Sentencja wyroku uwzględniającego powództwo pauliańskie; wyrażanie obowiązku osoby trzeciej znoszenia egzekucji

Jakkolwiek powinność znoszenia egzekucji przez osobę trzecią jest wtórna wobec uznania czynności prawnej za bezskuteczną, to jednak powinien mieć wyraz wprost w sentencji wyroku uwzględniającego powództwo pauliańskie, na równi z uznaniem zaskarżonej czynności prawnej za bezskuteczną, jeżeli przy uwzględnieniu treści bezskutecznej czynności prawnej konsekwencją wyroku ma być możliwość prowadzenia egzekucji z przedmiotów znajdujących się w majątku osoby trzeciej.

W typowej sytuacji to właśnie ten skutek stanowi istotę konsekwencji wyroku uwzględniającego powództwo pauliańskie i sprawia, że realizowany jest rzeczywisty cel tego powództwa, polegający na rozszerzeniu możliwości egzekucyjnych wierzyciela o przedmioty, które w przeciwnym razie byłyby dla niego niedostępne ze względu na brak przynależności do majątku dłużnika.

Okoliczność, że skutek ten wynika z normy prawnej, której elementem hipotezy jest uwzględnienie powództwa o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną (art. 532 k.c.), nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu i wskazaniu go już w sentencji wyroku.

Posłużenie się w tej mierze formułą językową opisującą i konkretyzującą wprost powinność osoby trzeciej (np. „stwierdza, że pozwany powinien poddać się egzekucji z określonego przedmiotu w celu zaspokojenia określonej wierzytelności przysługującej powodowi” lub „nakazuje pozwanemu poddanie się (znoszenie) egzekucji” itp.) może służyć ujednoliceniu praktyki, nie jest jednak niezbędne. Za wystarczające należy uznać zastrzeżenie w sentencji wyroku, w nawiązaniu do brzmienia art. 532 in medio k.c., w jakich granicach - scil. w odniesieniu do jakiej wierzytelności i jakich przedmiotów - powód może dochodzić z majątku pozwanego zaspokojenia swojej wierzytelności. Granice te powinny zostać określone w sposób jednoznaczny, co dotyczy zarówno wierzytelności, którą należy skonkretyzować przez wskazanie wierzyciela i jej wysokości, jak i przedmiotów majątkowych, do których może być prowadzona egzekucja (por. odpowiednio wyrok SN z dnia 11 października 2019 r., V CSK 287/18).

Wyrok uwzględniający powództwo pauliańskie, z którego wynika, że powód może dochodzić zaspokojenia oznaczonej w sentencji wierzytelności z oznaczonych w sentencji przedmiotów majątkowych, implicite stwierdza powinność pozwanego i w dostateczny sposób precyzuje granice jego odpowiedzialności. W tym zakresie spełnia on wymagania tytułu egzekucyjnego i może stanowić samodzielną podstawę egzekucji z majątku osoby trzeciej po nadaniu przeciwko niej klauzuli wykonalności, pod warunkiem jednak uzyskania przez wierzyciela tytułu wykonawczego w stosunku do dłużnika (por. art. 786 k.p.c.). Okoliczność, że powstający w ten sposób tytuł egzekucyjny przeciwko osobie trzeciej, inaczej niż zazwyczaj, nie wyraża wprost nakazu spełnienia świadczenia podlegającego egzekucji, lecz powinność biernego zachowania dłużnika, jest wynikiem szczególnej sytuacji materialnoprawnej osoby trzeciej, która nie będąc zobowiązana do spełnienia świadczenia pieniężnego, musi znosić egzekucję tego świadczenia z swojego majątku, co uzasadnia umiejscowienie jej w pozycji strony biernej postępowania egzekucyjnego.

Zastrzeżenie zawarte w sentencji wyroku, o którym była mowa, ma wyłącznie deklaratywny charakter i odzwierciedla w istocie to, co wynika z art. 532 k.c. Zamieszczenie go wprost w rozstrzygnięciu jest jednak niezbędne do nadania wyrokowi uwzględniającemu powództwo pauliańskie treści pozwalającej uznać go za tytuł stanowiący podstawę stosowania przymusu egzekucyjnego wobec osoby trzeciej i określić granice dopuszczalnej egzekucji, odpowiednio do zakresu powinności spoczywającej na pozwanym zgodnie z przepisami prawa materialnego i stosownie do standardów wymaganych w postępowaniu egzekucyjnym obejmującym egzekucję świadczeń pieniężnych. Z tych przyczyn, w typowym przypadku, w którym skutkiem wyroku uwzględniającego powództwo pauliańskie jest możliwość prowadzenia egzekucji z majątku pozwanej osoby trzeciej, sąd powinien zamieścić je w wyroku uwzględniającym powództwo pauliańskie z urzędu, bez względu na to, czy powód domagał się stosownego zastrzeżenia w pozwie (por. wyrok SN z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK 448/11, w którym, z odwołaniem do art. 803 k.p.c. wskazano, że w wyroku pauliańskim należy określić przedmiot podlegający egzekucji).

Odrębną kwestią jest prawidłowe sformułowanie żądania pozwu i sentencji wyroku w sytuacjach, w których przedmiotem czynności fraudacyjnej są pieniądze, co czyni niemożliwym dochodzenie zaspokojenia z tych tylko przedmiotów, które wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły, a wierzyciel może prowadzić egzekucję z całego majątku osoby trzeciej (por. wyrok SN z dnia 25 października 2012 r., I CSK 139/12). Nawet jeśli uznać, że także w tych przypadkach na osobie trzeciej spoczywa jedynie powinność biernego zachowania, silne względy pragmatyczne przemawiają za tym, by powód występował wtedy z żądaniem zasądzenia świadczenia pieniężnego ze stosownym ograniczeniem odpowiedzialności osoby trzeciej (art. 319 k.p.c.) (por. wyrok SN z dnia 11 października 2019 r., V CSK 287/18).

Uchwała SN z dnia 16 czerwca 2021 r., III CZP 60/19

Standard: 53959 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Autorzy rozważający konstrukcję powództwa odnoszącego się do roszczenia przewidzianego w art. 527 k.c. oraz skutki jego uwzględnienia zwykle przyjmują, że obowiązkiem osoby, przeciwko której zapadł wyrok uwzględniający skargę pauliańską jest wyłącznie „znoszenie egzekucji”, nie zaś świadczenie na rzecz wierzyciela kwoty pieniężnej, odpowiadającej temu, co wyszło z majątku dłużnika wskutek dokonania czynności z osobą trzecią, czy też zasilenie tego majątku kwotą odpowiadającą uszczerbkowi w majątku dłużnika wywołanemu czynnością fraudacyjną. Tak też obowiązki ciążące na osobie trzeciej aktualnie charakteryzuje się w orzecznictwie (np. wyrok SN z dnia 26 października 2017 r., II CSK 27/17, postanowienia SN z 13 kwietnia 2005 r., V CK 598/04, z 12 grudnia 2012 r., III CZP 79/12).

W świetle powyższych poglądów obowiązek znoszenia egzekucji ma mieć cechy świadczenia cywilnoprawnego, sprowadzającego się do znoszenia (pati) działań wierzyciela polegających na zainicjowaniu postępowania egzekucyjnego.

Stanowisko, że wierzyciel pauliański może zgłosić przeciwko osobie trzeciej w warunkach opisanych w art. 527 k.c. wyłącznie żądanie uznania za bezskuteczną w stosunku do niego czynności mającej miejsce między tą osobą a jego pierwotnym dłużnikiem ma swoje konsekwencje procesowe, trudne do zaakceptowania zarówno z pozycji wierzyciela, jak i osoby trzeciej, czy także dłużnika, którego czynność z osobą trzecią doprowadziła do sporu.

W orzecznictwie kwestionuje się możliwość uznania wyroku uwzględniającego skargę pauliańską za tytuł egzekucyjny, który by mógł upoważniać do prowadzenia egzekucji przeciwko osobie trzeciej, jako pozwanej w procesie, chyba że za immanentną część takiej wypowiedzi orzeczniczej uzna się zobowiązanie do spełnienia na rzecz wierzyciela pauliańskiego świadczenia mającego zapewnić ochronę wierzytelności niezaspokojonej z uwagi na czynność fraudacyjną dłużnika.

Zgodnie z ustaloną praktyką aprobowaną w orzecznictwie (zob. wyrok SN z dnia 26 października 2017 r., II CSK 27/17, postanowienia SN z dnia 21 sierpnia 2013 r., II CSK 17/13, z dnia 12 grudnia 2012 r., III CZP 79/12) zaspokojenie wierzyciela pauliańskiego następuje w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym na podstawie tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko jego dłużnikowi pierwotnemu, przy czym czynności egzekucyjne w takim postępowaniu kierowane są do majątku osoby trzeciej, w związku z uznaniem czynności prawnej dokonanej przez nią z dłużnikiem za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. Osobie tej odmawia się jednak statusu dłużnika wierzyciela pauliańskiego ze wszystkimi tego procesowymi i materialnymi konsekwencjami, chociaż to jej dotyczą środki przymusu egzekucyjnego. Do niej, a nie do dłużnika należy majątek, z którego zaspakajany jest wierzyciel. Nie można twierdzić, że wskutek uznania czynności dłużnika za bezskuteczną, rzecz, prawo lub pewna wartość majątkowa będące przedmiotem czynności fraudacyjnej mają być traktowane tak, jakby ciągle były składnikiem majątku dłużnika, gdyż o ich przynależności do poszczególnych mas majątkowych trzeba jednak wnioskować na podstawie niewzruszonego skutku czynności dłużnika z osobą trzecią, jaki przypisuje się jej erga omes, a dla obrotu cywilnego czynność dłużnika z osobą trzecią, jako ważnie zawarta, prowadzi do zamierzonego przez te osoby przesunięcia majątkowego.

Zaspokojenie się wierzyciela z majątku osoby trzeciej, gdy prowadzi on egzekucję na podstawie tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi zobowiązania pieniężnego, a do majątku osoby trzeciej sięga na podstawie wyroku uznającego czynność dotyczącą pewnego jego składnika za bezskuteczną, jest w doktrynie uznawane za przykład sytuacji, gdy egzekucja dotyka podmiotów niewymienionych w tytule wykonawczym. Sytuacja nie tylko faktyczna ale i prawna, w jakiej znajduje się wówczas osoba trzecia jest tożsama z sytuacją dłużnika zobowiązania, bo materialnoprawnie osoba trzecia jest takim dłużnikiem wierzyciela. Ten jej status nie jest jednak należycie ujęty w standardach prawa procesowego.

Odpowiedzialność osoby trzeciej za zobowiązanie istniejące w relacji między wierzycielem i jego dłużnikiem jest zawsze ograniczona do tego, co z majątku dłużnika wyszło bądź do niego nie weszło wskutek czynności fraudacyjnej. W tych granicach dopuszczalna powinna być też egzekucja przeciwko osobie trzeciej.

W wyroku uwzględniającym skargę pauliańską, któremu nadaje się postać wypowiedzi, że czynność prawna dłużnika jest bezskuteczna w stosunku do wierzyciela w celu ochrony konkretnej wierzytelności nigdy nie dochodzi do określenia granic, w jakich osoba trzecia odpowiada za zobowiązanie, które będzie zaspokajane z jej majątku. W efekcie, czynności egzekucyjne, których podstawą ma być tytuł wykonawczy wydany przeciwko dłużnikowi oraz wyrok uznający za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela jego czynność dokonaną z osobą trzecią, podejmowane są w stosunku do osoby, która odpowiada za zobowiązanie zawsze w pewnych granicach, ale granice te nigdy nie są określane na etapie tworzenia dokumentów wykorzystywanych następnie jako podstawa podejmowanych przeciwko niej czynności egzekucyjnych.

Przedmiotem ochrony skargą pauliańską jest wierzytelność pieniężna, istniejąca i zaskarżalna. Wierzytelność tę należy zatem określić w wyroku wydawanym w uwzględnieniu skargi pauliańskiej, gdyż może on być użyty wyłącznie do jej zaspokojenia. Czynność prawna dłużnika z osobą trzecią może opiewać na wartość wyższą lub niższą niż podlegająca ochronie wierzytelność. Wierzytelność, w celu ochrony której wniesiona zostanie skarga pauliańska nie musi być na etapie jej rozpoznawania stwierdzona tytułem wykonawczym. Sposób opisania podlegającej ochronie wierzytelności w wyroku uwzględniającym skargę pauliańską może nie przystawać do tych danych, które na temat zasądzonej wierzytelności zostaną ujawnione w tytule wykonawczym przeciwko dłużnikowi, który wierzyciel ostatecznie musi uzyskać, jeżeli chce zaspokoić się nie tylko z jego majątku, ale i z tego, co z jego majątku wyszło lub do niego nie weszło na skutek czynności dłużnika z osobą trzecią. W takim przypadku na organ egzekucyjny przerzucony zostaje ciężar ustalania, czy tytuł wykonawczy wydany wierzycielowi przeciwko dłużnikowi dotyczy tej samej wierzytelności, co do której wierzyciel uzyskał wyrok uznający czynność dłużnika z osobą trzecią za bezskuteczną.

Dopuszczenie możliwości prowadzenia egzekucji z majątku osoby trzeciej zobowiązania stwierdzonego tytułem wykonawczym przeciwko dłużnikowi, w celu ochrony wierzytelności, której tożsamość z wierzytelnością wymienioną w wyroku uwzględniającym skargę pauliańską musi ustalić organ egzekucyjny, w warunkach, gdy z wyroku uwzględniającego skargę pauliańską nie wynika też, czy osoba trzecia ma odpowiadać wobec wierzyciela z konkretnej rzeczy (ruchomość, nieruchomość), czy do konkretnej kwoty (w granicach przysporzenia, które wskutek czynności z dłużnikiem uzyskała albo w granicach uszczerbku poniesionego przez wierzyciela w związku z dokonaną czynnością) stwarza poważne zagrożenie dla sytuacji prawnej tej osoby.

Zasadą obowiązującą w postępowaniu egzekucyjnym jest, że organ egzekucyjny nie może badać ani istnienia, ani wysokości zobowiązania, które przysługuje wierzycielowi w stosunku do dłużnika (art. 803 k.p.c.). Nie jest uprawniony do rozstrzygania właściwie żadnych zagadnień materialnoprawnych, jakie wiązałyby się z odpowiedzialnością, która jest realizowana w prowadzonym przez ten organ postępowaniu egzekucyjnym. Przyjęcie i przestrzeganie tych zasad ma być gwarancją, że prawa osób, przeciwko którym stosowany jest przymus państwowy nie zostaną naruszone. 

Tymczasem w odniesieniu do osób trzecich, które dokonały czynności fraudacyjnej z dłużnikiem podlegającej zaskarżeniu na podstawie art. 527 i n. k.c. nie działa żadna z powyższych zasad. Do zastosowania przeciwko nim środków przymusu dochodzi bez wydania przeciwko nim tytułu wykonawczego. Wynikające z prawa materialnego granice ich odpowiedzialności za egzekwowane zobowiązanie są ustalane dopiero w toku postępowania egzekucyjnego, nierzadko dopiero wtedy, gdy osoby te podniosą zarzuty, że egzekucją objęte zostały przedmioty majątkowe lub wartości przenoszące granice ich odpowiedzialności wobec wierzyciela. 

Po wyłączeniu możliwości skorzystania przez osoby trzecie z powództwa opozycyjnego (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2017 r., II CSK 27/17), jedynym środkiem obrony, z którego takie osoby mogą skorzystać, gdy twierdzą, że w egzekucji zajęto rzecz lub prawo majątkowe, którego nie dotyczyła czynność z dłużnikiem, a zatem wierzyciel nie może się z nich zaspokoić, albo nie może się z nich zaspokoić ze względu na przekroczenie granic odpowiedzialności osoby trzeciej wobec wierzyciela, staje się powództwo ekscydencyjne. Problem w tym, że powództwo takie może być skutecznie wniesione do czasu aż zajęta rzecz nie zostanie sprzedana a prawo zrealizowane ze skutkiem w postaci zaspokojenia wierzyciela. Powództwo ekscydencyjne nie służy temu, by na etapie egzekucji wyznaczać jej dopuszczalne granice, a zatem nie jest środkiem, przy wykorzystaniu którego osoba trzecia, wierzyciel i organ egzekucyjny mogliby uzyskać odpowiedź na pytanie o to, w jakim zakresie wierzyciel może się zaspokoić z majątku osoby trzeciej. Te granice wynikają zresztą z charakteru czynności, jaką osoba trzecia dokonała z dłużnikiem i powinny być oznaczone na etapie rozpoznawana skargi pauliańskiej, gdyż inaczej ta sama czynność podlega ocenie w dwóch różnych postępowaniach, prowadzonych przez inne sądy, często w znacznym pomiędzy nimi odstępie czasowym.

Ten, z czyjego majątku zobowiązanie ma być zaspokojone jest jego dłużnikiem, odpowiadającym za nie w pełnym zakresie lub z ograniczeniami. Skoro skutkiem uwzględnienia skargi pauliańskiej jest możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku osoby trzeciej z pierwszeństwem przed jej wierzycielami, to oznacza to, że osoba trzecia, przeciwko której zapadł wyrok uwzględniający skargę pauliańską, w związku z jego wydaniem i na podstawie art. 532 i 533 k.c., staje się osobą odpowiadającą za zaspokojenie wierzyciela. Osoba trzecia nie jest za to zobowiązanie odpowiedzialna wobec wierzyciela na podstawie tego stosunku prawnego, który łączy go z dłużnikiem, ale na podstawie art. 527 i 532 k.c. i z uwagi na zrealizowanie się określonych w nich przesłanek. Jej odpowiedzialność jest jednak ograniczona do „tego, co z majątku dłużnika wyszło bądź do niego nie weszło”. Sytuacja osoby trzeciej – w zależności od rodzaju czynności fraudacyjnej, jakiej dokonała z dłużnikiem – jest bliska sytuacji właściciela rzeczy obciążonej, małżonka osoby, która z wierzycielem dokonała czynności prawnej albo spadkobierców odpowiadających do pewnej wysokości za długi poprzednika.

Prawo procesowe nie pozwala na to, żeby osobie, przeciwko której stosuje się środki przymusu państwowego doprowadzając do zaspokojenia wierzyciela z jej majątku, przypisywać nieznany procedurze egzekucyjnej poza egzekucją z nieruchomości status uczestnika postępowania, odmawiając jej statusu dłużnika.

Postanowienie SN z dnia 16 maja 2019 r., III CZP 2/19

Standard: 55564 (pełna treść orzeczenia)