Wyrok z dnia 2001-12-12 sygn. III CKN 496/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 496/00

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 12 grudnia 2001 r.

Przewodniczący: SSN Marek Sychowicz.

Sędziowie SN: Iwona Koper, Tadeusz Żyznowski (spr.).

Uzasadnienie

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej im. St. S. i orzekł o kosztach procesu za drugą instancję. Z aprobowanych w całości ustaleń przez Sąd drugiej instancji do istotnych należą zawarcie dnia 14 kwietnia 1995 r. przez powodowe Przedsiębiorstwo Handlu i Usług Projektowo-Realizacyjnych Budownictwa i Konserwacji Obiektów "B." ze współpozwaną Spółdzielnią Domków Jednorodzinnych "E.-K." umowy o realizację budowy budynków mieszkalnych na nieruchomości pozwanej. Kierowane do inwestora wezwania do zapłaty na podstawie faktur częściowych wystawionych w grudniu 1995 r. za wykonane prace okazało się bezskuteczne.

W marcu 1996 r. wykonawca przerwał realizację budowy wobec rosnących zaległości w zapłacie wynagrodzenia. Według obliczeń powodowego Przedsiębiorstwa zadłużenie pozwanej Spółdzielni wynosiło około 380.000 zł.

Skierowane w 1996 r. przeciwko pozwanej roszczenia (w 14 sprawach) zostały uwzględnione (nakazami zapłaty bądź wyrokami). Pozwana uznawała niektóre roszczenia, bądź nie odbierała kierowanych do niej pism sądowych. W wykonaniu uchwały Walnego Zgromadzenia pozwanej Spółdzielni "E.-K." o sprzedaży nieruchomości z rozpoczętą budową i na zlecenie tejże pozwanej biegły oszacował stan zaawansowania robót budowlanych na 29,3% i ustalił ich wartość na 278.537 zł. Dnia 18 listopada 1996 r. pozwane Spółdzielnie zawarły - w formie aktu notarialnego - umowę sprzedaży zabudowanej nieruchomości ustalając wartość gruntu na kwotę 138.138 zł, a wartość budynków na kwotę 221.862 zł.

W dniu 19 listopada 1996 r. nabywca, pozwana Spółdzielnia im. S., potrąciła z wierzytelności współpozwanej Spółdzielni "E.-K." swoją wierzytelność (z tytułu poniesionych kosztów energii elektrycznej i pożyczki) w łącznej kwocie 38.349 zł. Pozostałą część ustalonej w umowie ceny rozliczono w ten sposób, że Spółdzielnia im. S. przyjęła członków Spółdzielni "E.-K.", a wkłady budowlane tych członków, które ta Spółdzielnia była zobowiązana im zwrócić, "potrącono" z jej wierzytelności wobec Spółdzielni im. S. Będąca przedmiotem zaskarżonej umowy sprzedaży nieruchomość stanowiła jedyny wartościowy składnik majątku Spółdzielni "E.-K.". W przedstawionych okolicznościach sprawy celem transakcji było - w ocenie Sądu Apelacyjnego - pozbawienie możliwości choćby częściowego zaspokojenia roszczenia powodowego Przedsiębiorstwa. Z taką świadomością działał Zarząd Spółdzielni "E.-K.", o czym wiedział Zarząd Spółdzielni im. S. Spełnione zostały przesłanki z art. 527 § 1 i 2 k.c.

Odpierając zarzut apelacji o braku określenia w sentencji wyroku Sądu I instancji wierzytelności strony powodowej, Sąd Apelacyjny stwierdził, że wytknięta wadliwość może mieć negatywne skutki dla strony powodowej a nie skarżącej Spółdzielni.

Kasację wniosła pozwana Spółdzielnia Mieszkaniowa im. St. S.

Skarżąca - bez wyodrębnienia podstaw kasacji - zarzuciła naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 527 k.c. oraz naruszenie przepisów postępowania - art. 382 k.p.c. oraz art. 388 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c., które to uchybienia mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy.

Pozwana Spółdzielnia wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i wyroku Sądu Wojewódzkiego (Sądu Gospodarczego) z przekazaniem sprawy Sądowi Okręgowemu -Wydziałowi Cywilnemu, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego jej rozpoznania.

W piśmie z dnia 20 kwietnia 1999 r. skarżąca Spółdzielnia wnosiła o orzeczenie przez Sąd Najwyższy co do istoty sprawy, motywując, że podstawowym zarzutem kasacji jest naruszenie prawa materialnego (art. 527 k.c.) przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie tego przepisu.

Powodowe Przedsiębiorstwo wnosiło o oddalenie kasacji z zasądzeniem kosztów procesu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do normy kolizyjnej zawartej w art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554) - do złożenia i rozpoznania środków zaskarżenia od orzeczeń wydanych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Stosownie do art. 393¹¹  k.p.c. (w dotychczasowym brzmieniu)

Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach kasacji. Granice kasacji - w myśl tego przepisu - wyznaczały podstawy i wnioski kasacji. Jeżeli skarżący powołuje naruszone przepisy prawa materialnego i procesowego mające - jego zdaniem - uzasadniać obie podstawy kasacji (art. 393¹ k.p.c.), to niezależnie od kolejności przytoczenia tych przepisów i ich uzasadnienia w pierwszej kolejności wymagają rozważenia zarzuty mające wypełniać podstawę przewidzianą w art. 393¹ pkt 2 k.p.c. Zarzuty w odniesieniu do prawa materialnego mogą być właściwie ocenione i rozważone tylko na tle ustalonego stanu faktycznego.

Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. nie został przez skarżącego wyodrębniony, skonkretyzowany i uzasadniony.

Obszerne wywody i zarzuty zawarte w uzasadnieniu kasacji wskazują, że pozwana Spółdzielnia kwestionuje wszystkie okoliczności i ustalenia przytoczone w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji, w całości aprobowane przez Sąd drugiej instancji (art. 385 k.p.c.).

Artykuł 382 k.p.c. stwierdzający, że sąd drugiej instancji - rozpoznający apelację -orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym ma - jak to wielokrotnie podkreślano w orzecznictwie - charakter ogólnej dyrektywy kompetencyjnej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1999 r., I CKN 504/99 - OSNC 2000, nr 1, poz. 17 i przytoczone tamże dalsze orzecznictwo). Trafnie wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tego postanowienia, że art. 382 k.p.c. nie stanowi samodzielnej podstawy działania sądu drugiej instancji, gdyż swoją funkcję merytoryczną (rozpoznawczą) sąd ten spełnia - w zależności od potrzeb oraz wniosków stron - stosując - przez odesłanie zawarte w art. 391 k.p.c. - właściwe przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Nie można zatem - z pominięciem wymagań przewidzianych w art. 393¹ pkt 2 k.p.c. - zasadnie zarzucać naruszenia przez Sąd drugiej instancji tego przepisu i przypisanych temu Sądowi kompetencji w postępowaniu odwoławczym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 1999 r., II CKN 100/98 - OSNC 1999, nr 9, poz. 146 i uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98 - OSNC 2000, nr 10, poz. 193).

Drugi z przepisów, art. 388 § 2 k.p.c., naruszenie którego zarzuciła skarżąca Spółdzielnia, dotyczy zabezpieczenia pozwanemu realnej możliwości uzyskania z powrotem spełnionego świadczenia lub wstrzymaniu sprzedaży zajętego majątku ruchomego. Treść obszernej kasacji nie pozwala na stwierdzenie związku wysuniętego zarzutu naruszenia tego przepisu z tokiem postępowania i treścią zapadłego orzeczenia. Powołany w uzasadnieniu kasacji zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie zawiera sprecyzowania, na czym polega uchybienie wymaganiom w tym przepisie określonym. Istotą tego zarzutu jest bowiem wykazanie, że zaskarżony wyrok nie zawiera - w uzasadnieniu - wszystkich elementów w art. 328 § 2 k.p.c. wskazanych lub ich motywacji nie pozwalającej na poddanie tego wyroku kontroli kasacyjnej, co nie zachodzi w odniesieniu do kwestionowanego orzeczenia. Wadliwość podstawy faktycznej jest w zasadzie zawsze wynikiem uchybienia procesowego. Skoro zaś powołane, w ramach podstawy przewidzianej w art. 393 ¹ pkt 2 k.p.c., przepisy postępowania i zarzuty mające wypełniać powołaną podstawę kasacji okazały się chybionymi, to niepodważonymi pozostały ustalenia Sądów wskazujące, że wierzyciel wykazał (art. 6 k.c.) przesłanki warunkujące uwzględnienie powództwa na podstawie art. 527 § 1 k.c., tj. pokrzywdzenie wierzyciela i uzyskania - wskutek tej czynności prawnej dłużnika - korzyści majątkowej przez osobę trzecią, działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela i wiedza lub możliwość - przy zachowaniu należytej staranności -dowiedzenia się o tym przez osobę trzecią. Brak możliwości zaspokojenia się wierzyciela i wywiązania się dłużnika ze swoich zobowiązań jest bezsporna. Nie istnieje możliwość realizacji roszczenia wierzyciela z innych składników majątkowych niż będącego przedmiotem niekorzystnego rozporządzenia.

Kwota 281.650 zł uzyskana od nabywcy współpozwanej Spółdzielni im. St. S. została przez pozwaną Spółdzielnię "E.-K." wpłacona na poczet wkładu budowlanego dotychczasowych członków tej Spółdzielni, którzy w listopadzie i grudniu 1996 r. zostali przyjęci w poczet członków Spółdzielni Mieszkaniowej im. S. Szeroka motywacja mająca dowodzić - w ocenie autora kasacji - legalności i zasadności dokonania - jak to określa skarżąca w kasacji - "trójstronnej kompensaty", nie zawiera wskazania przepisu prawa, z którego ma wynikać pierwszeństwo przysługujące niektórym wierzycielom - członkom skarżącej Spółdzielni. Skoro tak, to zasadnym jest przyjęcie przez Sądy obu instancji, że dłużnik dowolnie dokonał uprzywilejowania niektórych spośród jego wierzycieli. Przesłanka w postaci pokrzywdzenia wierzyciela jest także spełniona, gdy dłużnik stał się niewypłacalny, bądź nastąpiło powiększenie jego niewypłacalności (art. 527 § 2 k.c.). Chybione są zatem twierdzenia skarżącego, że to rozporządzenie nie zwiększyło niewypłacalności dłużnika.

Źródłem roszczenia pauliańskiego jest ustawa. Niezbędnym warunkiem uwzględnienia powództwa przeciwko skarżącej Spółdzielni jako osoby trzeciej jest istnienie wierzytelności.

Wyrok uwzględniający powództwo umożliwia stronie powodowej jako wierzycielowi przeprowadzenie egzekucji wprost z majątku osoby trzeciej, lecz z tytułu zobowiązania istniejącego po stronie nielojalnego dłużnika a nie skarżącej Spółdzielni - osoby trzeciej. W tym znaczeniu akcja pauliańska wykazuje charakter środka egzekucyjnego, bowiem umożliwia wierzycielowi zaspokojenie jego należności.

Sentencja wyroku uwzględniającego powództwo powinna określać wierzytelność, której zaspokojeniu ma służyć uznanie określonej w tym wyroku czynności prawnej za bezskuteczną wobec powoda. Treść zredagowanej przez Sąd I instancji sentencji wyroku, zasadnie kwestionowana w apelacji, mogłaby udzieloną ochronę rozciągać na wszelkie bliżej - w jego treści nie określone prawa powoda, a nie konkretną wierzytelność wynikającą z konkretnego stosunku prawnego, stanowiącą przedmiot żądanej ochrony i tym samym przedmiot rozstrzygnięcia wskazanym orzeczeniem sądowym. Obowiązek ten - wbrew odmiennemu stanowisku Sądu Apelacyjnego i jego motywacji zawartej w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku - wynika z przepisów prawa materialnego, co zasadnie, z powołaniem się na dotychczasowe orzecznictwo, podnosiła skarżąca Spółdzielnia (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1995 r., III CZP 139/95 - OSNC 1996, nr 1, poz. 17).

Podstawa naruszenia prawa materialnego okazała się - w przytoczonym zakresie -uzasadniona, co przy spełnieniu pozostałych przesłanek wymienionych w art. 393¹⁵ k.p.c. pozwoliło Sądowi Najwyższemu na stosowną zmianę zaskarżonego wyroku. Poza tym kasacja uległa oddaleniu (art. 393¹² k.p.c.). O kosztach procesu za instancję kasacyjną orzeczono na podstawie art. 393 ¹⁹ w zw. z art. 391 k.p.c. oraz art. 108 § 1 i 100 zdanie pierwsze k.p.c.