Uchwała z dnia 1990-11-09 sygn. III PZP 19/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt  III PZP 19/90

Uchwała z dnia 9 listopada 1990 r.

Przewodniczący: sędzia SN - W. Sanetra (sprawozdawca).

Sędziowie SN: J. Borkowski, J. Iwulski. 

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora J. Szewczyka, w sprawie z powództwa Genowefy B. przeciwko Spółdzielni Niewidomych (...) o uznanie za bezskuteczne wypowiedzenia warunków umowy o pracę po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi, postanowieniem z dnia 29 czerwca 1990 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy stosowanie do wypowiedzenia warunków pracy i płacy "odpowiednio" przepisów o wypowiadaniu umów (art. 42 § 1 k.p. w związku z art. 45 k.p.) oznacza, że pracownikowi, który nie złożył oświadczenia o odmowie przyjęcia zaproponowanych warunków i którego stosunek pracy nie uległ przez to rozwiązaniu, przysługuje odszkodowanie przewidziane w art. 47 k.p.?"

podjął następującą uchwałę:

Pracownikowi, który nie złożył oświadczenia o odmowie przyjęcia zaproponowanych mu w wypowiedzeniu warunków pracy lub płacy i którego stosunek pracy nie uległ rozwiązaniu, a został jedynie przekształcony, przysługuje odszkodowanie na zasadach określonych w art. 45 i 47¹ k.p. w związku z art. 42 § 1 k.p.

Uzasadnienie

Rozstrzygane pytanie prawne powstało w związku ze sprawą Genowefy B., która dochodziła uznania za bezskuteczne wypowiedzenia jej warunków pracy i płacy przez Spółdzielnię Mieszkaniową (...) w Ł. Sąd Pracy w Łodzi uznał wypowiedzenie jej warunków pracy i płacy za bezskuteczne zarówno z uwagi na brak przyczyny uzasadniającej dokonanie przez stronę pozwaną tej czynności prawnej, jak i ze względu na naruszenie trybu postępowania przewidzianego w art. 38 k.p. Sąd ten uznał także, że brak było podstaw do zasądzenia na rzecz powódki odszkodowania w trybie art. 45 § 2 k.p., gdyż nie można przyjąć, że żądanie powódki uznania wypowiedzenia warunków pracy i płacy nie może być uwzględnione, gdyż jest niemożliwe lub niecelowe ze względu na likwidację lub upadłość zakładu pracy albo zmiany organizacyjne lub produkcyjne związane z ograniczeniem zatrudnienia w zakładzie pracy.

Na tym tle Sąd Wojewódzki - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi postawił ogólniejsze pytanie prawne, czy w ogóle odszkodowanie wprowadzone do kodeksu pracy przez nowelę z dnia 7 kwietnia 1989 r. (Dz. U. Nr 20, poz. 107), która między innymi zmodyfikowała treść art. 45 k.p. i wprowadziła nowy przepis art. 47¹ k.p., ma zastosowanie w odniesieniu do wypowiedzenia zmieniającego.

Uzasadnienie 

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

W doktrynie prawa pracy od wielu lat postulowano przyznanie także pracownikom zwalnianym w trybie wypowiedzenia - a nie tylko pracownikom, z którymi stosunek pracy rozwiązuje się bez wypowiedzenia - alternatywnego, oprócz przywrócenia do pracy, roszczenia odszkodowawczego. Bardzo ważkim argumentem na rzecz wprowadzenia tego odszkodowania było to, że naruszające prawo zachowanie zakładu pracy, polegające na wypowiedzeniu umowy o pracę bez uzasadnienia lub z pogwałceniem przepisów o wypowiedzeniu, w sytuacji gdy pracownik rezygnuje z dochodzenia przywrócenia do pracy, nie zostaje napiętnowane i wobec tego bezprawna czynność zakładu pracy uchodzi mu bezkarnie. Przy rozwiązaniu niezwłocznym jest natomiast i sankcja odszkodowania, i możliwość zastosowanie grzywny z art. 281 pkt 1 k.p. Modyfikując treść art. 45 k.p. prawodawca wyraźnie miał na względzie również - a może nawet przede wszystkim - potrzebę wprowadzenia roszczenia odszkodowawczego jako sankcji, a nawet swoistej kary, skierowanej przeciwko naruszaniu przez zakłady pracy przepisów o wypowiedzeniu umów o pracę. Naruszenia te są przy tym zarówno groźne tam, gdzie idzie o wypowiedzenie definitywne, jak i wypowiedzenie zmieniające. Przemawia to wyraźnie za rozciągnięciem zakresu zastosowania sankcji odszkodowawczej z art. 45 k.p. również na wypowiedzenie warunków pracy lub płacy. Za taką wykładnią tego przepisu przemawia także art. 42 § 2 k.p., który nakazuje do wypowiedzenia zmieniającego stosować odpowiednio przepisy o wypowiedzeniu umowy o pracę. Z normy tej wynika, że przepisy o wypowiedzeniu stosuje się do wypowiedzenia zmieniającego, zaś zastrzeżenie, iż stosowanie to ma być odpowiednie oznacza, że określonych reguł prawa pracy, normujących wypowiedzenie, nie stosuje się bądź stosuje się je z modyfikacjami do wypowiedzenia warunków pracy lub płacy, jeżeli za tym przemawiają jakieś poważne względy czy przesłanki natury językowo-logicznej, systemowej, celowościowej, historycznej lub funkcjonalnej. Inaczej mówiąc, trzeba by wykazać, że z tych lub jeszcze innych powodów normy z art. 45 k.p. bądź ich fragmenty nie mają zastosowania do wypowiedzenia warunków pracy lub płacy.

W uzasadnieniu postanowienia Sądu Wojewódzkiego formułującego pytanie prawne w przedmiotowej sprawie twierdzi się, że z treści art. 45 § 1 k.p. wynika, iż odszkodowanie przewidziane w tym przepisie przysługuje pracownikowi wtedy, gdy umowa o pracę "uległa rozwiązaniu". Tymczasem brak odmowy ze strony pracownika przyjęcia nowych, zaproponowanych mu, warunków nie prowadzi do rozwiązywania umowy o pracę, lecz do zmiany niektórych jej postanowień. W argumentacji tej pomija się jednak, że rozumowanie takie nie stoi na przeszkodzie - zgodnie z dotychczasową praktyką i orzecznictwem Sądu Najwyższego - dochodzeniu przez pracowników, którym wypowiedziano warunki pracy lub płacy, roszczenia o uznanie takiego wypowiedzenia za bezskuteczne bądź o przywrócenie do pracy, mimo że podjęli oni pracę na zaproponowanych warunkach, kwestionując jednak nadal prawo zakładu pracy do wypowiedzenia im poprzednich warunków. Przyjmuje się więc, że pracownik ma roszczenie o przywrócenie do pracy, mimo że nie doszło do rozwiązania jego stosunku pracy, lecz jedynie do zmiany dotychczasowych warunków płacy lub pracy. Okoliczność, że w art. 45 k.p. mowa jest o "rozwiązaniu umowy o pracę", nie stoi na przeszkodzie, by przepis ten stosować także do wypadków, w których dochodzi jedynie do "zmiany umowy o pracę", i to zarówno wtedy, gdy pracownik występuje o przywrócenie go do pracy, jak i z wprowadzonym w kwietniu 1989 r. nowym roszczeniem odszkodowawczym.

Na rzecz stanowiska wyłączającego możliwość zasądzenia odszkodowania z art. 45 k.p. także w związku z wypowiedzeniem zmieniającym, w uzasadnieniu Sądu Wojewódzkiego podnosi się, że jest ono jakoby zgodne z celem przepisów o odszkodowaniu "jakim, w świetle dotychczasowych regulacji odnoszących się do odszkodowania, było wyrównanie szkody polegającej na utracie wynagrodzenia wskutek wcześniejszego lub natychmiastowego rozwiązania umowy o pracę". Jest jednak wątpliwe, czy wyrównanie szkody polegającej na utracie wynagrodzenia wskutek wcześniejszego lub natychmiastowego rozwiązania umowy o pracę jest celem odszkodowania z art. 45 k.p. Przysługuje ono bowiem, mimo że pracownik skorzystał z okresu wypowiedzenia i jego wysokość nie jest zrelatywizowana do okresu pozostawania pracownika bez pracy (art. 47¹ k.p.). Z reguły pracownik, któremu wypowiedziano warunki pracy lub płacy, traci na wynagrodzeniu (bądź traci dogodniejszą czy bardziej prestiżową pracę), podczas gdy pracownik, z którym rozwiązano umowę o pracę w drodze wypowiedzenia i który po upływie okresu wypowiedzenia natychmiast podejmuje zatrudnienie w innym zakładzie pracy, dość często nie doznaje żadnego uszczerbku majątkowego, a mimo to odszkodowanie z art. 45 k.p. będzie mu się należało. Świadczy to tylko o tym, że odszkodowanie to nie jest ściśle zrelatywizowane do powstałej szkody i jej wysokości i w tym sensie ma charakter zryczałtowany. [W myśl poglądu wyrażonego w Krakowskim Przeglądzie Sądowym (Biuletyn Sądu Wojewódzkiego w Krakowie nr 2/89, s. 29) odszkodowanie z art. 47¹ k.p. jest odprawą.] Sąd orzekający o odszkodowaniu na podstawie art. 45 k.p. w granicach wyznaczonych przez art. 47¹ k.p. powinien wziąć pod uwagę wielkość wynagrodzenia utraconego przez pracownika w wyniku niezgodnego z prawem przekształcenia treści jego stosunku pracy, jak również inne niedogodności wynikające ze zmiany jego warunków pracy (gorsza, uciążliwsza praca, niższe stanowisko, niniejszy prestiż). Trudno więc przyjąć, że sankcja odszkodowawcza w razie wypowiedzenia zmieniającego jest sprzeczna z celem dotychczasowych przepisów ustawiających odszkodowanie w razie wadliwego rozwiązania stosunku pracy przez zakład pracy, gdyż cel przepisów wprowadzających nowy typ odszkodowania (art 45, art. 47¹ k.p.) rysuje się zasadniczo inaczej niż cel odszkodowań przewidzianych w poprzednio obowiązującym stanie prawnym, co zresztą akcentuje się także w uzasadnieniu wyroku Sądu Wojewódzkiego.

Wybór roszczenia o przywrócenie do pracy (uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne) bądź roszczenia odszkodowawczego z art. 45 § 1 k.p. pozostawiony został pracownikowi. Sąd wbrew jego woli może nie uwzględnić jego powództwa restytucyjnego jedynie w stanie faktycznym wskazanym w art. 45 § 2 k.p., podobnie jak nie może orzec o przywróceniu go do pracy, gdy domaga się on jedynie odszkodowania. Gdyby zamysł ustawodawcy był inny, tj. gdyby chciał on pozostawić do uznania sądu czy w razie wypowiedzenia definitywnego - i odpowiednio także wypowiedzenia warunków pracy lub płacy - przywracać pracownika do pracy czy też zasądzać na jego rzecz odszkodowanie, to bezprzedmiotowy i zbędny byłby art. 45 § 2 k.p. oraz niezrozumiałe byłoby użycie w art. 45 § 1 k.p. zwrotu "stosownie do żądania pracownika". "Żądanie" to pracownik może zmienić w czasie procesu, ale jest to inne zagadnienie, gdyż w takim wypadku rozstrzygnięcie sądowe następuje z poszanowaniem jego woli. Wprawdzie art. 477¹ k.p.c. postanawia, że jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, to sąd może także z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne, lecz w wypadku zwolnienia pracownika (za wypowiedzeniem i w trybie wypowiedzenia zmieniającego) granice swobody sądu co do wyboru roszczenia alternatywnego zostały określone w sposób szczególny w art. 45 § 2 k.p. i tylko w tych ramach sąd może orzec o odszkodowaniu wbrew żądaniu pracownika przywrócenia go do pracy (uznaniu wypowiedzenia za bezskuteczne).

OSNC 1991 r., Nr 5-6, poz. 62