Uchwała z dnia 1986-02-25 sygn. III CZP 2/86

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 2/86

Uchwała

z dnia 25 lutego 1986 r.

Przewodniczący: sędzia SN G. Bieniek (sprawozdawca). Sędziowie SN: Ł. Grygołajtys, W. Łysakowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Wiesława S. oraz małoletnich Anny S. i Huberta S. działających przez ojca Wiesława S. i Alicję S. przeciwko Spółdzielczemu Biuru Turystycznemu "Turysta" Oddział w R. i Spółdzielczemu Biuru Turystycznemu "Turysta" Spółdzielni Pracy i Użytkowników w W. o zapłatę po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie postanowieniem z dnia 20 grudnia 1985 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy biuro podróży odpowiada za działanie lub zaniechanie zagranicznych osób trzecich w zakresie żywienia uczestników zagranicznej wycieczki, którymi się biuro podróży posługuje w wykonaniu swych obowiązków, jeżeli uczestnicy wycieczki ulegli zatruciu pokarmowemu wskutek tego żywienia, a biuro podróży nie miało możliwości kontroli i nadzoru nad tą osobą trzecią?"

podjął następującą uchwałę:

Biuro podróży odpowiada za działania lub zaniechania zagranicznych osób trzecich, którymi się posługuje w wykonaniu swych zobowiązań w zakresie wyżywienia uczestników zagranicznej wycieczki, także wówczas, gdy nie miało możliwości kontroli i nadzoru nad tymi osobami.

Uzasadnienie

Przedstawione przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie w trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego:

Powodowie Alicja i Wiesław S. w sierpniu 1984 r. wykupili w Spółdzielczym Biurze Turystycznym "Turysta" w R. skierowania na wczasy w Bułgarii, w miejscowości Sałozik, dla siebie oraz dwojga dzieci Anny i Huberta. Zgodnie z programem w czasie pobytu w Sałoziku korzystali z wyżywienia we wskazanej restauracji, w której ulegli zatruciu pokarmowemu w dniu 3 września 1984 r. Stan zdrowia Alicji i Anny S. wymagał leczenia szpitalnego, pozostałych zaś powodów - leczenia ambulatoryjnego. W związku z tym powodowie wystąpili z roszczeniem odszkodowawczym obejmującym zwrot kosztów wczasów, równowartość 370 lewa tzw. kieszonkowego, wydatkowanego na żywienie poza restauracją, oraz zadośćuczynienia po 25.000 zł jako rekompensaty za "zmarnowany urlop", przebytą chorobę i częściową utratę zdrowia.

Pozwane Spółdzielcze Biuro Turystyczne wniosło o oddalenie powództwa zarzucając, że ewentualna odpowiedzialność pozwanego może być rozpatrywana jedynie na podstawie art. 471 k.c., czyli zachodzi w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez pozwanego lub bułgarskiego kontrahenta "Bałkantourist". Skoro prawdopodobną przyczyną zatrucia była nienależycie uzdatniona woda z wodociągu miejskiego, na co wskazuje fakt, iż zatruciu ulegli także inni mieszkańcy Sałoziku, to ani pozwane Biuro, ani też jego kontrahent, tj. "Bałkantourist", nie ponosi odpowiedzialności. Sąd Rejonowy w Rzeszowie wyrokiem z dnia 4 października 1985 r. powództwo oddalił przyjmując, że stronie pozwanej nie można przypisać winy za zatrucie powodów, skoro przyczyną zatrucia było dostarczenie przez wodociąg miejski wody nienależycie uzdatnionej. Rozpoznając rewizję powodów Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Jest w sprawie bezsporne, że strony łączyła umowa, na podstawie której pozwane Biuro Turystyczne zobowiązane było do zorganizowania wypoczynku wczasowego powodom w określonym terminie, dokonania przewozu określonym środkiem lokomocji, zakwaterowania, zorganizowania całodziennego zbiorowego wyżywienia w restauracji, zabezpieczenia wstępów na plażę i innych świadczeń. Była to zatem umowa mieszana (przepisy kodeksu cywilnego nie wyodrębniają w tym względzie umowy nazwanej, np. umowy o podróż), do której znajdują zastosowanie przepisy prawa cywilnego o umowach w ogólności, odpowiednie przepisy części ogólnej zobowiązań (księgi trzeciej kodeksu cywilnego), a w szczególności przepisy o skutkach niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań oraz przepisy o umowach nazwanych bezpośrednio lub w drodze analogii, w zależności od podobieństwa określonych świadczeń objętych tą umową do odpowiedniej umowy nazwanej (np. umowy zlecenia, o dzieło, przewozu, najmu, sprzedaży, przechowania). Realizując swoje zobowiązania wynikające z tej umowy biuro podróży bardzo często powierza wykonanie niektórych usług osobom trzecim. Zwykle są to inne biura podróży, mające swą siedzibę w krajach, do których udaje się turysta, albo też przedsiębiorstwo transportowe, hotelarskie itp. Jest to - w zakresie świadczeń biura podróży - sytuacja typowa, a zarazem dopuszczalna na gruncie kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z art. 356 § 1 k.c. wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo właściwości świadczenia. W rozpatrywanej umowie zawartej przez powodów z biurem podróży nie tylko brak jest podstaw do żądania przez wierzyciela osobistego świadczenia dłużnika, lecz realizacja świadczeń wynikających z tej umowy przez biuro podróży byłaby bez współdziałania osób trzecich wręcz niemożliwa. Możliwość posłużenia się przez biuro podróży - jako dłużnika - osobami trzecimi przy wykonaniu zobowiązania stanowi niewątpliwie ułatwienie jego sytuacji. Nie może to jednak zagrozić interesom wierzyciela, który w zasadzie nie ma wpływu ani na decyzję dłużnika co do wyręczenia się przez niego w wykonaniu zobowiązań innymi osobami, ani na dobór tych osób. Dlatego też ryzyko prawidłowego wykonania zobowiązania przez osoby, które do tego celu wybrał, obciąża dłużnika. Dłużnik w zasadzie nie może zasłaniać się tym, że wykonanie zobowiązania powierzył w całości lub części innym osobom, chociażby najbardziej odpowiednim, ani też, że ze swej strony należycie nadzorował wykonanie przez te osoby zobowiązania. Za zachowanie się tych osób odpowiada wobec wierzyciela sam dłużnik, bez względu na swą własną winę lub jej brak. Taki zamysł ustawodawcy legł u podstaw art. 474 k.c. Zgodnie z tym przepisem dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Zasada ta znajduje wprost zastosowanie do odpowiedzialności biura podróży, które wykonując swoje zobowiązania posługuje się osobami trzecimi. Takie stanowisko wyraził już Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 marca 1968 r. I CR 64/68 ("Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" 1969, nr 4, s. 137) stwierdzając, że "biuro podróży odpowiada nie tylko za niezorganizowanie opieki lekarskiej nad uczestnikami wycieczki zagranicznej, lecz także za działania lub zaniechania zagranicznej służby zdrowia, której zleciło wykonanie swych obowiązków w tym zakresie". W kontekście tych rozważań nie może budzić wątpliwości teza, iż biuro podróży odpowiada także za działania lub zaniechania osób trzecich, którymi się posługuje w wykonaniu swych zobowiązań w zakresie zapewnienia wyżywienia uczestnikom zagranicznej wycieczki. Na trafność tego stwierdzenia nie wpływa okoliczność, czy biuro podróży miało czy nie miało możliwości sprawowania kontroli i nadzoru nad osobami, którymi się posługuje w wykonaniu swego zobowiązania w zakresie zapewnienia wyżywienia uczestnikom wycieczki bądź wczasów zagranicznych. W myśl bowiem art. 474 k.c. dłużnik odpowiada zarówno za osoby, "z których pomocą zobowiązanie wykonywa", jak i za osoby, "którym wykonanie zobowiązania powierza". Dłużnik, a tym samym biuro podróży, jako osoba zobowiązana, odpowiada zatem zarówno za swoich zastępców, jak i pomocników; odpowiada za osoby, którymi się wyręcza w całości w wykonaniu swego zobowiązania, jak i za te, z których pomocy korzysta tylko w ściśle określonym zakresie. Odpowiedzialność ta powstaje niezależnie od tego, jaki stosunek prawny łączy dłużnika z osobą wykonującą za niego zobowiązanie, czy w stosunku tym występuje podporządkowanie czy nie; istotne jest to, by dłużnik w wykonaniu swego zobowiązania korzystał faktycznie z osoby trzeciej. W świetle powyższego uznać należy, że biuro podróży odpowiada za działania i zaniechania osób trzecich, którymi się posługuje w wykonaniu swoich zobowiązań, także wówczas, gdy nie miało ono możliwości kontroli i nadzoru nad tymi osobami.

Określenie w ten sposób reguł odpowiedzialności biura podróży za działania i zaniechania osób trzecich, którymi się posługuje w wykonaniu swoich zobowiązań, nie oznacza, aby nie istniały granice tej odpowiedzialności. Biuro podróży odpowiada za działania i zaniechania tych osób wówczas, gdy działały one rzeczywiście z jego upoważnienia. Biuro odpowiada też tylko za taką szkodę, którą wierzyciel poniósł wskutek wykonania zobowiązania dłużnika przez te osoby, nie odpowiada zaś za szkody wyrządzone przez osoby trzecie jedynie przy sposobności wykonywania zobowiązania dłużnika. Za działania i zaniechania osób wykonujących jego zobowiązanie biuro podróży odpowiada jak za swoje własne. Oznacza to, że za osoby te biuro podróży odpowiada na tych samych zasadach, na jakich w ogóle odpowiada wobec wierzyciela w danym stosunku zobowiązaniowym. Ponieważ przesłanką odpowiedzialności biura podróży - jako dłużnika - jest w zasadzie jego wina, przeto biuro podróży odpowiada również przede wszystkim za zawinione uchybienia zobowiązania przez osoby działające za niego. Osoby, którymi posługuje się biuro podróży, powinny zatem przestrzegać takiej staranności w wykonaniu zobowiązań biura, do jakiej - z uwagi na rodzaj zobowiązania, lub umowę stron - obowiązane jest samo biuro podróży. Jeżeli w danym zobowiązaniu wymagana jest staranność wyższa od przeciętnej, biuro podróży odpowiada za następstwa niezachowania tej podwyższonej staranności również przez osoby, którymi się posłużyło w wykonaniu swego zobowiązania. Należy też zauważyć, iż możliwe są sytuacje, w których biuro podróży będzie odpowiadało szerzej niż tylko za winę osób trzecich. Jeżeliby np. z ich winy powstały warunki do rozszerzenia odpowiedzialności biura podróży także o pewne elementy przypadkowe (casus mixtus), to wówczas biuro - jako dłużnik - odpowiada w sposób zaostrzony również za skutki postępowania osób wykonujących jego zobowiązanie w sposób niezgodny z treścią tego zobowiązania. W niektórych zobowiązaniach może wreszcie wystąpić rozszerzenie zakresu okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, ponad jego własną winę oraz osób, za których zachowanie odpowiada z mocy ustawy. Źródłem takiego rozszerzenia może być umowa (art. 473 § 1 k.c.) lub ustawa (np. art. 478 k.c.).

Powyższe rozważania dotyczące wykładni art. 474 k.c. w odniesieniu do odpowiedzialności biura podróży posługującego się osobami trzecimi w wykonaniu swoich zobowiązań należy uzupełnić stwierdzeniem dotyczącym podstawy prawnej odpowiedzialności tego biura za szkody na osobie. Powodowie bowiem zgłosili w niniejszej sprawie roszczenie o zapłatę zadośćuczynienia, którego nie można skutecznie dochodzić na podstawie umowy. Kodeks cywilny bowiem nie zawiera odpowiednika art. 242 kodeksu zobowiązań, który przy określaniu odszkodowania z umowy dopuszczał odpowiednie zastosowanie przepisów o naprawieniu szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. W rezultacie powodowie mogliby skutecznie dochodzić zadośćuczynienia wówczas, gdy wykażą istnienie przesłanek z art. 429 k.c. Ten bowiem przepis mógłby stanowić - w tym zakresie - podstawę odpowiedzialności biura podróży, chyba że w umowie zawarto zastrzeżenie, iż biuro podróży pokrywa także szkodę wynikłą z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia bez względu na to, czy chodzi o szkodę majątkową czy szkodę niemajątkową.

Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści jak w sentencji.

OSNC 1987 r., Nr 1, poz. 10