Wyrok z dnia 1988-05-13 sygn. III CRN 83/88

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 83/88

Wyrok z dnia 13 maja 1988 r.

Według art. 405 k.c. wzbogacony ( o nienależne świadczenie - art. 410 k.c.) obowiązany jest do zwrotu tego, co wyszło z majątku zubożonego. Gdy wzbogacenie polega na uzyskaniu sumy pieniężnej, wzbogacony, który korzystając z tych pieniędzy uzyskał określoną korzyść, powinien zwrócić świadczenie pieniężne przeliczone zgodnie z zasadą ekwiwalentności.

Przewodniczący: sędzia SN A. Gola (sprawozdawca). Sędziowie SN: Ł. Grygołajtys, W. Patulski.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Bogdana K. przeciwko Marianowi P. i Andrzejowi P. o wydanie nieruchomości na skutek rewizji nadzwyczajnej Rzecznika Praw Obywatelskich od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Płocku z dnia 6 lutego 1987 r.

uchylił zaskarżony wyrok w pkt 1, 2 i 4 sentencji oraz wyrok Sądu Rejonowego w Sierpcu z dnia 27 czerwca 1986 r. i w tym zakresie sprawę przekazał temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Sierpcu wyrokiem z dnia 27 czerwca 1986 r. orzekł eksmisję pozwanych Andrzeja P. i Mariana P. z nieruchomości rolnej, położonej we wsi Ż. gm. M., o pow. 3,48 ha, stanowiącej własność powoda Bogdana K. Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 18 września 1979 r. strony zawarły nieformalną umowę, którą powód zbył na rzecz pozwanych opisaną nieruchomość za kwotę 406.000 zł. Po zawarciu umowy pozwani objęli tę nieruchomość w posiadanie. Wówczas budynek mieszkalny był w stanie surowym, również budynek gospodarczy nie był wykończony. Pozwani kosztem poważnych nakładów doprowadzili oba budynki do stanu używalności, a potem korzystali z nich. Ziemię użytkowali, czerpiąc z niej pożytki. Zawierając nieformalną umowę strony zdawały sobie sprawę z jej bezskuteczności i uzgodniły termin zawarcia (kwiecień 1980 r.) umowy w formie aktu notarialnego. Do zawarcia takiej umowy jednak nie doszło, gdyż pozwani nie uzyskali w umówionym terminie kwalifikacji rolniczych. Mimo to powód w dniu 20 kwietnia 1980 r. przyjął od pozwanych resztę ustalonej ceny kupna. Pozwem z dnia 18 stycznia 1982 r. powód wystąpił o wydanie nieruchomości.

Orzekając eksmisję pozwanych Sąd Rejonowy uzależnił wykonanie swego orzeczenia od uiszczenia przez powoda na ich rzecz solidarnie kwoty 1.822.691 zł z 8% od chwili uprawomocnienia się wyroku. W sumie tej mieszczą się następujące kwoty: 1.223.413 zł z tytułu nakładów na budynek mieszkalny, gospodarczy, szopę, ogrzewanie i szambo; 771.115 zł z tytułu nakładów na instalację wodno-kanalizacyjną z odliczeniem 180.143 zł jako wartość szamba; 406.000 zł z tytułu uiszczonej przez pozwanych ceny kupna.

Od należności pozwanych Sąd Rejonowy odliczył kwotę 397.893 zł za korzystanie przez nich z nieruchomości.

Powyższy wyrok rewizjami zaskarżyły obie strony.

Sąd Wojewódzki w Płocku na skutek rewizji pozwanych wyrokiem z dnia 6 lutego 1987 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądzoną na ich rzecz kwotę 1.822.691 zł podwyższył do kwoty 1.886.945 zł, w pozostałej części rewizję pozwanych oddalił. Rewizję powoda oddalił w całości. Kwota 64.254 zł, o którą Sąd Wojewódzki podwyższył należność pozwanych, stanowi wartość nakładów poczynionych przez nich na wybudowane boksy oraz zwrot kosztów związanych z wykopaniem stawu.

W rewizji nadzwyczajnej Rzecznik Praw Obywatelskich, zarzucając rażące naruszenie przepisów prawa, a w szczególności art. 496 i 497 w związku z art. 405 i nast. k.c. oraz art. 384 § 1 i 395 § 2 k.p.c., a ponadto naruszenie interesu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wniósł o uchylenie wyroku Sądu Wojewódzkiego w Płocku i wyroku Sądu Rejonowego w Sierpcu i o przekazanie sprawy temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania (pismo z dnia 26 marca 1988 r.). Według skarżącego istotne zastrzeżenia budzi stanowisko obu Sądów, że powód zobowiązany jest do zwrotu pozwanym z tytułu pobranej ceny kupna jedynie kwoty 406.000 zł. Sądy obu instancji pominęły w swoich rozważaniach okoliczność - przytoczoną w uzasadnieniach ich orzeczeń - że powód po otrzymaniu od pozwanych ceny kupna nabył inną nieruchomość położoną w M. o pow. 0,22 ha, zabudowaną domem mieszkalnym drewnianym 6-izbowym, krytym blachą oraz budynkiem gospodarczym, którą sprzedał w 1985 r., uzyskując cenę kilkakrotnie wyższą od ceny nabycia. W budynku tym poza częścią mieszkalną znajduje się pomieszczenie sklepowe z zapleczem, które od powoda wynajmowała Gminna Spółdzielnia (...), w celu sprzedaży artykułów branży metalowej. Według stanowiska reprezentowanego w rewizji nadzwyczajnej w świetle tych okoliczności i spadku wartości pieniądza, obowiązkiem Sądów obu instancji było rozważenie - przy określaniu wysokości kwoty podlegającej zwrotowi z tytułu ceny kupna - na tle art. 405 i nast. k.c., co ma zwrócić wzbogacony. Wyrażono przy tym zapatrywanie, że w takiej sytuacji zasada nominalizmu nie może mieć zastosowania. W rezultacie bowiem pozwani mieliby zwrócić powodowi uzyskane korzyści z jednoczesnym oddaniem mu nieruchomości, której ogólna wartość na skutek poczynionych przez pozwanych nakładów znacznie wzrosła, sami zaś mieliby otrzymać tylko zwrot ceny kupna, mimo iż powód, korzystając z pieniędzy, odniósł niewątpliwie korzyści. Oznacza to, że rozstrzygnięcia obu Sądów doprowadziły do podważenia konstytucyjnej zasady równości stron wobec prawa. W sytuacji bowiem, w której obie strony mają wzajemnie zwrócić sobie wszystko to, co otrzymały, pozycja powoda jest o wiele korzystniejsza od pozycji pozwanych, co do których szereg okoliczności, ocenianych z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, przemawia na ich korzyść.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W orzecznictwie utrwalone jest stanowisko, że zasada nominalizmu wyrażona w art. 358 § 2 k.c., choć ad casum łagodzona, obowiązuje mimo wyraźnego, znacznego spadku siły nabywczej pieniądza (por. uchwała SN z dnia 8 lipca 1983 r. III CZP 30/83, OSNCP 1984, z. 2-5, poz. 23; uchwała SN z dnia 26 września 1986 r. III CZP 52/86, OSPiKA 1987, z. 5-6, poz. 118). Dopiero ewentualny zabieg legislacyjny ustawodawcy mógłby generalnie unormowanie z art. 358 § 2 k.c. złagodzić, m.in. poprzez wprowadzenie dalszych wyjątków ograniczających działanie zasady nominalizmu. Dlatego też nie można jeszcze obecnie formułować uogólniającego poglądu, że zasada nominalizmu wyłączona jest wówczas, gdy podstawą roszczenia jest bezpodstawne wzbogacenie (art. 405 i nast. k.c.). Nie można też w art. 5 k.c. upatrywać przepisu szczególnego, za pomocą którego w każdym przypadku dochodzenia świadczenia pieniężnego na podstawie przepisów tytułu V księgi trzeciej k.c. możliwe jest zniweczenie lub złagodzenie rygoryzmu zawartego w zasadzie nominalizmu, w szczególności poprzez dostosowanie rozliczeń pomiędzy właścicielem nieruchomości a jej posiadaczem - na tle nieważnej z powodu niezachowania przepisanej formy umowy sprzedaży nieruchomości - do skutków postępującej inflacji.

Tak sprecyzowane stanowisko jednak nie wyklucza możliwości łagodzenia w konkretnej sprawie, stosownie do okoliczności, skutku inflacji poprzez ograniczenie zasady nominalizmu, uwzględniając zasadę ekwiwalentności świadczeń.

Według art. 405 k.c. wzbogacony (o nienależne świadczenie - art. 410 k.c.) obowiązany jest do zwrotu tego, co wyszło z majątku zubożonego. Gdy wzbogacenie polega na uzyskaniu sumy pieniężnej, wzbogacony, który korzystając z tych pieniędzy uzyskał określoną korzyść, powinien zwrócić świadczenie pieniężne przeliczone zgodnie z zasadą ekwiwalentności. Celem bowiem roszczenia o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia jest przywrócenie równowagi zachwianej nieuzasadnionym przejściem jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego. Zwrot spełnionego świadczenia bez waloryzacji ceny nabycia byłby dla nieformalnego nabywcy nieruchomości nie tylko krzywdzący, ale wręcz rujnujący, zwłaszcza w sytuacji, gdy przedmiotem nieważnej umowy było, stanowiące dla nabywcy (nabywców) jedyne źródło utrzymania gospodarstwo rolne.

W sprawie niniejszej wnikliwego rozważenia wymagała - wobec bezspornego faktu nabycia przez powoda za pieniądze uzyskane od pozwanych innej nieruchomości - kwestia zakresu jego bezpodstawnego wzbogacenia, gdyż ma to wpływ na rozmiary świadczenia przysługującego pozwanym od powoda z tytułu uiszczonej przez nich ceny kupna. Zasadnie podniesiono w rewizji nadzwyczajnej, że Sądy obu instancji, choć dostrzegały okoliczność nabycia i sprzedaży przez powoda nieruchomości położonej w M., nie wyprowadziły z tego właściwych wniosków. Istotnie, w rezultacie przeprowadzonego przez Sądy rozliczenia, pozwani mieliby zwrócić powodowi uzyskane korzyści z równoczesnym oddaniem mu nieruchomości, której ogólna wartość wzrosła, także wskutek dokonanych przez pozwanych nakładów; sami zaś, o ile chodzi o cenę kupna w kwocie 406.000 zł, otrzymaliby jej zwrot w nominalnej wysokości, choć powód, korzystając z tych pieniędzy, odniósł niewątpliwe korzyści finansowe. Sytuacja taka byłaby równoznaczna z podważeniem konstytucyjnej zasady równości stron wobec prawa, co uzasadniało zawarte w rewizji nadzwyczajnej stwierdzenie, że zaskarżone rozstrzygnięcie narusza również interes Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wszystko to przemawiało za uwzględnieniem rewizji nadzwyczajnej (art. 422 § 2 k.p.c.) mimo upływu terminu przewidzianego w art. 421 § 2 k.p.c.

OSNC 1989 r., Nr 5, poz. 84