rzeczowo, i nie przejęli hipoteki wraz z prawem dłużnika na którym była ona ustanowiona w sposób prawem przewidziany. Z powyższych względów Sąd Najwyższy uznał zarzuty kasacji za usprawiedliwione, a ponieważ dotyczyły one wyłączni prawa materialnego, w oparciu o 393¹⁵ k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i uchylił wpis hipoteki dokonany dnia 11 kwietnia 1996 r. w KW nr y. Sąd postanowił o kosztach postępowania po myśli art. 105 § 1 k.p.c.