Postanowienie z dnia 2003-03-12 sygn. III CKN 1026/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 1026/00

Postanowienie

Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r.

Bank Gospodarki Żywnościowej SA Oddział Wojewódzki w Z., we wniosku z dnia 21 października 1999 r., wniósł o dokonanie w dziale IV księgi wieczystej, prowadzonej dla nieruchomości stanowiącej własność Janiny K., wpisu hipoteki zwykłej o treści: "hipoteka zwykła w kwocie 16 000 zł wraz z odsetkami na rzecz Banku Gospodarki Żywnościowej SA Oddziału Wojewódzkiego w Z. celem zabezpieczenia kredytu inwestycyjnego udzielonego na podstawie umowy kredytowej nr 16/16/B/K z dnia 14 października 1999 r. oprocentowanego według zmiennej stopy procentowej, która w dniu zawarcia umowy wynosiła 14,5% w stosunku rocznym, na warunkach określonych w oświadczeniu Banku z dnia 14 października 1999 r."

Postanowieniem z dnia 2 listopada 1999 r., Sąd Rejonowy w Zamościu odmówił wpisu w części dotyczącej ujawnienia oprocentowania kredytu według zmiennej stopy procentowej, oceniając, że wpis taki byłby sprzeczny z § 27 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca 1992 r w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 29, poz. 128 ze zm. - dalej "rozporządzenia wykonawczego"). Postanowieniem z dnia 10 lutego 2000 r., Sąd Okręgowy w Zamościu oddalił apelację wnioskodawcy, podzielając w całości argumentację sądu pierwszej instancji. Zauważył, że wprawdzie art. 68 i art. 69 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz.U. Nr 124 z 2001 r., poz. 1361 ze zm. - dalej "KWU") nie dają jednoznacznej odpowiedzi w kwestii sposobu określenia wysokości odsetek od kredytu we wpisie hipoteki zwykłej, to jednak powstałe wątpliwości usuwa brzmienie § 27 pkt 5 rozporządzenia wykonawczego, skoro stanowi, iż w łamie 7, obejmującym wpisy zmian, ujawnia się między innymi zmianę w oprocentowaniu wierzytelności. Wskazał, że uwzględnienie żądania w tej części prowadziłoby do naruszenia bezpieczeństwa obrotu, jak też pozostawałoby w sprzeczności z zasadami dotyczącymi praw jawnych z księgi wieczystej, gdyż ustalenie rozmiaru rzeczywistego obciążenia nieruchomości na podstawie tak sformułowanego wpisu jest niemożliwe.

W kasacji opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 95 w związku z art. 76 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz.U. Nr 72 z 2002 r., poz. 665 - dalej "prawo bankowe") oraz art. 68 i art. 69 KWU, Bank wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Artykuł 95 Prawa bankowego przed jego zmianą dokonaną art. 3 pkt 5 ustawy z dnia 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz niektórych ustaw (Dz.U. Nr 40, poz. 399) nadawał dokumentom bankowym moc prawną dokumentu urzędowego w rozumieniu art. 244 KPC Na gruncie tej regulacji, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wymieniony w tym przepisie dokument stwierdzający udzielenie przez bank kredytu lub pożyczki nie stanowi wystarczającej podstawy wpisu w księdze wieczystej hipoteki na rzecz banku i do jego dokonania konieczne jest przedłożenie wyrażonego w formie aktu notarialnego oświadczenia właściciela nieruchomości lub innej osoby, której prawo ma być obciążone hipoteką (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1998 r., III CZP 10/98, OSNC 1998, nr 10, poz. 154).

Przywrócenie uprawnienia do wpisu hipoteki na podstawie dokumentów banku nastąpiło z dniem 21 maja 1999 r., tj. z chwilą wejścia w życie powołanej na wstępie noweli. Obecnie art. 95 ust. 1 Prawa bankowego (po dodaniu ustępu 2 przez ustawę z dnia 23 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz zmianie innych ustaw, Dz.U. Nr 111, poz. 1195, który wszedł w życie z dniem 7 stycznia 2002 r.) wyraźnie stanowi, że wymienione w nim dokumenty banku są podstawą wpisu hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność dłużnika banku. Przepis ten w brzmieniu aktualnie obowiązującym zbieżny jest z tego punktu widzenia z treścią art. 50 ust 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. - Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz.U. Nr 72 z 1992 r., poz. 359 ze zm. - dalej "Prawo bankowe z 1989 r."), aczkolwiek różni się określeniem podmiotu, na którego nieruchomości można ustanowić hipotekę (w art. 50 ust. 1 był to kredytobiorca, obecnie jest to dłużnik banku) i inne jest też określenie dokumentów bankowych.

W judykaturze na gruncie art. 50 ust. 1 Prawa bankowego z 1989 r. dominowało zapatrywanie, że przepis ten wprowadzał jedynie wyjątek od art. 245 § 2 KC w zakresie zastrzeżonej w nim formy notarialnej, a także w stosunku do art. 32 ust. 1 KWU określającego podstawę wpisu. Według tego stanowiska, do ustanowienia hipoteki na podstawie tego przepisu dochodziło w drodze umowy między kredytobiorcą a bankiem, z tym że oświadczenie kredytobiorcy o obciążeniu swej określonej nieruchomości hipoteką nie następowało w formie aktu notarialnego, a podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej stanowił dokument stwierdzający udzielenie kredytu, jego wysokość, zasady oprocentowania i warunki spłaty (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1986 r., III CZP 52/86, OSNCP 1987, nr 10, poz. 149, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 września 1995 r., II CRN 82/95, OSPiKA 1996, nr 7-8, poz. 140 i uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1995 r., III CZP 129/95, OSNCP 1996, nr 1, poz. 14).

W literaturze, wśród autorów wychodzących z tego samego założenia co Sąd Najwyższy, wyłoniła się kontrowersja, czy dla dokonania wpisu wystarczy dokument o treści określonej w art. 50 ust. 1 Prawa bankowego z 1989 r., czy też dokument ten powinien nadto wskazywać, że kredytodawca wyraził zgodę na obciążenie swej określonej nieruchomości hipoteką.

Na gruncie jednak obecnie już obowiązującego stanu prawnego, Sąd Najwyższy, w uchwale z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 21/01 (OSNC 2002, nr 1, poz. 5) przyjął, że dokumenty wymienione w art. 95 Prawa bankowego stanowią podstawę wpisu do księgi wieczystej hipoteki, jeżeli oświadczenie woli o ustanowieniu hipoteki na prawie użytkowania wieczystego na rzecz banku zostało złożone w formie aktu notarialnego.

Podstawę tego zapatrywania stanowił pogląd, że przepis ten nie obejmuje formy ustanowienia hipoteki, a stwierdza jedynie, jakie dokumenty bankowe są podstawą wpisu hipoteki. Takie stanowisko rodzi pytanie o sens dokonanej nowelizacji art. 95 Prawa bankowego, niemniej bliższe ustosunkowanie się do tego zagadnienia jest zbędne dla rozstrzygnięcia sprawy.

Jak wyjaśniono w judykaturze, i co znalazło aprobatę w literaturze, wpis do księgi wieczystej hipoteki zwykłej zabezpieczającej kredyt udzielony przez bank wymaga określenia odsetek od tego kredytu.

Wymagalne odsetki można wyrazić w dwojaki sposób. Zazwyczaj czyni się to za pomocą stopy procentowej od świadczenia głównego. Nie ma jednak przeszkody, ażeby wyliczyć konkretną kwotę.

Odmienność wynikająca z tych sposobów wyrażenia odsetek ma charakter wyłącznie arytmetyczny i nie ma wpływu na ich istotę. Odsetek natomiast bieżących, tj. jeszcze niewymagalnych, które stopniowo narastają, aż do chwili spełnienia świadczenia głównego, nie da się wyrazić w inny sposób niż za pomocą stopy procentowej. Z kolei o odsetkach ustawowych można mówić w odniesieniu do odsetek, których obowiązek zapłaty wynika z ustawy, lub których wysokość stopy procentowej określona jest przez przepis prawny, Pojęcie odsetek umownych oznacza natomiast odsetki, które należą się z umowy lub których wysokość stopy procentowej jest wynikiem umowy.

Obowiązek określenia wysokości odsetek wynika z art. 68 KWU Stanowisko to potwierdzała także już wykładnia § 27 pkt 2 i pkt 5 rozporządzenia wykonawczego, czemu dał wyraz Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 września 1986 r., III CZP 52/86, OSNCP 1987, nr 10, poz. 149. Ponadto, w uchwale z dnia 24 listopada 1998 r., I CKN 864/98 (OSNC 1999, nr 6, poz. 111), Sąd Najwyższy uznał, że hipoteką na podstawie art. 69 KWU zabezpieczone są odsetki za opóźnienie, natomiast odsetki kapitałowe są w istocie wierzytelnością (dochodem wierzyciela) i muszą być wyraźnie wymienione we wpisie, gdyż zwiększają sumę wyznaczającą granice odpowiedzialności dłużnika hipotecznego.

Z art. 1025 § 3 KPC (w starym i nowym brzmieniu) wynika, że ustawodawca jednakowo, na gruncie tego przepisu, traktuje odsetki tzw. kapitałowe (stanowiące wynagrodzenie za korzystanie przez dłużnika z kapitału) i odsetki za opóźnienie (art. 481 KC).

Z kolei z porównania art. 69 i art. 104 KWU można wywieść wniosek, że zabezpieczone hipoteką zwykłą odsetki i koszty postępowania zwiększają zakres odpowiedzialności właściciela nieruchomości ponad kwotę, do której wpisano hipotekę. Z regulacji tych wynika, że zabezpieczeniu hipoteką zwykłą podlega roszczenie o nieprzedawnione odsetki ustawowe za opóźnienie nie objęte wpisem oraz roszczenie o nieprzedawnione odsetki kapitałowe (umowne), o ile były wpisane do księgi wieczystej, za ostatnie dwa lata przed przysądzeniem własności.

Wysokość roszczenia o zapłatę odsetek kapitałowych jest znana, jeżeli oznaczona jest stopa procentowa, wysokość świadczenia głównego oraz termin jego spełnienia, natomiast inaczej jest z roszczeniami o odsetki za opóźnienie i o koszty postępowania. Są to roszczenia, które ewentualnie mogą powstać w przyszłości, których wysokość jest nieznana w chwili wpisu hipoteki.

Odsetki kapitałowe (umowne) zatem, jeżeli mają korzystać z zabezpieczenia hipoteką zwykłą, powinny być wpisane do księgi wieczystej. Jeżeli nie zostały ujawnione wówczas, nie są objęte zabezpieczeniem i nie korzystają z przyznanego odsetkom w art. 1025 § 3 KPC pierwszeństwa zaspokojenia na równi z kapitałem. Natomiast odsetki ustawowe (za opóźnienie) za okres dwóch lat przed przysądzeniem własności podlegają zabezpieczeniu hipoteką zwykłą bez potrzeby dokonywania wpisu do księgi wieczystej. Hipoteka kaucyjna może zatem zabezpieczać roszczenie o odsetki ustawowe za okres przekraczający 2 lata oraz odsetki kapitałowe za ten sam okres.

Należy zauważyć, że w toku sprawy uległ zmianie stan prawny w związku z wejściem w życie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz.U. Nr 102, poz. 1122 - dalej "rozporządzenia wykonawczego z 2001 r."). Według jego § 46 ust. 1 pkt 4 należy wpisywać w łamie 4 działu IV księgi wieczystej wysokość odsetek umownych, zaś § 46 ust. 1 pkt 7 tego rozporządzenia nakazuje ujawniać w łamie 7 zmianę w oprocentowaniu, z wyjątkiem gdy wierzytelność oprocentowana jest według zmiennej stopy procentowej. Nie dokonuje się zatem wpisu zmiany wysokości oprocentowania wierzytelności zabezpieczonej hipoteką zwykłą, jeżeli wierzytelność oprocentowana jest według zmiennej stopy procentowej.

Z powyższych uwag wynika już, że hipoteka zwykła zabezpiecza roszczenie o odsetki kapitałowe, jeżeli zostały wpisane do księgi wieczystej, niemniej nie istnieje możliwość wpisu w ramach tej hipoteki oprocentowania według zmiennej stopy procentowej.

Należy dodać, że jeżeli zmiana odsetek ma nastąpić w razie zaistnienia określonych okoliczności i w związku z czym do dokonania takiej zmiany konieczne jest oświadczenie wierzyciela, dochodzi do zmiany umowy. Na taką zmianę musieliby wyrazić zgodę wierzyciele, których hipoteki mają równe lub niższe pierwszeństwo od hipoteki zwykłej zabezpieczającej taką wierzytelność (art. 70 KWU), a także wyrazić zgodę właściciel nieruchomości nie będący dłużnikiem osobistym (por. odpowiednio art. 879 § 2 KC), co oczywiście jest mało prawdopodobne.

Wprawdzie ochrona interesów tych osób byłaby zapewniona, gdyby określona została we wpisie maksymalna stopa oprocentowania, do której może nastąpić zmiana, lecz przeciwko takiemu rozwiązaniu przemawia jednak rozciągnięcie domniemania wpisu hipoteki i rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych także na zabezpieczoną wierzytelność (w tym na roszczenie o odsetki). Artykuł 83 KWU wyłącza bowiem stosowanie przepisów o przelewie wierzytelności hipotecznej do przelewu roszczenia o zaległe odsetki od wierzytelności hipotecznej. Wynika z tego, że przepisy o przelewie wierzytelności hipotecznej, w tym także art. 80 KWU, stosuje się do wierzytelności o przyszłe odsetki od wierzytelności hipotecznej. Nabywca zabezpieczonej wierzytelności mógłby powoływać się w zakresie zaspokojenia z nieruchomości obciążonej, że nabył wierzytelność wraz z roszczeniem o odsetki w wysokości wynikającej z wpisu, a więc wysokości wyższej (odpowiadającej maksymalnej stopie) niż w rzeczywistości.

Gdy oprocentowanie zostaje określone przez odesłanie do zmiennego miernika, jego wysokość może ulegać stałej zmianie, co powoduje, że wielkość roszczenia z tego tytułu nie jest znana. Wprawdzie zmiana wysokości odsetek nie powoduje wówczas zmiany umowy, jednakże i w tym wypadku pojawia się problem ochrony innych wierzycieli hipotecznych oraz właściciela nieruchomości obciążonej, którzy nie są w stanie przewidzieć górnej granicy odpowiedzialności z tytułu zabezpieczonych hipoteką odsetek. Wpis maksymalnej stopy odsetek zapewniałby wprawdzie tym osobom ochronę przed nieprzewidzianym wzrostem obciążenia z tytułu zabezpieczonych hipoteką odsetek, jednakże aktualne pozostaje i w tym przypadku zastrzeżenie dotyczące domniemania wynikającego z wpisu i rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych.

Z tych względów należy dojść do wniosku, że roszczenie o odsetki określone według zmiennej stopy procentowej nie powinno być zabezpieczone hipoteką zwykłą, lecz jedynie przez wpis hipoteki kaucyjnej, która może zabezpieczać wierzytelności o wysokości nieustalonej (zmiennej).

Zawarte zatem w art. 69 KWU i art. 1025 § 3 KPC regulacje pozwalają stwierdzić, że hipoteką kaucyjną może być zabezpieczone między innymi roszczenie o nieprzedawnione odsetki kapitałowe określone w zmiennej wysokości bez względu na okres, za jaki odsetki takie są liczone.

Wnioskodawca wnosił jednak o dokonanie wpisu hipo₂teki zwykłej a nie kaucyjnej, a sąd jest wnioskiem związany (art. 38 KWU, a w aktualnym stanie prawnym art. 626² KPC).

Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 393[12] KPC w pierwotnym brzmieniu).