Uchwała z dnia 1992-03-13 sygn. I PZP 14/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I PZP 14/92

Uchwała z dnia 13 marca 1992 r.

Przewodniczący: sędzia SN A. Józefowicz.

Sędziowie SN: J. Iwulski (sprawozdawca), J. Skibińska-Adamowicz.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora I. Kaszczyszyn, w sprawie z powództwa Stanisława O. przeciwko (...) Przedsiębiorstwu Konstrukcji Stalowych (...) w K. o zapłatę ustawowych odsetek, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie postanowieniem z dnia 28 listopada 1991 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy można domagać się zmiany wysokości lub sposobu świadczenia pieniężnego wyrażonego w walucie obcej w razie istotnej zmiany siły nabywczej tego pieniądza po powstaniu zobowiązania (art. 358¹ § 3 k.c.)?

podjął następującą uchwałę:

W sprawach z zakresu prawa pracy, których przedmiotem jest żądanie wykonania zobowiązania pieniężnego wyrażonego w walucie obcej, może być zastosowany przepis art. 358(1) § 3 kodeksu cywilnego w zw. z art. 300 kodeksu pracy.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 20 marca 1987 r. Sąd Rejonowy - Sąd Pracy dla Krakowa - Nowej Huty w Krakowie zasądził na rzecz powoda Stanisława O. od strony pozwanej (...) Przedsiębiorstwa Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Przemysłowych (...) w K. m.in. kwotę 9.620 koron czechosłowackich z 8% odsetkami. Z należności tej strona pozwana nie zapłaciła kwoty 3.397 koron z odsetkami. Powód żądał zasądzenia kwoty 8.300.000 zł ustalonej w ten sposób, że przeliczył należność na złote polskie, w wyniku czego otrzymał kwotę 2.736.660 zł, a następnie waloryzował ją zwiększając trzykrotnie.

Sąd Rejonowy - Sąd Pracy dla Krakowa - Nowej Huty w Krakowie wyrokiem z dnia 30 lipca 1990 r. oddalił powództwo ze względu na to, że wysokość odsetek dla świadczenia pieniężnego w walucie obcej wynosi 8% i nie uległa zmianie.

Rozpoznając rewizję powoda Sąd Wojewódzki - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie przedstawił Sądowi Najwyższemu rozpoznawane zagadnienie prawne podnosząc, że nie ulega wątpliwości, iż świadczenie wyrażone w walucie zagranicznej jest świadczeniem pieniężnym, wobec czego możliwe byłoby stosowanie do niego art. 358¹ § 3 k.c. Jednakże, zdaniem Sądu Wojewódzkiego, przeciwko temu przemawia okoliczność, że wysokość odsetek od należności w walucie obcej nie była zmieniana "tak jakby inflacja nie dotyczyła tej waluty".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) wprowadzona została możliwość sądowej waloryzacji świadczeń pieniężnych (art. 358¹ § 3 k.c.). Stanowi ona wyjątek od utrzymanych zasad pacta sunt servanda i zasady nominalizmu (art. 354 § 1 k.c. i art. 358 § 1 k.c.). Szczególna klauzula waloryzacyjna, ustanowiona art. 358¹ § 3 k.c., polega na możliwości zmiany przez sąd wysokości lub sposobu spełniania świadczenia pieniężnego, choćby było ono ustalone w orzeczeniu lub umowie, po rozważeniu interesów stron i zgodnie z zasadami współżycia społecznego, w przypadku istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania. Waloryzacja następuje w wyniku kształtującej prawo decyzji sądu, która może mieć charakter rozstrzygnięcia zawartego w orzeczeniu, ale także może jedynie prejudycjalnie poprzedzać ewentualne zasądzenie zwaloryzowanej należności. Od początku funkcjonowania przepis ten wzbudzał zainteresowanie doktryny oraz wywoływał trudności w praktyce orzeczniczej. Ich wyrazem jest przedstawione przez Sąd Wojewódzki zagadnienie prawne. Przed przystąpieniem do rozważań nad nim należy jednak wstępnie przeanalizować problem, czy przepis art. 358¹ § 3 k.c. może mieć zastosowanie w sprawach ze stosunku pracy (bo z takim roszczeniem mamy do czynienia w niniejszej sprawie). Zgodnie bowiem z art. 300 k.p. przepisy kodeksu cywilnego do stosunku pracy stosujemy tylko w sprawach nie uregulowanych przepisami prawa pracy i jedynie wówczas, gdy nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Nie powinno budzić wątpliwości, że przepisy prawa pracy nie regulują waloryzacji świadczeń pieniężnych, jak również samej zasady nominalizmu przy ich spełnianiu. Z tego punktu widzenia nie ma przeszkód, aby sięgać do przepisów kodeksu cywilnego. Również nie można wskazać żadnej zasady prawa pracy, która generalnie wyłączałaby możliwość waloryzacji świadczeń pieniężnych. W szczególności zasada pełnej odpłatności za pracę (art. 13 k.p.) nie sprzeciwia się możliwości waloryzacji zaległego wynagrodzenia za pracę. Wręcz przeciwnie, z zasady tej wynika, że pracownik za swoją pracę powinien otrzymać określoną wartość ekonomiczną. Gdyby więc zakład pracy po powstaniu określonego świadczenia pieniężnego wchodzącego w skład wynagrodzenia za pracę nie świadczył go i doszło do istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, to możliwe byłoby zwaloryzowanie tego świadczenia. W stosunku do wynagrodzenia za pracę nie chodzi oczywiście o możliwość żądania jego podwyższenia na podstawie waloryzacji świadczeń. Analizowany przepis nie dotyczy bowiem w ogóle takiej sytuacji, gdyż odnosi się tylko do świadczeń po powstaniu konkretnego zobowiązania. Nie można wykluczyć, że klauzula waloryzacyjna dla poszczególnych roszczeń ze stosunku pracy będzie stosowana w sposób zmodyfikowany lub też w ogóle nie znajdzie zastosowania. Będzie to możliwe poprzez "odpowiednie stosowanie" przepisu, zgodnie z art. 300 k.p. Wracając do przedstawionego zagadnienia należy stwierdzić, że w dalszym ciągu w naszym prawie cywilnym obowiązuje zasada walutowości, wyrażona w art. 358 § 1 k.c., zawierająca się w stwierdzeniu, że zobowiązania pieniężne na obszarze Polski mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim. Jednakże już powołany przepis wprowadza możliwość wyjątków od tej zasady z mocy szczególnych przepisów ustawowych. Jednym z nich są należności za pracę wykonywaną przez pracowników zatrudnionych za granicą na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem - jedn. tekst: Dz. U. Nr 44, poz. 259 (z orzecznictwa SN por. np. wyrok z dnia 25 lipca 1979 r. I PRN 95/79, OSNCP 1980, z. 2, poz. 29; uchwałę z dnia 2 października 1979 r. I PZP 36/79, OSNCP 1980, z. 3 poz. 44; uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia 16 stycznia 1980 r. V PZP 5/80, OSNCP 1981, z. 7, poz. 122; wyrok z dnia 22 marca 1985 r. I PR 8/85, OSNCP 1986, z. 1-2, poz. 13; uchwałę składu 7 sędziów z dnia 9 listopada 1988 r. III PZP 27/88, OSNCP 1989, z. 4, poz. 49; uchwałę z dnia 7 stycznia 1988 r. III PZP 57/87, OSNCP 1989, z. 10, poz. 144).

art. 358 § 1 k.c. posługuje się wyrażeniem "pieniądz polski", co w sposób jednoznaczny stanowi przeciwstawienie dla "pieniądza obcego", "waluty zagranicznej". Już w następnym przepisie art. 358¹ § 1 (a także 358¹ § 3 k.c.) ustawa używa sformułowania "pieniądz", "suma pieniężna" bez znaczenia, że chodzi o "pieniądz polski". Wykładnia językowa prowadzi w tej sytuacji do wniosku, że ustawa wyraźnie rozróżnia pojęcia "pieniądz polski" i "pieniądz". Jeżeli tak, należy uznać, że nie są one identyczne, a użyte w art. 358¹ § 1 i § 3 pojęcie "pieniądz", "suma pieniężna", "świadczenie pieniężne" oznacza zarówno "pieniądz polski", jak i "zagraniczny". Przyjęcie, że w art. 358¹ § 1 k.c. sformułowanie "pieniądz", "suma pieniężna" dotyczy tylko "pieniądza polskiego" prowadziłoby do wniosku, że zasada nominalizmu nie odnosi się do świadczeń wyrażonych w walucie obcej (oczywiście w zakresie dopuszczonych ustawowo możliwości tego rodzaju świadczeń pieniężnych), co jest nieprawidłowe. Zasada nominalizmu dotyczy zarówno świadczeń wyrażonych w pieniądzu polskim, jak i świadczeń wyjątkowo wyrażanych w walucie obcej. Tym samym należy uznać, że sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych przewidziana art. 358¹ § 3 k.c. jako wyjątek od zasady nominalizmu odnosi się do tej zasady w zakresie świadczeń pieniężnych wyrażonych w jakiejkolwiek walucie. Nie można przyjąć argumentu, że taka wykładnia sformułowania "świadczenia pieniężne", "pieniądz", użytego w art. 358¹ § 3 k.c., prowadziłaby do eliminacji możliwości ustanawiania przez strony klauzuli walutowej (art. 358¹ § 2 k.c.). art. 358¹ § 2 k.c. należy bowiem rozumieć w ten sposób, że strony mogą umownie zastrzec, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz, na który opiewa to świadczenie, miernika wartości. Tego rodzaju zastrzeżenie ustawowe, że miernik waloryzacji (klauzula) ma być "inny niż pieniądz" nie było konieczne i należy je rozumieć jako swoiste podkreślenie przez ustawodawcę rodzaju tego miernika. Nie ma więc przeszkód do stosowania umownej klauzuli waloryzacyjnej waluty, mimo rozumienia pojęcia "suma pieniężna" (art. 358¹ § 1 k.c.) czy "świadczenie pieniężne" (art. 358¹ § 2 k.c.) jako dotyczących zarówno pieniędzy polskich, jak i zagranicznych. Nie może być przy tym mowy o traktowaniu pieniędzy zagranicznych (środków płatniczych prawnie stosowanych w tym charakterze w innych krajach) nie jako pieniędzy w rozumieniu naszego prawa (por. zwłaszcza uzasadnienie uchwały połączonych Izb Cywilnej i Administracyjnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 12 czerwca 1981 r. V PZP 3/81, OSNCP 1982, z. 7, poz. 92). Tym samym nie ma przeszkód, aby sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych mogła znaleźć zastosowanie także do świadczeń wyrażonych w walucie obcej. Zgłoszone przez Sąd Wojewódzki w tym zakresie wątpliwości, wyprowadzone z regulacji dotyczących odsetek ustawowych, nie mogą prowadzić do odmiennej oceny. Przede wszystkim nie ma formalnoprawnego połączenia instytucji odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego z sądową jego waloryzacją. Funkcja tych dwóch instytucji prawnych jest inna i wobec tego nie można w żadnym zakresie twierdzić, że naliczanie względem opóźnionego świadczenia pieniężnego odsetek ustawowych powoduje wyłączenie możliwości waloryzacji świadczenia. Nie można oczywiście nie zauważyć, że (zwłaszcza przed zmianą kodeksu cywilnego) ustawodawca wprowadził bardzo wysoką stopę odsetek ustawowych, powodując tym samym także skutek w postaci ustawowej waloryzacji świadczeń opóźnionych. Okoliczność ta powinna być przeto uwzględniana przy stosowaniu art. 358¹ § 3 k.c., nie wyłączając jednak samej możliwości waloryzacji. Dokonać tego można przy uwzględnianiu interesów stron oraz zasad współżycia społecznego. To, że odsetki ustawowe za opóźnienie w spełnieniu świadczenia wyrażonego w walucie obcej, zostały ustalone na stosunkowo niskim poziomie 8% w skali rocznej i nie były zmieniane, wskazuje wręcz na potrzebę waloryzacji świadczeń, co oczywiście dotyczyć będzie tylko świadczeń wyrażonych w takich walutach obcych, których siła nabywcza uległa istotnej zmianie po powstaniu zobowiązania.

Biorąc powyższe pod rozwagę i dopasowując odpowiedź do rodzaju roszczenia stanowiącego przedmiot rozpoznawanej sprawy podjęto uchwałę jak na wstępie.

OSNC 1992 r., Nr 9, poz. 160