Uchwała z dnia 1985-09-30 sygn. III CZP 49/85

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 49/85

Uchwała z dnia 30 września 1985 r.

Przewodniczący: sędzia SN K. Piasecki (sprawozdawca). Sędziowie SN: J. Majorowicz, K. Olejniczak.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Zofii N. przeciwko Czesławowi S. o ograniczenia wykonalności tytułu wykonawczego po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 20 maja 1985 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Jeżeli przeciwko spadkodawcy zapadł prawomocny wyrok zasądzający, a spadkobierca złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, po prawomocnym stwierdzeniu nabycia spadku i po nadaniu przeciwko niemu klauzuli wykonalności, czy taki spadkobierca może, w drodze powództwa, żądać skutecznie ograniczenia klauzuli wykonalności do wysokości czystej masy spadkowej, w sytuacji gdy nie sporządzono spisu inwentarza?"

podjął następującą uchwałę:

Spadkobierca dłużnika, który - po nadaniu przeciwko niemu klauzuli wykonalności - złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nie może skutecznie żądać ograniczenia klauzuli wykonalności do wartości stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 k.c.), bez względu na to, czy dokonano, czy też nie dokonano spisu inwentarza. Natomiast może on wytoczyć powództwo z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.

Uzasadnienie

Przedstawione do rozstrzygnięcia przez Sąd Wojewódzki Sądowi Najwyższemu w składzie trzech sędziów zagadnienie prawne nasunęło się w następującej sytuacji prawnomaterialnej i procesowej. W związku ze śmiercią dłużnika (współdłużnika solidarnego), w stosunku do którego został wydany wyrok zasądzający określoną kwotę, wierzyciel wystąpił z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercom dłużnika. Sąd Rejonowy uwzględnił ten wniosek. Postanowienie w tym przedmiocie uprawomocniło się w dniu 30 kwietnia 1982 r. Następnie postanowieniem z dnia 1 lipca 1982 r. Sąd Rejonowy zatwierdził złożone przez spadkobiercę (żonę zmarłego) w dniu 7 marca 1982 r. oświadczenie o uchyleniu się od skutków niezłożenia w terminie oświadczenia o sposobie przyjęcia spadku po pierwotnym dłużniku. W konsekwencji więc spadkobierczyni przyjęła spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Spis inwentarza - co podkreśla Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu pytania - nie został sporządzony. W sprawie niniejszej, w związku z którą Sąd Wojewódzki sformułował przytoczone wyżej pytanie prawne, spadkobierczyni wytoczyła powództwo o ograniczenie wykonalności tytułu wykonawczego, powołując się na swoją odpowiedzialność z zastrzeżeniem przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Sąd Rejonowy powództwo oddalił z tym uzasadnieniem, że żądanie powódki nie mieści się w art. 840 § 1 k.p.c. W rewizji od tego wyroku powódka zarzuca m.in. naruszenie art. 840 § 1 i 2 k.p.c. na skutek błędnej jego wykładni i przyjęcia, że w sprawie niniejszej nie przysługuje powódce "możliwość ochrony jej praw na podstawie tego przepisu wówczas, gdy powództwo (...) oparte na tym przepisie jest jedyną możliwą drogą do ochrony praw powódki".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Jedna ze swoistości występujących w rozważanym, złożonym stanie faktycznym spraw wyraża się tym, że sytuacja prawna powódki, będącej spadkobiercą pierwotnego dłużnika, uległa zasadniczej zmianie z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu zatwierdzającego uchylenie się jej jako spadkobiercy od skutków prawnych niezłożenia żadnego oświadczenia w terminie (art. 1019 k.c.) i złożenia w konsekwencji oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W takim bowiem wypadku zgodnie z art. 1031 § 2 k.c. spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Ten stan rzeczy musi oczywiście pociągać za sobą określone skutki w zakresie postępowania egzekucyjnego, gdy chodzi o spadkobiercę--dłużnika.

Wyjątkowość jednak przypadku charakteryzuje się ponadto tym, że przed ostatecznym skonkretyzowaniem się sytuacji prawnej powódki jako spadkobiercy-dłużnika została przeciwko niej - z mocy art. 788 § 1 i w związku z art. 779 § 2 k.p.c. - nadana klauzula wykonalności.

W normalnym typowym toku zdarzeń fakt odpowiedzialności następcy tylko z określonych przedmiotów albo do wysokości ich wartości uzasadnia w myśl art. 792 k.p.c. zastrzeżenie mu w klauzuli wykonalności prawa powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczoną odpowiedzialność, jeżeli prawo to nie jest zastrzeżone już w tytule egzekucyjnym. Powódka tę możliwość utraciła bez żadnej swojej winy. Przeciwnie, w toku postępowania o nadaniu przeciwko niej klauzuli wykonalności powoływała się na swoje oświadczenie o sposobie przyjęcia spadku i wnosiła - bezskutecznie - o zawieszenie postępowania klauzulowego do czasu zatwierdzenia przez sąd złożonego przez nią oświadczenia.

Wymaga podkreślenia, że w obowiązującym stanie prawnym nie ma w stworzonej sytuacji możliwości - na skutek wniosku spadkobiercy-dłużnika - dokonania zmiany prawomocnego postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności stosownie do art. 792 k.p.c. i zastrzeżenia w klauzuli wykonalności ograniczenia odpowiedzialności następcy. Co więcej, nie ma również podstaw do przyznania spadkobiercy-dłużnikowi uprawnienia do powoływania się w toku egzekucji na swoją ograniczoną odpowiedzialność. Decydujące bowiem znaczenie ma treść klauzuli wykonalności, nadanej przeciwko niemu, w której nie zostało w postanowieniu o jej nadaniu zastrzeżone prawo, o którym mowa w art. 792 k.p.c.

W tym stanie rzeczy nasuwa się problem, w jakiej drodze w systemie środków prawnych przewidzianych w kodeksie postępowania można nadać prawne znaczenie okoliczności, że w ostatecznym wyniku spadkobierca-dłużnik w świetle prawa spadkowego może ponieść - najogólniej mówiąc - ograniczoną odpowiedzialność, gdy tymczasem treść klauzuli wykonalności tego faktu nie uwzględnia na skutek nietypowego przebiegu zdarzeń o charakterze materialnoprawnym i procesowym. Należy zaznaczyć, że słusznie strona powodowa podkreśla, iż jej sytuacja materialnoprawna z mocy art. 1031 § 2 k.c. musi być uwzględniona i odpowiednio sankcjonowana prawnie.

Sąd Rejonowy, jak już zostało to zaznaczone, wypowiedział się przeciwko możliwości zastosowania art. 840 k.p.c.

Scharakteryzowana jednak sytuacja, której swoistości zostały już podkreślone, może być zakwalifikowana w ramach art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Przepis ten w istotnym zakresie stanowi, że powództwo opozycyjne (żądanie pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części albo ograniczenia) może opierać się na tym, że po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane. Przez pojęcie "zdarzenia" w powyższym sensie należy bowiem rozumieć także przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza już po nadaniu przeciwko spadkobiercy-dłużnikowi klauzuli wykonalności (art. 1031 § 2 k.c.). W tym wypadku - w sensie materialnoprawnym - zobowiązanie stwierdzone w klauzuli wykonalności częściowo nie powinno być egzekwowane. Z tej też racji są podstawy do ograniczenia tytułu wykonawczego wykonalności w odpowiedniej części. W ten tylko zresztą sposób możliwe jest uzgodnienie stanu prawnego wyrażonego w klauzuli wykonalności z rzeczywistą sytuacją prawną spadkobiercy-dłużnika.

W związku z tym niezbędne jest rozważenie jeszcze kwestii zakresu kognicji sądu w procesie toczącym się na skutek powództwa opozycyjnego w podobnym wypadku jak w niniejszej sprawie. Punktem wyjścia rozważań musi być kwestia spisu inwentarza. Spis inwentarza ma istotne znaczenie z samej natury rzeczy w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Granicę odpowiedzialności bowiem wyznacza wartość ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 k.c.). Przepisy kodeksu postępowania cywilnego w różnych kontekstach regulują zagadnienia spisu inwentarza (art. 637, 638 i 644). Sporządzenia spisu inwentarza dokonuje "biuro spadku" (art. 637 § 1 k.p.c.), "państwowe biuro notarialne" (art. 644 k.c.).

Ten normalny tryb sporządzenia spisu inwentarza nie będzie jednak miał zastosowania w stanie faktycznym objętym pytaniem prawnym Sądu Wojewódzkiego. Nie wchodzi w grę żadne "odesłanie" do wyżej wymienionego trybu postępowania. W tym wypadku ustalenie stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 k.c.) należy do sądu orzekającego w procesie z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Ustalenie to, mające charakter incydentalny, stanowi zarazem przesłankę rozstrzygnięcia sprawy na skutek powództwa opozycyjnego.

Z tych wszystkich względów należało udzielić na przedstawione pytanie prawne odpowiedzi zawartej w sentencji uchwały.

OSNC 1986 r., Nr 7-8, poz. 109