Wyrok z dnia 2007-01-24 sygn. II KK 152/06

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Syg. akt II KK 152/06

Wyrok z dnia 24 stycznia 2007 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Józef Skwierawski.

Sędziowie: SN Edward Matwijów, SA (del. do SN) Małgorzata Gierszon (spr.).

Protokolant: Monika Sieczko.

Prokurator Prokuratury Krajowej: Krzysztof Parchimowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Jadwigi A. o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 24 stycznia 2007 r., kasacji, wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28 grudnia 2005 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego z dnia 22 września 2005 r.,

uchyla zaskarżony wyrok i utrzymany nim w mocy wyrok Sądu Okręgowego i sprawę przekazuje temu Sądowi do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie

W dniu 26 lipca 2005 r. Jadwiga A. złożyła w Sądzie Okręgowym wniosek o zasądzenie na jej rzecz od Skarbu Państwa odszkodowania i zadośćuczynienia w łącznej kwocie 10.000 zł za bezprawne prowadzenie przeciwko niej postępowania karnego i niesłuszne tymczasowe aresztowanie w okresie od 28 sierpnia 2004 r. do 21 września 2004 r. w sprawie Sądu Rejonowego.

Wyrokiem z 22 września 2005 r. Sąd Okręgowy tenże wniosek Jadwigi A. oddalił z uwagi na brak przesłanek wskazujących na to, że wobec niej rzeczywiście stosowano niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k.

Apelację od tego wyroku wniosła pełnomocnik wnioskodawczyni.

Zaskarżyła nią wyrok w całości i zarzuciła mu:

1) błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za jego podstawę polegający na przyjęciu, że wnioskodawczyni swoim postępowaniem utrudniała prowadzone przeciwko niej w sprawie Sądu Rejonowego postępowanie karne;

2) naruszenie prawa procesowego mające wpływ na jego treść, to jest art. 552 § 4  k.p.k. polegające na bezzasadnym oddaleniu wniosku o odszkodowanie wskutek uznania, że tymczasowe aresztowanie wnioskodawczyni nie było niewątpliwie niesłuszne

i wniosła o: zmianę zaskarżonego orzeczenia przez zasądzenie odszkodowania zgodnie z wnioskiem Jadwigi A., lub o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Apelację tę rozpoznał Sąd Apelacyjny w dniu 28 grudnia 2005 r.

Wydanym w tym dniu wyrokiem - utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, obciążając Skarb Państwa kosztami procesu za postępowanie odwoławcze.

Kasację od tego wyroku wniósł pełnomocnik wnioskodawczyni.

Zarzucił w niej rażące naruszenie prawa procesowego mające istotny wpływ na treść tego orzeczenia, a to:

1)art. 552 § 4  k.p.k. polegające na bezzasadnym oddaleniu wniosku o odszkodowanie wskutek uznania, że tymczasowe aresztowanie wnioskodawczyni nie było niewątpliwie niesłuszne, w sytuacji, gdy środek ten zastosowano z rażącym naruszeniem art. 258 § 1 pkt 1  k.p.k. i art. 257 § 1  k.p.k. albowiem nie zachodziła obawa ucieczki bądź ukrywania się oskarżonej, zaś w zaistniałej sytuacji wystarczyłoby przymusowe jej doprowadzenie;

2)art. 174  k.p.k. polegające na przyjęciu za podstawę postanowienia o tymczasowym aresztowaniu wnioskodawczyni notatki funkcjonariuszy Policji z dnia 9 lutego 2004 r. zastępującej dowód z ich zeznań w charakterze świadków, w sytuacji, gdy do czasu rzeczywistego zatrzymania i osadzenia jej w areszcie upłynęło ponad pół roku, co umożliwiło zweryfikowanie zasadności wnoszonych przez oskarżoną pism usprawiedliwiających jej niestawiennictwo na badanie psychiatryczne i na rozprawę;

3)art. 253 § 1  k.p.k. polegające na określeniu czasu trwania tymczasowego aresztowania na okres trzech miesięcy i faktycznego stosowania tego środka przez okres miesiąca w sytuacji, gdy do wykonania czynności przeprowadzonej w dniu 21 września 2004 r. wystarczyłby okres nie przekraczający 7 dni, konieczny do wysłania do Aresztu Śledczego pisma nakazującego doprowadzenie oskarżonej na rozprawę oraz powiadomienie obrońcy oskarżonej

i wniósł o: uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.

W pisemnej odpowiedzi na kasację prokurator wniósł o jej oddalenie, natomiast na rozprawie przed Sądem Najwyższym ją popierał.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja jest zasadna o ile zarzuca zaskarżonemu orzeczeniu rażącą obrazę art. 552 § 4 k.p.k., jakkolwiek nie przede wszystkim z tych, które w niej podniesiono, względów.

Stosownie do treści tego przepisu odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje tylko za "niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie". Stąd też ustalenie takiego charakteru tego zastosowanego wobec danej osoby (podejrzanego, oskarżonego) środka zapobiegawczego skutkuje odpowiedzialnością odszkodowawczą Skarbu Państwa z tego tytułu.

Już te tylko stwierdzenia dowodzą pierwszorzędnego znaczenia - dla prawidłowego stosowania omawianego w tym miejscu przepisu art. 552 § 4 k.p.k. - określenia owego użytego w nim a odnoszącego się do tymczasowego aresztowania, terminu "niewątpliwie niesłuszne". Sądy obydwu instancji dokonując jego wykładni zasadnie powołały się na wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z 15 września 1999 r. (I KZP 27/99, OSNKW 1999, Nr 11-12, poz. 72) pogląd, stosownie do którego "niewątpliwie niesłusznym, w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. jest takie tymczasowe aresztowanie, które było stosowane z obrazą przepisów Rozdziału 28 (Kodeksu postępowania karnego) oraz tymczasowe aresztowanie oskarżonego (podejrzanego), powodujące dolegliwość, której nie powinien doznać, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, a także, w szczególności prawomocnego jej rozstrzygnięcia". Niemniej jednak tak konstatując i eksponując pogląd o "słuszności" zastosowania wobec wnioskodawczyni tymczasowego aresztowania oraz - w konsekwencji - odmawiając zasadności zgłoszonym w niniejszym postępowaniu przez nią roszczeniom (niezależnie od samej nietrafności niektórych użytych przy tym argumentów wynikłej z ich niekompletności - co odrębnie jeszcze zostanie wykazane), tak Sąd Okręgowy, jak i Sąd Apelacyjny nie rozważały już tego, czy ów przymiot "słuszności" to oceniane tymczasowe aresztowanie posiadało przez cały czas trwania.

To właśnie zaniechanie dokonania takiej oceny, przy równoczesnym stwierdzeniu w sprawie faktów tym bardziej czyniących ją konieczną, doprowadziło do wspomnianej na wstępie obrazy art. 552 § 4 k.p.k.

Nie budzi wszak sporów zasadność przekonania o tym, że tymczasowe aresztowanie, które w momencie jego zastosowania było zasadne, może stać się później "niewątpliwie niesłuszne" w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. Tak z pewnością dzieje się wówczas, gdy organ, przed którym toczy się postępowania, nie stosuje się do dyrektywy wynikającej z art. 253 k.p.k. Przepis ten obliguje stosowne organy (prokuratora lub sąd) do dokonywania permanentnej oceny potrzeby, lub celowości utrzymywania zastosowanego tymczasowego aresztowania, oraz - w konsekwencji - do uchylenia lub zmiany tego środka zapobiegawczego w chwili, gdy ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany. Innymi słowy, tenże organ prowadzący postępowania "powinien na bieżąco weryfikować zebrane dowody oraz okoliczności uzasadniające potrzebę uchylenia zastosowanego środka, aby nie dopuścić do żadnej w tym zakresie opieszałości, która może sprawić, że kontynuowanie tymczasowego aresztowania stanie się oczywiście niesłuszne w rozumieniu (obecnie) art. 552 § 4 k.p.k." (postanowienie Sądu Najwyższego z 13 października 1995 r., II KRN 124/95, OSNKW 1996, z. 1-2, poz. 7, z aprobującą glosą W. Makara - PiP 1996, nr 11, str. 111 i n.; Z. Doda, J. Grajewski: Karnoprocesowe orzecznictwo ..., PS 1997, nr 11-12, str. 96-97). Powinność ta jest następstwem konieczności respektowania przez ten organ określonej w tymże przepisie art. 253 § 1 k.p.k., wspomnianej zasadniczej dyrektywy, kreującej obowiązek natychmiastowego uchylenia środka zapobiegawczego albo zamiany go na łagodniejszy, wówczas gdy wynika to z okoliczności sprawy. Jej realizacja ma na celu zapewnienie prawidłowego wykonywania środków zapobiegawczych, a więc ich stosowania tylko tak długo, jak jest to niezbędne w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. To ostatnie zaś oznacza stworzenie przez organ prowadzący to postępowanie takich warunków, by przebiegało ono w sposób określony przez ustawę procesową, mając na celu realizację tych celów procesu karnego, które są sformułowane w art. 2 § 1 k.p.k. Nie ulega wątpliwości, że prawidłowy tok postępowania może być przez oskarżonego (tak jak to miało miejsce w rozpatrywanym przypadku) zakłócony, przede wszystkim przez takie działania lub zaniechania, które z uwagi na swój charakter stanowią uchylanie się od wymiaru sprawiedliwości. Niemniej jednak pamiętać przy tym należy, że na oskarżonym nie ciąży prawny, generalny obowiązek aktywnego uczestniczenia w postępowaniu karnym. Stąd też zaniechanie przez niego określonych procesowych czynności staje się bezprawne tylko wówczas, gdy ustawa procesowa w stosownym zakresie jego do nich obliguje (np. art. 74 § 1 k.p.k., art. 75 § 1 k.p.k.), nie zaś jedynie do nich uprawnia.

Uwagi te - jakkolwiek oczywiste - wydają się niezbędne w kontekście tej stwierdzonej, a nie dostrzeżonej przez orzekające w sprawie Sądy sytuacji procesowej, która skutkowała koniecznością uznania słuszności rozpoznawanej kasacji, w określonym powyżej zakresie.

Bezsporne jest bowiem to, że Sąd Rejonowy w dniu 9 lutego 2004 r. tymczasowo aresztował wnioskodawczynię ze względu na to, że utrudniała ona postępowanie karne nie stawiając się na rozprawę, pomimo obowiązkowego stawiennictwa. Niezależnie od trafności tej oceny - tak w odniesieniu do wskazanej podstawy prawnej tej decyzji, jak i kompletności i rzetelności powołanych na jej uzasadnienie przez Sąd okoliczności - zauważyć należy, że szóstego dnia po zatrzymaniu wnioskodawczyni w związku z wspomnianym jej tymczasowym aresztowaniem, Sąd Rejonowy dnia 26 sierpnia 2004 r. w oparciu o treść art. 469 k.p.k. obowiązującą od 1 lipca 2003 r. stosownie do art. 1 pkt 190 ustawy z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym i ustawy o ochronie informacji niejawnych Dz. U. Nr 17, poz. 1551) "zmienił wskazany w akcie oskarżenia tryb postępowania na tryb uproszczony". Konsekwencją tej decyzji powinno być zatem - stosownie do wymogów cytowanego powyżej art. 253 § 1 k.p.k. - skierowanie sprawy na posiedzenie celem rozważenia, czy poprzez jej podjęcie nie "powstały przyczyny uzasadniające uchylenie (stosowanego wobec wnioskodawczyni) tymczasowego aresztowania, albo (jego) zmianę na środek łagodniejszy". Nie sposób przecież nie dostrzec tego, że zmiana trybu na uproszczony stwarzała możliwości rozpoznania sprawy w określony w art. 479 k.p.k. sposób. Zgodnie z treścią tego przepisu, w postępowaniu uproszczonym stawiennictwo oskarżonego na rozprawę w trybie uproszczonym nie jest obowiązkowe, stąd też jego niestawiennictwo na niej nie tamuje prowadzenia rozprawy. W tej sytuacji skoro Sąd Rejonowy jako wyłączną przesłankę zastosowania wobec wnioskodawczyni tymczasowego aresztowania wskazał jej niestawiennictwo na rozprawę, mimo obligatoryjności jej stawiennictwa, to wówczas ustanie tej przyczyny winno skutkować koniecznością postąpienia przez Sąd stosownie do wskazań zawartych w art. 253 § 1 k.p.k. Ta stwierdzona sytuacja obligowała więc Sąd Okręgowy do rozważenia w niniejszym odszkodowawczym postępowaniu tego, czy zaniechanie w tym względzie przez Sąd Rejonowy jakichkolwiek procesowych działań, nie uczyniło ów stosowany dotąd wobec wnioskodawczyni areszt tymczasowy "niewątpliwie niesłusznym" w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k., zaś Sąd Apelacyjny zobowiązywała przy rozpoznawaniu apelacji do oceny poprawności braku takiej analizy ze strony Sądu I instancji, i to stwierdzonej w sytuacji, gdy jeden z podniesionych w niej zarzutów dotyczył właśnie obrazy tegoż art. 552 § 4 k.p.k. "wskutek uznania, że tymczasowe aresztowanie wnioskodawczyni nie było (w którymkolwiek czasie jego trwania) niewątpliwie niesłuszne".

Oczywiste jest, że także w postępowaniu uproszczonym, mimo tego że niestawiennictwo oskarżonego nie tamuje prowadzenia rozprawy, Sąd może uznać jego w niej udział za konieczny. Orzekanie "zaoczne" jest wszak uprawnieniem nie obowiązkiem sądu. Niemniej jednak nie ma to istotnego znaczenia dla ocenianego przypadku. Aresztowano wnioskodawczynię wówczas, gdy jej sprawa była prowadzona w trybie zwykłym i to wyłącznie dlatego, że - mimo obowiązku - nie stawiła się na rozprawę, w ten sposób uniemożliwiając jej prowadzenie. Takie właśnie zachowanie wnioskodawczyni, podjęte wbrew ustawowym ciążącym na niej jako oskarżonej w postępowaniu zwyczajnym obowiązkom procesowym, skutkowało potrzebą dokonania przez Sąd takich działań, które umożliwiałyby przeprowadzenie przeciwko niej postępowania w sposób określony przez ustawę procesową. Temu zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania służyło zastosowanie wobec niej - w tej konkretnej sytuacji - tymczasowego aresztowania. Wobec powstałej możliwości procesowej, wynikłej ze zmiany trybu postępowania, przeprowadzenia go w inny sposób, a to mimo jej niestawiennictwa na rozprawę, upadł ów tak określony cel zastosowania wobec niej tegoż środka zapobiegawczego. Możliwość jego ponowienia wymagała stwierdzenia zaistnienia nowych przesłanek uzasadniających kolejne jego zastosowanie (art. 258 § 1 k.p.k., ale przy uwzględnieniu też ograniczeń przewidzianych w art. 259 § 2, § 3 i § 4 k.p.k.), przy jednoczesnym respektowaniu faktu, iż jedyną funkcją środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, a tylko w sytuacjach wyjątkowych - zapobieżenie popełnieniu przez oskarżonego (podejrzanego) nowego ciężkiego przestępstwa.

Niezależnie od tych stwierdzeń, zauważyć należy - co już powyżej sygnalizowano - że dokonana przez Sądy obu instancji ocena słuszności zastosowanego wobec wnioskodawczyni tymczasowego aresztowania, z punktu widzenia wymogów art. 552 § 4 k.p.k., mimo pozorów obszerności i wnikliwości, nie zasługuje na miano kompletnej.

Uwadze Sądów uszły bowiem takie dwie okoliczności, które - z uwagi na stwierdzony charakter - mogą mieć znaczenie dla oceny zasadności samej decyzji o tymczasowym aresztowaniu wnioskodawczyni, a przez to i dla rozważań o słuszności zgłoszonego przez nią w niniejszym postępowaniu - właśnie z tego tytułu - roszczenia. Te wspomniane okoliczności to:

1) brak powiadomienia oskarżonej - w sposób przewidziany ustawą procesową - o wyznaczonym na dzień 9 lutego 2004 r. terminie rozprawy, na której jej niestawiennictwo spowodowało zastosowanie wobec niej tymczasowego aresztowania. Oskarżoną wprawdzie nakazano doprowadzić na ten termin rozprawy przez funkcjonariuszy policji, ale uczyniono to po (słusznym) uznaniu przedłożonego przez nią zaświadczenia lekarskiego za nieusprawiedliwiające jej niestawiennictwo na rozprawie w dniu 15 stycznia 2004 r. i przy braku jakiegokolwiek powiadomienia jej o tej decyzji. Stąd też tę zaistniałą na rozprawie w dniu 9 lutego 2004 r. sytuację poprzedzającą wydanie przez Sąd postanowienia o tymczasowym aresztowaniu wnioskodawczyni należało też ocenić z uwzględnieniem wymogów art. 117 § 2  k.p.k.,

2) powołanie w podstawie prawnej orzeczenia o zastosowaniu wobec wnioskodawczyni tymczasowego aresztowania przepisu art. 258 § 1 pkt 1  k.p.k., w sytuacji gdy w jego uzasadnieniu nie przytoczono takich okoliczności, które rzeczywiście potwierdzałyby zaistnienie określonej w tym przepisie przesłanki szczególnej zastosowania tego środka zapobiegawczego. Stosownie bowiem do jego treści tymczasowe aresztowanie może nastąpić jeżeli zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego miejsca pobytu. Żadna z tych sytuacji nie została wobec wnioskodawczyni stwierdzona, czego dowodzi - i to jednoznacznie - treść uzasadnienia owego postanowienia o zastosowaniu wobec wnioskodawczyni tymczasowego aresztowania. Te podniesione w uzasadnieniu okoliczności mogły zaś dowodzić bezprawnego utrudniania przez wnioskodawczynię postępowania karnego i przez to mogły stanowić przesłankę stosowania wobec niej tymczasowego aresztowania, ale w oparciu o przepis art. 258 § 1 pkt 2  k.p.k. Należało zatem rozważyć i tę okoliczność oraz wykazać, że dla oceny merytorycznej zasadności samej decyzji o tymczasowym aresztowaniu wnioskodawczyni, a tym samym uznania braku w nim znamion "niewątpliwej niesłuszności", nie miała ona znaczenia.

Opisane powyżej uchybienia, zwłaszcza zaniechanie oceny zasadności stosowania wobec wnioskodawczyni tymczasowego aresztowania już po wydaniu w dniu 26 sierpnia 2004 r. postanowienia o zmianie trybu, doprowadziły do rażącej obrazy art. 552 § 4 k.p.k., które z uwagi na charakter i skutki, mogły mieć istotny wpływ na treść zaskarżonego wyroku. Inna (wszak w oparciu o powyższe spostrzeżenia - możliwa) ocena zasadności stosowania wobec wnioskodawczyni tymczasowego aresztowania po dniu 26 sierpnia 2004 r., skutkowałaby uznaniem - co do zasady, w określonym w ten sposób zakresie - zasadności jej przedmiotowego roszczenia.

Wobec tego, że te stwierdzone uchybienia powstały już w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, a Sąd je prowadzący nie dopełnił ciążącego przede wszystkim na nim obowiązku rozważenia przy ocenie przedmiotowego wniosku, wszystkich tych wyszczególnionych powyżej okoliczności, doprowadzając w ten sposób do wspomnianej rażącej obrazy prawa, należało uchylić także i jego orzeczenie oraz przekazać sprawę do ponownego rozpoznania temu to Sądowi. Taki sposób rozstrzygnięcia uzasadniał też zakres tych czynności, których przeprowadzenie jest niezbędne dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, a które to - z uwagi na charakter - dotyczą istoty sprawy, tak więc z zasady (art. 452 § 1 k.p.k.) nie są możliwe do przeprowadzenia w postępowaniu odwoławczym.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy oceni przedmiotowy wniosek, także w aspekcie tych powołanych i opisanych powyżej okoliczności, których to kompleksowe rozważenie dopiero pozwoli rozstrzygnąć, z pełnym poszanowaniem obowiązujących w tej mierze przepisów ustawy, co do jego słuszności.

Z tych wszystkich względów, orzeczono jak wyżej.