Wyrok z dnia 2004-07-16 sygn. I CK 114/04

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CK 114/04

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 16 lipca 2004 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski.

Sędziowie SN: Mirosław Bączyk (spr.), Stanisław Dąbrowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jana Ł. przeciwko Wandzie i Edwardowi małż. C. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 lipca 2004 r. kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 4 listopada 2003 r., oddala kasację; zasądza od powoda na rzecz adwokata Mariusza W. kwotę 1.200 (tysiąc dwieście) zł kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy oddalił powództwo Jana Ł. wytoczone przeciwko małżonkom Wandzie i Edwardowi C., w którym powód domagał się zobowiązania pozwanych do złożenia oświadczenia woli, iż w wykonaniu umowy przedwstępnej sprzedają powodowi własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego bliżej opisanego w pozwie. Rozstrzygnięcie swoje Sąd oparł na następujących ustaleniach faktycznych: Jan Ł. i małżonkowie Wanda i Edward C. zawarli w dniu 8 lipca 1999 r. (w formie aktu notarialnego) umowę przedwstępną sprzedaży własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu nr 10 przy ul. J. 11 o pow. 55 m² za cenę 25.000 zł. Cena ta została zapłacona przez powoda przed zawarciem umowy przedwstępnej. Umowa przyrzeczona miała być zawarta do dnia 31 stycznia 2000 r. W razie niewykonania umowy przyrzeczonej do tej daty sprzedający małżonkowie zobowiązali się zwrócić powodowi najpóźniej w dniu 31 stycznia 2000 r. Jednocześnie w dniu 8 lipca 1999 r. strony zawarły umowę pożyczki przez pozwanych od powoda kwoty 25.000 zł "pod zastaw mieszkania pozwanych" z oprocentowaniem 5% miesięcznie, płatnym do dnia 10 każdego miesiąca z odsetkami od odsetek w wysokości 0,22% za każdy dzień opóźnienia. Pozwani spłacili powodowi pożyczkę w sumie w kwocie 20.000 zł, którą powód zaliczył na poczet odsetek. Powodowie zaprzestali dalszego spłacania pożyczki, toteż powód wezwał ich do stawienia się u notariusza w celu sporządzenia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej z dnia 8 lipca 1999 r. Pożyczka uzyskana przez pozwanych przeznaczona została dla ich syna w celu uruchomienia działalności gospodarczej.

W ocenie Sądu Rejonowego, istnieje związek między obu umowami zawartymi w 1999 r. Umowa pożyczki okazała się nieważna w związku z naruszeniem zasady anatocyzmu. Silna zależność obu umów miała też ten skutek, że nie pozwalała na wykonywanie praw podmiotowych powoda wynikających z umowy przedwstępnej. Nieważność czynności prawnych można też oceniać z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Apelacja powoda została oddalona. Sąd Okręgowy stwierdził, że skuteczności umowy przedwstępnej sprzedaży nie można rozpatrywać w oderwaniu od umowy pożyczki z dnia 8 lipca 1999 r. udzielonej stronie pozwanej przez powoda "pod zastaw ich spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego". Taki zastaw nie daje wierzycielowi prawa do samodzielnego zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotu zastawu z pominięciem odpowiedniego postępowania egzekucyjnego. Pozwani nie zwrócili pożyczonej kwoty w całości, ale okoliczność ta nie może prowadzić do uwzględnienia żądania pozwu. Dla skutecznego żądania powodów niezbędna jest zgodność umowy przedwstępnej z dyspozycją art. 389 k.c., ale także postanowienia te nie mogą być sprzeczne z ustawą lub zasadami współżycia społecznego. W ocenie sądu, umowa przedwstępna nie spełnia wymogu określonego w art. 389 k.c. poprzez brak podania w niej ceny transakcji mającej nastąpić do dnia 31 stycznia 2000 r. Kwota 25.000 zł podana w umowie przedwstępnej (zapłacona pozwanym przez powoda przed zawarciem tej umowy) nie była ceną sprzedaży, a jedynie stanowiła kwotę pożyczki udzielonej pozwanym "pod zastaw lokalu pozwanych". Żądanie powoda sformułowane w pozwie jest działaniem sprzecznym z prawem w ustalonych okolicznościach faktycznych sprawy. Konsekwencją prawną udzielonej pożyczki pieniężnej (art. 720 k.c.) jest obowiązek pozwanych jej zwrotu powiązany z ewentualną  egzekucją sądową, natomiast nie mogłaby być brana pod uwagę egzekucja z prawa do lokalu mieszkalnego pozwanych, nawet jeżeli pozwani w umowie pożyczki na taki stan rzeczy w istocie się zgodzili. Uwzględnienie żądania pozwu w świetle treści umowy pożyczki stanowiłoby, w ocenie Sądu Okręgowego, egzekucję długu pozwanych przez powoda z pominięciem drogi sądowej umożliwiającej dłużnikowi obronę swych praw co najmniej w zakresie wysokości długu oraz sposobu jego egzekucji.

W kasacji powoda powołano się tylko na naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 389 i 390 k.c., art. 58 § 2 k.c. (przez błędną wykładnię tych przepisów) oraz art. 353⁽¹⁾ k.p.c. w wyniku nieuwzględnienia przez sąd apelacyjny zasady swobody umów. W rezultacie powód wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i wyroku Sądu pierwszej instancji oraz orzeczenia co do istoty sprawy (uwzględnienia powództwa), ewentualnie - o uchylenie obu wspomnianych wyroków i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Powód podnosił w kasacji jedynie zarzuty naruszenia prawa materialnego, toteż Sąd Najwyższy pozostaje związany ustaleniami faktycznymi dokonanymi w postępowaniu apelacyjnym (art. 393¹¹ § 2 k.p.c.).

W pozwie sformułowano żądanie zobowiązania pozwanych do złożenia oświadczenia woli, obejmującego sprzedaż na rzecz powoda własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkaniowego w wykonaniu umowy przedwstępnej zawartej w dniu 8 lipca 1999 r. Sąd Okręgowy ustalił, a skarżący ustalenie to potwierdził m.in. w skardze kasacyjnej, że umowa przedwstępna miała służyć w zamierzeniu stron zabezpieczeniu wierzytelności powoda wynikającej z pisemnej umowy pożyczki pieniężnej, zawartej w dniu 8 lipca 1999 r., tj. w tym samym dniu co umowa przedwstępna (k. 55 akt). De lege lata nie jest wykluczone tworzenie przez strony takiego zabezpieczenia służącego wzmocnieniu  wierzytelności wynikającej z umowy pożyczki pieniężnej. Katalog zabezpieczeń osobistych pozostaje, oczywiście, w zasadzie otwarty i nie byłoby wykluczone w obrocie prawnym czynienie z określonych instytucji (w tym też np. z umowy przedwstępnej, art. 389-390 k.c.) odpowiedniego zabezpieczenia o charakterze osobistym (art. 353¹ k.p.c.). Ewentualne ograniczenia w tym zakresie mogłyby wynikać z przepisów ogólnych (np. tworzących określone bariery prawne w zakresie treści i celu stosunków obligacyjnych; art. 353¹ k.c. i art. 58 k.c.). Innymi słowy, tworzenie nowych, oryginalnych postaci zabezpieczeń osobistych może być poddane kontroli sądu z punktu widzenia kryteriów prawnych sformułowanych we wspomnianych przepisach.

W rozpatrywanej sprawie zasadnicze znaczenie ma zarzut naruszenia przepisu art. 58 § 2 k.c. W ocenie skarżącego, naruszenie tego przepisu przez Sąd Okręgowy nastąpiło w wyniku jego błędnej wykładni i uznania, że umowa pożyczki i umowa przedwstępna są nieważne jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Należy jednakże stwierdzić, że Sąd Okręgowy nie uznał zawartej między stronami pożyczki za umowę nieważną (na podstawie art. 58 § 2 k.c.). Sąd ten rozważał bowiem prawną skuteczność notarialnej umowy przedwstępnej sprzedaży własnościowego, spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego i uznał, że nie został spełniony wymóg podania w treści tej umowy ceny sprzedawanego prawa do lokalu (art. 389 k.c.). Prowadziło to do wniosku, że nie mogło skutecznie powstać roszczenie powoda sformułowane w pozwie. Sąd Okręgowy ocenił także umowę przedwstępną z dnia 8 lipca 1999 r. z punktu widzenia formuły prawnej stworzonego przez strony (w treści umowy pożyczki) zabezpieczenia osobistego dla powoda - pożyczkodawcy. Otóż przyjął on, że strony kreowały uproszczony, znajdujący się poza przepisami dotyczącymi egzekucji sądowej, szczególny i niedopuszczalny sposób egzekucji. Z tej racji Sąd drugiej instancji stwierdził, że "uwzględnienie żądania pozwu w świetle pisemnej umowy pożyczki (...) stanowiłoby akceptację sądu na egzekucję długu pozwanych przez powoda z pominięciem drogi sądowej, umożliwiającej dłużnikowi obronę swych praw co najmniej w zakresie wysokości długu (...) i sposobu egzekucji" (s. 3 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).

Wprawdzie Sąd Okręgowy nie skonstatował wyraźnie tego, że umowa przedwstępna z dnia 8 lipca 1999 r. jest nieważna, ale w okolicznościach danej sprawy istniały podstawy do dokonania takiej właśnie oceny i przyjęcia, iż przyczyną nieważności jest sprzeczność omawianej umowy z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 k.c. Należy zwrócić przede wszystkim uwagę na to, że udzielona pozwanym pożyczka została w pewnej części spłacona (ustalono, że na poczet zadłużenia pożyczkowego wpłacona została kwota 20.000 zł). Zakres możliwego zarachowania kwoty na należności z tytułu zastrzeżonych odsetek będzie zależał od tego, czy został naruszony w treści umowy zakaz anatocyzmu (art. 482 § 1 k.c.) i czy odsetki (kapitałowe i za opóźnienie) zastrzeżone zostały w nienadmiernych granicach. W każdym razie zawarcie umowy przedwstępnej, mającej w intencji stron służyć jako zabezpieczenie wierzytelności wynikającej z umowy pożyczki, tworzy stan tzw. nadzabezpieczenia, tj. stan wyraźnej dysproporcji między rozmiarem zadłużenia pożyczkowego pozwanych pożyczkobiorców, a stanem stworzonego zabezpieczenia w postaci kreowania po stronie pozwanych obowiązku dokonania sprzedaży własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu (wartość tego prawa w chwili zawarcia umowy przedwstępnej przekraczała trzykrotnie wysokości sumy pożyczki pieniężnej). Jeżeli taki stan tzw. nadzabezpieczenia często pojawia się w obrocie z udziałem profesjonalistów (np. banków) i zasadniczo nie budzi zastrzeżeń, to w stosunkach między osobami fizycznymi, a zwłaszcza w okolicznościach danej sprawy musi być brany pod uwagę z punktu widzenia przepisów art. 58 § 2 k.c. Nie bez znaczenia pozostaje także sam substrat zabezpieczenia, tj. mieszkanie spółdzielcze pozwanych pożyczkobiorców. Stanowi ono bowiem obecnie zasadniczy składnik majątków obu pożyczkobiorców. Toteż zobowiązanie pozwanych do złożenia oświadczenia woli określonego w pozwie pozbawiłoby ich de facto posiadanego mieszkania, a także - możliwości nabycia innego, skoro cena sprzedaży własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu miała odpowiadać wysokości uzyskanej przez pozwanych pożyczki pieniężnej.

W tej sytuacji nie można podzielić zarzutu skarżącego, że Sąd drugiej instancji błędnie uznał umowę przedwstępną za nieważną. W okolicznościach danej sprawy istniały podstawy do takiej właśnie oceny prawnej wspomnianej umowy, aczkolwiek przy przyjęciu odmiennej motywacji prawnej niż eksponowana przez Sąd Okręgowy (art. 58 § 2 k.c.). W tej sytuacji za bezprzedmiotowe należy uznać pozostałe zarzuty kasacyjne, tj. art. 389-390 k.c. i art. 353¹ k.c. Skoro umowę przedwstępną zawarto właśnie z naruszeniem art. 58 § 2 k.c., to tym samym doszło do uchybienia zasadzie swobody umów określonej w art. 353¹ k.c. Ustanowiono bowiem zabezpieczenie osobiste niemieszczące się w ramach zasady swobody umów pozwalającej na tworzenie tego typu zabezpieczenia w okolicznościach danej sprawy. Z przedstawionych względów na podstawie art. 393¹² Sąd Najwyższy oddalił kasację strony powodowej jako nieuzasadnioną. O kosztach procesu orzeczono zgodnie z art. 98 § 1. i art. 108 § 1 k.p.c.