Uchwała z dnia 1987-12-29 sygn. III CZP 79/87

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 79/87

Uchwała z dnia 29 grudnia 1987 r. 

Przewodniczący: sędzia SN Z. Świeboda. Sędziowie SN: G. Bieniek (sprawozdawca), H. Ciepła.  

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jadwigi K. przeciwko Władysławowi P. i Antoninie P. o zakaz czynienia przeszkód i z powództwa wzajemnego o przeniesienie prawa własności po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 15 grudnia 1987 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie postanowieniem z dnia 27 października 1987 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1. Czy przekraczającemu granicę przy budowie może przysługiwać roszczenie z art. 231 § 1 k.c. o przeniesienie na niego własności części nieruchomości zajętej pod budowę z przekroczeniem granicy?

2. Czy na podstawie art. 365 § 1 i 3 k.c. może nastąpić przejście na wznoszącego budynek uprawnienia do wyboru sposobu regulacji statusu gruntu zajętego pod budowę z przekroczeniem granicy i czy może doprowadzić to do przejścia na niego roszczenia przewidzianego w art. 151 k.c. zdanie drugie?"

podjął następującą uchwałę:

1. Samoistny posiadacz w dobrej wierze, który przekroczył granicę sąsiedniego gruntu przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia, o wartości znacznie przekraczającej wartość zajętej na ten cel części działki, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem.
2. Uprawnienie do wyboru żądań określonych w art. 151 zdanie drugie k.c. przysługuje wyłącznie właścicielowi tego gruntu, którego granice zostały przekroczone przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia.

Uzasadnienie 

Przedstawione Sądowi Najwyższemu przez Sąd Wojewódzki budzące poważne wątpliwości zagadnienia prawne nasunęły się w sprawie, w której powódka wniosła o nakazanie pozwanym, by usunęli z działki nr 624/4 wchodzącej obecnie w skład działki 331/1 objętej księgą wieczystą KW Nr (...) wapno i zasypali wykopany dół, a także usunęli posadzone drzewa, przywracając tę część działki do stanu pierwotnego i oddając ją w posiadanie powódki. Dla uzasadnienia swych twierdzeń powódka wskazała, że jest właścicielką i posiadaczką tej działki.

Pozwani Władysław i Antonina P. przyznali, że powódka jest właścicielką spornej działki, jednakże w posiadaniu ma tylko południową jej część, gdyż północną część działki nr 624/4 posiadają pozwani. Na tej części działki nr 624/4 wybudowali oni część swego budynku mieszkalnego i dla prawidłowego korzystania z niego powinni być współwłaścicielami odpowiedniej części tej działki. Wychodząc z tych założeń pozwana Antonina P. wytoczyła powództwo wzajemne, w którym żądała nakazania powódce złożenia oświadczenia woli przenoszącego na pozwaną Antoninę P. północną część działki nr 624/4 wydzieloną przez biegłego sądowego oraz udział wynoszący 19/24 w działce nr 620/2, będącej współwłasnością powódki i pozwanej Antoniny P.

Ustalono, że budynek mieszkalny pozwanych usytuowany jest na: działce nr 624/4 stanowiącej własność powódki - około 37 m²; na działce 620/2, będącej współwłasnością powódki i pozwanej Antoniny P. około 8 m² i na działce nr 624/5 - będącej własnością Antoniny P. około 45 m². Powódka - w innej sprawie - wystąpiła już przeciwko pozwanym o wydanie części działki nr 624/4 zajętej pod budowę, jednakże jej żądanie zostało oddalone przez Sąd Najwyższy w sprawie (...). W sprawie tej ustalono, że pozwana Antonina P. nie przekroczyła - przy wznoszeniu budynku - granicy z winy umyślnej.  

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Istota pierwszego zagadnienia prawnego przedstawionego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu sprowadza się do ustalenia stosunku art. 151 do art. 231 k.c. Podejmując to zagadnienie - które dotychczas nie było szerzej rozważone w doktrynie - wstępnie należy wskazać, że art. 151 k.c. ma zastosowanie między właścicielami sąsiednich gruntów. Wzniesienie na sąsiednim gruncie części budynku lub innego urządzenia budowanego na własnym gruncie (grunt wyjściowy) stanowi niewątpliwie naruszenie prawa własności właściciela tego sąsiedniego gruntu. Gdyby w tej sytuacji konsekwentnie stosować jedynie ogólne przepisy regulujące prawo własności, to właściciel gruntu sąsiedniego mógłby zawsze żądać od właściciela gruntu wyjściowego przywrócenia stanu poprzedniego i zaniechania naruszeń, jeśli na przeszkodzie nie stałyby zasady współżycia społecznego. Wszakże takie rozwiązanie w wielu przypadkach stałoby w sprzeczności z interesem społeczno-gospodarczym i mogłoby powodować poważne szkody gospodarcze.

Takim, niepożądanym skutkom ma zapobiegać art. 151 k.c., w którym nie tylko ograniczono uprawnienie do żądania przywrócenia stanu poprzedniego przez właściciela gruntu, którego granice przekroczono, lecz przewidziano inne sposoby rozwikłania splotu interesów, do jakiego doszło na skutek przekroczenia granicy gruntu przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia. Mianowicie właścicielowi sąsiedniego gruntu przyznano uprawnienie do żądania wykupu stosownej części gruntu lub wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności gruntowej (art. 151 k.c.). Przepis ten zamieszczono w dziale dotyczącym treści i wykonywania własności, w grupie przepisów tzw. prawa sąsiedzkiego.

Taka geneza art. 151 k.c. i jego lokata mogą dawać pewne podstawy do uznania go za przepis szczególny, także w stosunku do art. 231 k.c. Jest to argument istotny, trudno uznać go za decydujący. Jeśli bowiem zważyć na treść art. 231 k.c. i odnieść ją także do ogólnych przepisów regulujących prawo własności, to przecież także ten przepis przewiduje - oprócz rozliczenia pieniężnego i zabrania nakładów in natura - inny sposób rozwiązania splotu interesów, do jakiego dochodzi na skutek budowy na cudzym gruncie, mianowicie wykup tego gruntu przez posiadacza.

Taka geneza obu przepisów i ich funkcja sprawiają, że zakresy ich hipotez przecinają się w określonych stanach faktycznych. Bez trudu można wskazać taką sytuację, kiedy właściciel jednej nieruchomości będący zarazem samoistnym posiadaczem sąsiedniej nieruchomości lub jej części wzniósł budynek lub inne urządzenie w całości lub w części na granicy obu tych nieruchomości. Taki właśnie stan faktyczny zaistniał w niniejszej sprawie.

Powstaje zatem pytanie: czy w tej sytuacji z roszczeniem wynikającym z art. 151 k.c. może jedynie wystąpić właściciel gruntu, którego granice przekroczono przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia, czy też z roszczeniem wynikającym z art. 231 § 1 k.c. może także wystąpić samoistny posiadacz w dobrej wierze tej części gruntu, który wzniósł budynek lub inne urządzenie na tej części gruntu, przekraczając w ten sposób granice sąsiedniej nieruchomości. Innymi słowy, chodzi o to, czy w tej sytuacji mamy do czynienia z konkurencją przepisów, a jeśli tak, to czy przepisy te wzajemnie się wyłączają, czy uzupełniają, czy też w określonej sytuacji jednemu z nich należy przyznać pierwszeństwo.

Punktem wyjścia rozwiązania tego problemu musi być art. 151 k.c. Z jego treści wynika jednoznacznie, iż roszczenia w nim przewidziane nie przysługują współwłaścicielowi gruntu wyjściowego, tj. gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie. Przeciwnie, legitymacja czynna przysługuje wyłącznie właścicielowi gruntu sąsiedniego (a także użytkownikowi wieczystemu tego gruntu). Może on wyjątkowo żądać przywrócenia stanu poprzedniego (jeśli przekroczono granicę z winy umyślnej bądź wprawdzie przekroczenie nie nosi cech winy umyślnej, lecz właściciel gruntu sąsiedniego bez nie uzasadnionej zwłoki sprzeciwił się przekroczeniu granicy albo wykazał, iż grozi mu niewspółmiernie wielka szkoda), z reguły zaś stosownego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie odpowiedniej służebności gruntowej albo wykupienia zajętej części gruntu. Jeśli zatem właściciel gruntu, którego granice przekroczono (gruntu sąsiedniego), nie dochodzi żadnego z tych roszczeń, to w istocie brak byłoby możliwości prawnego uregulowania powstałej sytuacji faktycznej na podstawie art. 151 k.c. Taki wniosek nie jest możliwy do przyjęcia. Wykładnia obowiązujących przepisów prawa musi zmierzać do poszukiwania takich rozwiązań prawnych, które pozwalają uregulować stan prawny nieruchomości.

Poszukiwanie tych rozwiązań może zmierzać w dwóch kierunkach. Po pierwsze można uznać, że z mocy art. 365 § 1 i 3 k.c. - stosowanego odpowiednio - na wznoszącego budynek lub inne urządzenie przechodzi nie tylko uprawnienie wyboru przewidzianego w art. 151 zd. 2 k.c. sposobu regulacji statusu prawnego gruntu zajętego pod budowę z przekroczeniem granicy, lecz przechodzą na niego także roszczenia określone w art. 151 zd. 2 k.c. Innymi słowy, właściciel gruntu wyjściowego mógłby żądać albo ustanowienia służebności gruntowej za zapłatą odpowiedniego wynagrodzenia, albo zobowiązania właściciela gruntu sąsiedniego do przeniesienia na niego własności zajętej części gruntu. Drugie rozwiązanie zmierza do przyznania samoistnemu posiadaczowi w dobrej wierze wznoszącemu budynek lub inne urządzenie z przekroczeniem granicy sąsiedniego gruntu - roszczenia z art. 231 § 1 k.c.

Pierwsze rozwiązanie - którego w istocie dotyczy druga wątpliwość prawna przedstawiona przez Sąd Wojewódzki - nie wchodzi w rachubę. Za jego odrzuceniem przemawiają dwa zasadnicze argumenty: po pierwsze, stosowaniu art. 365 § 1 i 3 k.c. do roszczeń wynikających z art. 151 zd. drugie k.c. - bądź to wprost, bądź z modyfikacjami (jako warianty stosowania odpowiedniego) - sprzeciwia się charakter tych roszczeń. Nie są to bowiem roszczenia czysto obligacyjne, lecz wynikają ze stosunków prawnorzeczowych. Jeśli tak, to stosowanie wprost art. 365 § 1 i 3 k.c. - jako jednego z wariantów stosowania odpowiedniego nie jest możliwe, stosowanie zaś art. 365 § 1 i 3 k.c. z modyfikacjami - jako kolejnego wariantu stosowania odpowiedniego - nie wchodzi w rachubę, gdyż trudno wskazać taki sposób modyfikacji, który nie przekreśliłby zarówno treści art. 151 zd. 2 k.c., jak i art. 365 § 1 i 3 k.c.

Po wtóre, art. 365 § 1 i 3 k.c. przewiduje tylko możliwość przejścia na wierzyciela samego wyboru sposobu spełnienia świadczenia, co oznacza, przy roszczeniach przewidzianych w art. 151 zd. 2 k.c., iż wyboru tych roszczeń miałby dokonać właściciel gruntu wyjściowego, wszakże wyłącznie uprawnionym do ich dochodzenia pozostawałby zawsze właściciel gruntu sąsiedniego, którego granice przekroczono. Odmiennej wykładni zmierzającej do przyznania uprawnień dochodzenia roszczeń z art. 151 zd. 2 k.c. właścicielowi gruntu wyjściowego, tj. gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie - sprzeciwia się jednoznaczne brzmienie art. 151 k.c.

W konkluzji stwierdzić należy, że nawet stosowanie art. 365 § 1 i 3 k.c. do roszczeń przewidzianych w art. 151 zd. 2 k.c. nie rozwiązuje problemu prawnego uregulowania stanu, jaki powstał wskutek przekroczenia granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia, jeżeli właściciel gruntu sąsiedniego zachowuje się biernie. Chodzi o to, że na właściciela gruntu wyjściowego mogłoby - z mocy art. 365 § 1 i 3 k.c. - przejść jedynie uprawnienie do wyboru roszczenia, którego dochodzenie zastrzeżone jest jednak wyłącznie dla właściciela gruntu sąsiedniego.

Akceptowanie rozwiązań, które uniemożliwiałyby właścicielowi gruntu wyjściowego prawne uregulowanie stanu, jaki powstał na skutek przekroczenia granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia jedynie z tą motywacją, iż stan taki nie ogranicza w istotny sposób jego prawa własności, nie jest możliwe. Sprzeciwia się temu potrzeba poszukiwania pozytywnych rozwiązań pozwalających prawnie uregulować taki stan. Brak tej regulacji bowiem stwarza realne zarzewie konfliktów między stronami. Wychodząc z tych założeń i biorąc pod uwagę fakt, że brak jest podstaw prawnych do przyjęcia tezy, iż art. 151 i 231 k.c. wzajemnie się wyłączają, stwierdzić należy, że samoistny posiadacz w dobrej wierze, który przekroczył granicę sąsiedniego gruntu przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia, o wartości znacznie przekraczającej wartość zajętej na ten cel części działki, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność tak zajętego gruntu sąsiedniego za odpowiednim wynagrodzeniem. Oczywiście możliwość skutecznego dochodzenia roszczenia z art. 231 § 1 k.c. uzależniona jest od spełnienia przesłanek przewidzianych w tym przepisie. Tak więc roszczenie to będzie przysługiwało: po pierwsze, samoistnemu posiadaczowi części sąsiedniej nieruchomości, będącemu w dobrej wierze; po wtóre, objęcie w posiadanie części sąsiedniego gruntu w dobrej wierze nastąpiło przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia, tym samym przekroczenie granicy z winy umyślnej wyłącza dobrą wiarę posiadania; po trzecie, wartość części budynku lub innego urządzenia musi być taka, iż przewyższa znacznie wartość zajętego na ten cel gruntu sąsiedniego.

Brak jakiejkolwiek z tych przesłanek oznacza, że roszczenie z art. 231 § 1 k.c. nie powstaje po stronie osoby wznoszącej budynek lub inne urządzenie, a tym samym aktualne będą tylko roszczenia z art. 151 k.c., które przysługują właścicielowi gruntu sąsiedniego. Powstaje oczywiście pytanie, czy w sytuacji, kiedy spełnione są wszystkie przesłanki do wystąpienia z roszczeniem z art. 231 § 1 k.c. przez samoistnego posiadacza w dobrej wierze, wyłączone jest stosowanie art. 151 k.c. Takie stanowisko prezentuje J.S. Piątkowski (w: System prawa cywilnego, t. II s. 145), uznając, że przemawia za tym znajdująca wyraz w art. 231 § 1 k.c. zasada ochrony interesów samoistnego posiadacza w dobrej wierze. Bardziej przekonujące jednak jest stanowisko odmienne. Zwrócić należy uwagę na dwa argumenty: po pierwsze, wyłączenie stosowania art. 151 k.c. w sytuacji, gdy samoistny posiadacz w dobrej wierze występuje z roszczeniem z art. 231 § 1 k.c. prowadziłoby do pozbawienia właściciela gruntu sąsiedniego roszczenia o przywrócenie stanu poprzedniego, mimo że wykazał, iż grozi mu niewspółmiernie wielka szkoda (pozostałe dwa przypadki wystąpienia z roszczeniem o przywrócenie stanu poprzedniego, tj. przy przekroczeniu granicy z winy umyślnej lub jeśli właściciel gruntu sąsiedniego bez nieuzasadnionej zwłoki sprzeciwił się przekroczeniu granicy, nie kolidują z uprawnieniami z art. 231 § 1 k.c, gdy w istocie wyłączają dobrą wiarę samoistnego posiadacza); po wtóre, jeśli zarówno art. 151 k.c., jak i art. 231 k.c. zostały pomyślane jako przepisy równorzędne, które mają rozwikłać sprzeczne interesy stron, to nie jest zasadne, aby w sytuacji, gdy właściciel gruntu wyjściowego może wystąpić z roszczeniem z art. 231 § 1 k.c, pozbawić właściciela gruntu sąsiedniego roszczenia z art. 151 k.c.

Wzajemną relację obu tych przepisów należy ująć następująco:

Przy kolizji roszczenia z art. 231 § 1 k.c. z roszczeniem o przywrócenie stanu poprzedniego opartego na przesłance groźby poniesienia przez właściciela gruntu sąsiedniego niewspółmiernie wielkiej szkody, pierwszeństwo należy przyznać - przy wykazaniu spełnienia tej przesłanki - roszczeniu o przywrócenie stanu poprzedniego. W pozostałych dwóch przypadkach uzasadniających skuteczność roszczenia o przywrócenie stanu poprzedniego, tj. w razie przekroczenia granicy z winy umyślnej lub zgłoszeniu bez nieuzasadnionej zwłoki sprzeciwu przy przekroczeniu granicy - kolizja roszczeń z art. 231 § 1 k.c. i 151 k.c. nie wchodzi w rachubę, gdyż brak jest dobrej wiary po stronie samoistnego posiadacza, w rozumieniu art. 231 § 1 k.c.

Przy konkurencji roszczenia z art. 231 § 1 k.c. z roszczeniem właściciela gruntu sąsiedniego o zapłatę stosownego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie odpowiedniej służebności (art. 151 zd. 2 k.c.) rzeczą sądu będzie dokonać oceny tych roszczeń z punktu widzenia interesów właścicieli obu nieruchomości, a także interesu społeczno-gospodarczego.

Przy konkurencji roszczenia z art. 231 § 1 k.c. z roszczeniem właściciela gruntu sąsiedniego o wykup zajętej części gruntu, jak też tej części, która na skutek budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze, ocenie sądu będzie podlegać jedynie to, jaki obszar zajętego gruntu ma być wykupiony. Oceny tej należy dokonać także przy uwzględnieniu uzasadnionych interesów obu właścicieli oraz interesu społeczno-gospodarczego.

Z powyższych zasad udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.