Uchwała z dnia 1984-07-27 sygn. III CZP 38/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 38/84

Uchwała z dnia 27 lipca 1984 r.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Marmaj. Sędziowie SN: H. Ciepła, R. Czarnecki (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Leona i Stanisławy małżonków G. z udziałem Jakuba G. o sporządzenie aktu notarialnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Sieradzu postanowieniem z dnia 4 kwietnia 1984 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy połączenie w rękach jednej osoby fizycznej własności budynków, które z mocy przepisu art. 51 ust. 2 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) stanowią odrębny przedmiot własności oraz własności nieruchomości, na której budynki te są wystawione, sprawia, że tracą one swoją odrębność i stają się częściami składowymi nieruchomości gruntowej?"

podjął następującą uchwałę:

Odwołaniu darowizny odrębnej własności budynków wyłączonych przez rolnika ze względu na rażącą niewdzięczność obdarowanego nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że wskutek nabycia przez obdarowanego od Państwa gruntu, z którym budynki te są trwale związane, stały się one jego częścią składową.

Uzasadnienie

Leon i Stanisława G. przekazali Państwu nieruchomości wchodzące w skład ich gospodarstwa rolnego w zamian za rentę, zatrzymując budynki. Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność Państwa za rentę i spłaty pieniężne (Dz. U. Nr 21, poz. 118) budynki stały się odrębnym od gruntu przedmiotem własności, przy czym w wyniku wniosku z dnia 28.II.1977 r. dla tej nieruchomości budynkowej została założona księga wieczysta. Na podstawie umowy darowizny z dnia 24.VI.1977 r. Leon i Stanisława G. przenieśli własność nieruchomości budynkowej na ich syna Jakuba, a w dniu 12.IX.1980 r. wspomniany syn i jego żona Grażyna nabyli od Skarbu Państwa grunt o obszarze 3.700 m kw., na którym znajdują się budynki stanowiące przedmiot odrębnej własności.

W dniu 16.IX.1982 r. Leon i Stanisława G. wszczęli sprawę o odwołanie darowizny ze względu na rażącą niewdzięczność Jakuba G. Wyrokiem z dnia 30.III.1983 r., który uprawomocnił się, Sąd Rejonowy zobowiązał obdarowanego, aby złożył oświadczenie woli w przedmiocie przeniesienia własności budynków na darczyńców.

W dniu 21.X.1983 r., załączając odpis prawomocnego wyroku, Leon i Stanisława G. wystąpili do Państwowego Biura Notarialnego o wyznaczenie terminu sporządzenia aktu notarialnego z Jakubem G., a w razie jego niestawiennictwa - o dokonanie właściwej czynności notarialnej, następnie zaś - o wykreślenie w dziale drugim księgi wieczystej obdarowanego jako właściciela i o wpis ich jako właścicieli.

Państwowe Biuro Notarialne odmówiło sporządzenia aktu notarialnego przenoszącego własność budynków na podstawie prawomocnego wyroku z tym uzasadnieniem, że na nieruchomości gruntowej nie będącej własnością Państwa, lecz Jakuba B., a zatem osoby fizycznej, nie można ustanowić odrębnej własności budynków, która wiąże się ze służebnością gruntową.

Na odmowę dokonania czynności notarialnej Leon i Stanisława G. wnieśli zażalenie. Przy jego rozpoznawaniu Sąd Wojewódzki przedstawił do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone na wstępie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Nieruchomości, które rolnik przekazał Państwu za rentę, wchodzą w skład Państwowego Funduszu Ziemi. Sprzedaż nieruchomości z tego funduszu reguluje ustawa z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (Dz. U. Nr 17, poz. 71 ze zm.) oraz zarządzenie wydane na podstawie art. 5 i art. 8 tej ustawy, obecnie (z kolei szóste) zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 18 września 1982 r. w sprawie cen, warunków i trybu sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych (M.P. Nr 23, poz. 205).

Żaden z przepisów, o których mowa nie wyłączał i nie wyłącza dopuszczalności nabycia od państwa przez osobę fizyczną gruntu państwowego z tej przyczyny, że są z nią trwale związane budynki stanowiące odrębny przedmiot własności bądź rolnika, który przekazał Państwu nieruchomości gruntowe w zamian za rentę, bądź innej osobie fizycznej, na którą rolnik przeniósł własność tych budynków. Zapatrywanie, że nieruchomość budynkowa staje się częścią składową gruntu, z którym budynki są trwale związane (art. 48, art. 47 § 1 k.c.), z chwilą sprzedaży przez Państwo tego gruntu osobie fizycznej, nie będącej właścicielem nieruchomości budynkowej oznaczałoby, że właściciel nieruchomości budynkowej zostałby pozbawiony bez tytułu swej własności, a nabywca gruntu nabyłby także własność nieruchomości budynkowej, chociaż Państwo nie mogło mu jej sprzedać, bo nie było jej właścicielem.

Już z samego skutku przytoczonego zapatrywania wypływa wniosek, że odrębna własność budynków trwa nadal, a zatem budynki nie stają się częścią składową gruntu, gdy Państwo sprzedało osobie fizycznej, nie będącej właścicielem nieruchomości budynkowej, grunt, z którym budynki są trwale związane. Wówczas jedna z osób fizycznych jest właścicielem nieruchomości budynkowej, a druga - gruntu.

Powołana na wstępie ustawa z dnia 29 maja 1974 r. w ogóle nie zawiera przepisu, który by stanowił o powiązaniu odrębnej własności budynków z jakimkolwiek prawem do gruntu. Tę lukę należy wypełnić w ten sposób, że z własnością nieruchomości budynkowej jest związane prawo do korzystania z gruntu w zakresie niezbędnym do korzystania z budynków, a zatem o treści jednego z praw, o których mowa w art. 244 k.c., a mianowicie - służebności (art. 285 § 1 zdanie pierwsze k.c.). Artykuł 51 ust. 2 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140), obowiązującej od dnia 1.I.1978 r. już przewiduje, że z własnością nieruchomości budynkowej jest związana służebność gruntowa, a w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15.XII.1978 r. (OSNCP z 1979 r., poz. 42) przyjęto, że istniejąca do dnia 1.I.1978 r. odrębna własność budynków od tego dnia podlega unormowaniu art. 51 ust. 2-4 powołanej ustawy z dnia 27 października 1977 r., a więc staje się prawem, z którym jest związana służebność gruntowa.

W rozważanym układzie nieruchomość budynkowa jest nieruchomością władnącą, a grunt - nieruchomością obciążoną. Właścicielowi nieruchomości władnącej (budynkowej) przysługuje służebność gruntowa dopóty, dopóki nie nabędzie on własności nieruchomości obciążonej, a z chwilą nabycia własności tej nieruchomości, tj. gruntu, służebność wygasa (art. 247 zdanie drugie k.c.). Z konstrukcji przyjętych w kodeksie cywilnym, zwłaszcza z unormowań zawartych w art. 235 § 2 czy w art. 272 § 3 tego kodeksu, należy wyprowadzić wniosek, że odrębna własność budynków jest i prawem związanym ze służebnością gruntową, co oznacza, że byt prawny odrębnej własności budynków zależy od istnienia służebności. Dlatego gdy wygasa służebność gruntowa, wygasa też odrębna własność budynków. W konsekwencji budynki stają się częścią składową gruntu, gdy właściciel nieruchomości budynkowej nabył od Państwa grunt, z którym budynki są trwale związane. Wówczas jedna osoba fizyczna staje się właścicielem nieruchomości zabudowanej.

W razie odwołania darowizny ze względu na rażącą niewdzięczność obdarowanego (art. 898 § 1 k.c.) następuje zwrot przedmiotu darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 898 § 2 k.c.).

Gdy zatem okazuje się to możliwe, obdarowany jest obowiązany do zwrotu darczyńcy korzyści w naturze (art. 405 k.c.), tzn. do zawarcia umowy przenoszącej własność tej korzyści na darczyńcę (art. 156 k.c.). Umowa ta wywołuje skutek rzeczowy.

Nie można nie zauważyć, że art. 898 § 2 k.c. nie nawiązuje do terminologii art. 47-48 k.c. co do "rzeczy" i jej "części składowej", lecz posługuje się terminem "przedmiot" darowizny oraz odsyła do terminu "korzyść w naturze". Z punktu widzenia systematyki kodeksu cywilnego przepisy art. 47-48 k.c. są przepisami ogólnymi, a w stosunku do nich przepisy art. 898 § 2 oraz art. 465 i nast. k.c. - przepisami szczególnymi. Stosuje się przeto te ostatnie, zapewniające odformalizowany zwrot korzyści w naturze. Stąd skutkowi rzeczowemu tego zwrotu nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że przedmiot darowizny stał się po jej wykonaniu częścią składową gruntu.

Zawarcie umowy przenoszącej własność przedmiotu darowizny z powrotem na darczyńcę sprawia, że obdarowany zostaje pozbawiony tego przedmiotu, a darczyńca go odzyskuje. Dochodzi więc do przywrócenia stanu prawnego sprzed wykonania darowizny. Dlatego gdy przedmiotem darowizny była odrębna własność budynków, następuje przywrócenie stanu prawnego w zakresie tej odrębnej własności, a nie jej powstanie czy ustanowienie.

W wyniku przytoczonych rozważań, udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1985 r., Nr 2-3, poz. 27