Postanowienie z dnia 2020-02-26 sygn. V CSK 601/19

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V CSK 601/19

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2020 r.

Umieszczenie nieubezwłasnowolnionej osoby pełnoletniej w domu pomocy społecznej ze względu na stan zdrowia zagrażający jej życiu może - w razie braku jej zgody - nastąpić na podstawie orzeczenia sądu tylko wtedy, gdy osoba ta ze względu na swój stan psychiczny nie jest zdolna do wyrażenia zgody (art. 39 ust. 3 i art. 3 pkt 4 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn.: Dz. U. z 2020 r. poz. 685).

W postępowaniu o przyjęcie do domu pomocy społecznej sąd ma obowiązek wysłuchania osoby, której postępowanie dotyczy, jeżeli jej stan zdrowia na to pozwala (art. 42 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn.: Dz. U. z 2020 r. poz. 685, w związku z art. 576 k.p.c.).

Przewodniczący: Sędzia SN Anna Kozłowska (sprawozdawca).

Sędziowie SN: Agnieszka Piotrowska, Maria Szulc.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w B.B. przy uczestnictwie Janiny K. o umieszczenie w domu pomocy społecznej, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 26 lutego 2020 r. skargi kasacyjnej uczestniczki od postanowienia Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej z dnia 28 lutego 2019 r.

uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Bielsku-Białej do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Bielsku-Białej postanowieniem z dnia 29 listopada 2018 r. uwzględnił wniosek Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w B.-B. i orzekł o umieszczeniu Janiny K. w domu pomocy społecznej, bez jej zgody. Ustalił, że uczestniczka ma 82 lata; prowadzi jednoosobowe gospodarstwo domowe, a zajmowane przez nią mieszkanie jest "zagracone" i zaniedbane oraz nie ma w nim wody. Uczestniczka ma zadłużenie z tytułu płatności czynszowych. Nie ma rodziny i jest wspierana przez znajomych z sąsiedztwa, którzy wielokrotnie namawiali ją, aby zgodziła się na pobyt w domu pomocy społecznej, jednak ona odmawia pomocy instytucjonalnej. Jest wycofana i nieufna, nikogo nie wpuszcza do mieszkania, a kontakt z nią jest utrudniony; jest zaniedbana, niedożywiona i nie zażywa przepisanych leków.

W dniu 16 stycznia 2018 r. w trybie pilnym została przyjęta do szpitala z powodu dekompensacji układu krążenia z towarzyszącą dusznością w przebiegu trzepotania przedsionków. Kontakt z nią był utrudniony. Po przeprowadzeniu badań rozpoznano zapalenie płuc, zaburzenia psychotyczne-urojeniowe, wole guzowate tarczycy, torbiele nerki lewej i kamicę pęcherzyka żółciowego. W dniu 8 lutego 2018 r. została wypisana ze szpitala w stanie ogólnie dobrym, z zaleceniem dalszej diagnostyki i leczenia. Stwierdzono, że wymaga pomocy osób trzecich i zaproponowano pobyt w domu pomocy społecznej, na co nie wyraziła zgody. Kilka dni później, tj. w dniu 12 lutego 2018 r. zasłabła i została odwieziona do szpitala, gdzie stwierdzono, że ze względu na zły stan zdrowia będzie wymagała po wypisie opieki osób trzecich, a jej brak może spowodować zagrożenie życia i zdrowia.

Sąd ustalił, że uczestniczka nie jest upośledzona umysłowo, otępiała, uzależniona od alkoholu lub środków psychoaktywnych. Rozpoznano u niej łagodne obniżenie funkcji poznawczych oraz stwierdzono chorobę psychiczną. Do czasu hospitalizacji w styczniu i lutym 2018 r. nie była leczona psychiatrycznie i nie wymaga hospitalizacji; wystarczające jest leczenie ambulatoryjne. Jest niezdolna do samodzielnego funkcjonowania w środowisku oraz do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, w związku z czym wymaga całodobowej opieki i pielęgnacji. Stan mieszkania naraża ją na upadki i grozi pożarem, a niedożywienie może skutkować przedwczesnym zgonem.

W dniu 22 czerwca 2018 r., na podstawie wydanego przez Sąd Rejonowy postanowienia w postępowaniu zabezpieczającym, uczestniczka została przyjęta do Domu Pomocy Społecznej w W. Obecnie stan jej zdrowia jest stabilny, pozostaje pod stałą opieką medyczną, wymaga stałego przyjmowania leków, nadzoru osób trzecich przy codziennych czynnościach, pomocy przy kąpieli, utrzymywaniu higieny osobistej i nadzoru pielęgniarskiego. Jest trudną pacjentką, stwarzającą problemy ze współmieszkankami; nie potrafi współpracować w grupie oraz nie uczestniczy w zajęciach organizowanych z innymi mieszkańcami domu. Izoluje się od innych, nie chce budować z nimi właściwych relacji.

Sąd Rejonowy uznał, że wniosek zasługuje na uwzględnienie i ma podstawę w art. 38 ust. 1 i art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (jedn. tekst: Dz.U. z 2018 r., poz. 1878 ze zm. - dalej: "u.o.z.p."). Uczestniczka jest osobą chorą psychicznie, miewa urojenia prześladowcze oraz zaburzenia nastroju nieadekwatne do sytuacji. Zaburzenia psychotyczne urojeniowe zostały także stwierdzone przez lekarzy podczas jej pobytu w szpitalu w styczniu i lutym 2018 r. Od tego czasu stan zdrowia uczestniczki nie uległ zmianie. Uczestniczka nie wymaga hospitalizacji psychiatrycznej i wystarczające jest zastosowanie wobec niej leczenia ambulatoryjnego w domu pomocy społecznej. W otoczeniu uczestniczki nie ma osób bliskich, które mogłyby się nią należycie zaopiekować, a żadna z osób świadczących jej pomoc nie jest w stanie zapewnić jej całodobowej opieki. Uczestniczka nie jest w stanie o siebie zadbać, co oznacza, że zachodzi zagrożenie dla jej zdrowia, a nawet życia. W domu pomocy społecznej ma zapewnioną całodobową opiekę oraz pomoc lekarską. Zdaniem Sądu, pozostawienie uczestniczki w dotychczasowych warunkach zagraża jej życiu. Sąd miał również na względzie, że z wiekiem stan zdrowia uczestniczki może się pogarszać, spełnione zostały zatem wszystkie ustawowe przesłanki przymusowego umieszczenia uczestniczki w domu pomocy społecznej. Apelacja uczestniczki została oddalona postanowieniem Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej z dnia 28 lutego 2019 r. Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i ich ocenę prawną. Wyraził przekonanie o braku potrzeby przesłuchania uczestniczki w charakterze strony, stwierdzając, że przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego nie przewidują obligatoryjnego przesłuchania osoby, której postępowanie dotyczy, a dowody zebrane w sprawie były wystarczające do wydania orzeczenia. Ustalone w sprawie fakty uzasadniały przyjęcie, że wystąpiły przewidziane w ustawie przesłanki przymusowego umieszczenia uczestniczki w domu pomocy społecznej.

W skardze kasacyjnej uczestniczka zarzuciła naruszenie art. 299 w związku z art. 227, 235, 237, 316 i 13 ust. 2 k.p.c., art. 45 ust. 1 u.o.z.p. oraz art. 380 k.p.c., a także naruszenie art. 39 ust. 1 w związku z art. 38 u.o.z.p. Skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie uchylenia tego postanowienia i oddalenia wniosku.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Orzeczenie o skierowaniu osoby do domu opieki społecznej na podstawie art. 38 i 39 u.o.z.p. wymaga stwierdzenia jej - wynikającej z choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego - niezdolności do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, konieczności stałej opieki i pielęgnacji oraz braku możliwości korzystania z opieki innych osób. Przy spełnieniu tych przesłanek umieszczenie osoby w domu opieki społecznej następuje za jej zgodą albo zgodą jej przedstawiciela ustawowego. Jeżeli jednak osoba, która nie jest ubezwłasnowolniona, nie wyraża zgody na przyjęcie do domu pomocy społecznej, muszą być spełnione dodatkowe warunki; brak opieki musi zagrażać życiu tej osoby (art. 39 ust. 1 u.o.z.p.), a ona sama, ze względu na swój stan psychiczny, nie jest zdolna do wyrażenia zgody na przyjęcie jej do domu pomocy społecznej (art. 39 ust. 3. u.o.z.p.).

Pojęcie zgody definiuje art. 3 pkt 4 u.o.z.p., stanowiąc, że oznacza ona swobodnie wyrażoną zgodę osoby z zaburzeniami psychicznymi, która - niezależnie od stanu jej zdrowia psychicznego - jest rzeczywiście zdolna do zrozumienia przekazywanej w dostępny sposób informacji o celu przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, jej stanie zdrowia, proponowanych czynnościach diagnostycznych i leczniczych oraz o dających się przewidzieć skutkach tych działań lub ich zaniechania. Zgoda przewidziana w art. 38 i 39 u.o.z.p. jest więc uzależniona jedynie od zdolności powzięcia i wyrażenia decyzji z rozeznaniem.

Obowiązek zbadania przyczyny, dla której osoba odmawia wyrażenia zgody na przyjęcie do domu pomocy społecznej, a więc czy odmowa ta jest wynikiem jej stanu psychicznego, wynika wprost z art. 39 ust. 3 u.o.z.p. Niezdolność do wyrażenia zgody, jako przesłanka uwzględnienia wniosku, podlega badaniu przez sąd z urzędu. Oznacza to, że sąd może orzec o skierowaniu do domu pomocy społecznej bez zgody tylko wtedy, gdy osoba nie jest zdolna do wypowiedzenia się w kwestii zgody ze względu na swój stan psychiczny. Ta przesłanka w badanej sprawie nie została uwzględniona, mimo że Sąd dostrzegł, iż uczestniczka konsekwentnie i stanowczo sprzeciwiała się umieszczeniu jej w domu pomocy społecznej. Uszło uwagi Sądu, że jeżeli osoba jest zdolna do wyrażenia zgody, ale zgody nie wyraża, sąd nie może orzec o skierowaniu jej do domu opieki społecznej nawet przy wystąpieniu pozostałych przesłanek, a więc przy istnieniu zagrożenia życia ze względu na brak opieki. Brak jakichkolwiek ustaleń co do tego, czy brak zgody uczestniczki na skierowanie do domu opieki społecznej jest decyzją podjętą z rozeznaniem albo bez rozeznania, czyni zaskarżone postanowienie wadliwym.

Ustalenie, że osoba ze względu na swój stan psychiczny nie jest zdolna do wyrażenia zgody na skierowanie do domu opieki społecznej upoważnia sąd, przy spełnieniu wszystkich wymienionych przesłanek ustawowych, do orzeczenia o skierowaniu do domu opieki społecznej; wówczas orzeczenie sądu zastępuje zgodę tej osoby. Należy jednak zwrócić uwagę, że przepisy prawa, które wiążą się z ograniczeniem czy wręcz z pozbawieniem wolności, nie mogą być wykładane bez poszanowania przyrodzonej godności człowieka, jego autonomii, w tym swobody dokonywania wyborów, a także poszanowania niezależności osoby. Skierowanie do domu opieki społecznej ingeruje w wolność jednostki oraz może prowadzić do naruszenia nietykalności osobistej (por. art. 40 ust. 2 i 3 u.o.z.p.). Jeżeli więc orzeczenie ingeruje w chronione konstytucyjnie prawa jednostki (art. 30 i 41 ust. 1 Konstytucji), rzeczą sądu jest zrealizowania w toku postępowania wszystkich gwarancji procesowych zastrzeżonych w przepisach dla osoby objętej postępowaniem, co nie oznacza tylko formalnego respektowania jej statusu jako uczestnika. Materialna realizacja tego statusu oznacza respektowanie prawa do obrony przez umożliwienie osobistego podejmowania czynności procesowych w toku postępowania, we wszystkich jego fazach, jak też respektowanie prawa do osobistego wypowiadania się co do własnej sytuacji i własnej oceny sytuacji. Ten, wynikający z art. 45 ust. 1 Konstytucji, standard sprawiedliwego postępowania sądowego powinien skłaniać do takiej wykładni przepisów kodeksu postępowania cywilnego (art. 42 u.o.z.p.) i przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, która zapewnia osobie możliwość osobistego wypowiedzenia się w sprawie.

W ustawie o ochronie zdrowia psychicznego znajdują się przepisy stanowiące o wysłuchaniu osoby, która ma być przyjęta do domu opieki społecznej. Z art. 42 zdanie drugie u.o.z.p. wynika obowiązek wysłuchania takiej osoby, jeżeli jest ubezwłasnowolnia. Powołany przepis został dodany z dniem 1 stycznia 2018 r. w związku z nowelizacją ustawy spowodowaną wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 czerwca 2016 r., K 31/15 (OTK-A Zb.Urz. 2016, poz. 59). W jej wyniku powstał stan prawny, w którym, na podstawie tej ustawy istnieje obowiązek wysłuchania osoby ubezwłasnowolnionej, a nie istnieje w odniesieniu do osoby, która nie jest ubezwłasnowolniona i może być zdolna do wyrażenia swojej woli, i która nie wyraża zgody na przyjęcie do domu pomocy społecznej. Takie ograniczenie osobistego udziału osoby sprzeciwiającej się skierowaniu jej do domu pomocy społecznej trzeba ocenić jako nieuzasadnione przyznanie szerszych uprawnień procesowych osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że ustawodawca może ograniczyć udział stron w określonych czynnościach procesowych, jednak ograniczenia takie powinny zawsze mieć odpowiednie uzasadnienie.

Ocena konkretnych rozwiązań ustawowych z punktu widzenia wymagań sprawiedliwości proceduralnej (art. 45 ust. 1 Konstytucji) powinna mieć wzgląd na charakter spraw rozpoznawanych w danym postępowaniu (wyroki Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 czerwca 2002 r., SK 5/02, OTK-A Zb.Urz. 2002, nr 4, poz. 41, s. 554, i z dnia 14 marca 2006 r., SK 4/05, OTK-A Zb.Urz. 2006, nr 3, poz. 29). Jakkolwiek spostrzeżenia Trybunału Konstytucyjnego odnoszą się do sfery legislacji, to jednak również w sferze wykładni prawa dokonywanej przez sądy istnieje obowiązek oceny, czy uprawnienia procesowe strony, ze względu na przedmiot sprawy, nie doznają uszczerbku. Postępowanie w rozpoznawanej sprawie wprost ingeruje w konstytucyjnie chronione wartości w postaci godności i wolności osobistej, zatem zasadne jest przyjęcie, że pozbawienie uczestniczki, osoby najbardziej zainteresowanej wyrażeniem swoich racji, zastrzeżeń i weryfikacji sposobu rozumowania sądu, osobistego udziału w rozprawie nieproporcjonalnie obniża standard ochrony tych dóbr.

Sprawy uregulowane ustawą o ochronie zdrowia psychicznego zostały przekazane sądowi opiekuńczemu, co oznacza, że mają do nich zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym (art. 506-525 oraz art. 568-578). Odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym wskazuje na możliwość odpowiedniego stosowania m.in. art. 576, stanowiącego o potrzebie wysłuchania osoby, której postępowanie dotyczy. Skorzystanie zatem z przepisu dotyczącego postępowania przed sądem opiekuńczym nakazującego wysłuchanie osoby, której to postępowanie dotyczy, w każdym przypadku, gdy jej stan na to pozwala, mieści się w zakresie odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego, do czego odsyła art. 42 zdanie pierwsze u.o.z.p.

Zaniechanie wysłuchania uczestniczki w toku niniejszego postępowania w sposób oczywisty naruszyło regułę sprawiedliwej procedury sądowej, jaką jest prawo do bycia wysłuchanym. Niedostrzeżenie przez sąd konieczności wysłuchania uczestniczki - chociażby na podstawie art. 299 k.p.c., jakkolwiek, jak wskazano, właściwą podstawą jest art. 576 k.p.c.

- w celu ustalenia jej stanu zdrowia, zdolności do wyrażania zgody, zdolności do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych oraz możliwości korzystania z opieki innych osób i przymusowe ograniczenie wolności przez skierowanie do domu pomocy społecznej, bez zweryfikowania zebranego materiału dowodowego na podstawie informacji uzyskanych wprost od uczestniczki, uzasadnia zarzut arbitralności orzeczenia jako wydanego bez należycie ustalonego stanu faktycznego.

Z tego względu Sąd Najwyższy na podstawie art. 398¹⁵ § 1 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.

OSNC 2020 r., Nr 12, poz. 106