Uchwała z dnia 1984-06-19 sygn. III CZP 18/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 18/84

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 19 czerwca 1984 r.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski. Sędziowie SN: T. Bukowski, A. Gola, J. Ignatowicz, K. Piasecki, A. Wielgus, T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, W. Bryndy, rozpoznał wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 marca 1984 r. nr R.I. 9/84 o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy na podstawie art. 8 § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228) można wymierzyć karę pieniężną tylko raz czy wielokrotnie w sytuacji, gdy:

1. a) karę tę rodzice zapłacili dobrowolnie, lecz nałożonego obowiązku nadal nie wykonują,
2. b) kary tej nie zapłacili i nałożonego obowiązku nie wykonują,
3. c) karę tę wymierzono w wysokości poniżej górnego pułapu?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

W wypadku gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny, sąd ten nie może wymierzyć im powtórnie kary pieniężnej na podstawie art. 8 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228).

Uzasadnienie

I Stosownie do art. 7 § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228) sąd rodzinny może zastosować wobec rodziców lub opiekuna środki zmierzające do poprawy szeroko rozumianych warunków wychowawczych (art. 7 § 1 pkt 1), zobowiązać do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego (art. 7 § 1 pkt 2), a także zawiadomić zakład pracy rodziców lub opiekuna (albo organizacji, do której oni należą) o zawinionym niewykonywaniu obowiązków wobec nieletniego, wskutek czego dopuszczają do jego demoralizacji. Jednocześnie ustawa przewiduje, że w sytuacji, gdy rodzice nie są zdolni z przyczyn od siebie niezależnych zobowiązań tych wykonać, sąd może im pomóc, zwracając się do właściwej instytucji lub szkoły o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego (art. 7 § 2 ustawy i art. 100 k.r.o.). W wypadku zaś gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny, sąd ten może wymierzyć im karę pieniężną w wysokości od 500 do 5.000 zł (art. 8 § 1).

Zarówno przytoczone, jak i dalsze przepisy ustawy wskazują na poszerzenie - w stosunku do stanu dotychczasowego - katalogu i rodzaju środków wychowawczych. Mogą być one stosowane wobec nieletnich wykazujących przejawy demoralizacji; dotyczą one także rodziców oraz opiekunów nieletnich. Jest to wynikiem ustawowego założenia, że rodzice i środowisko naturalne dziecka pozostają najważniejszymi czynnikami w dziedzinie kształtowania osobowości i postępowania dziecka. Dążenie do dyscyplinowania rodziców przez wprowadzenie tych nowych środków jest jednym z przejawów nowego traktowania w ustawie funkcji wychowawczych, ukierunkowanych na zwiększenie czujności i kontroli nad nieletnim, którego postępowanie wymaga podjęcia takich działań. Unormowania te jednak nie zmieniły zasad odpowiedzialności za szkodę ustanowionych w kodeksie cywilnym (art. 426-427). Nie wykluczają także możliwości zastosowania wobec rodziców sankcji przewidzianych w kodeksie karnym (np. art. 185), kodeksie wykroczeń (art. 105) lub też zastosowania przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z zakresu władzy rodzicielskiej (art. 109-113).

W świetle wspomnianych założeń ustawy co do stosowania i funkcjonowania nowych, swoistych środków wychowawczych w niej przewidzianych można oceniać rolę i cel sankcji w postaci kary pieniężnej przewidzianej w art. 8 § 1 ustawy. Otóż zobowiązanie rodziców (opiekuna) do podejmowania określonych czynności (art. 7 § 1 pkt 1 i 2) przybiera formę samodzielnie orzeczonego środka wychowawczego, zabezpieczonego sankcją określoną w art. 8 § 1 ustawy w wypadku uchylania się zobowiązanych od wykonywania tego środka. Należy przy tym przyjąć, że w pojęciu uchylania się mieści się negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do nałożonego na nią obowiązku, sprawiający, że mimo obiektywnej możliwości jego wykonania obowiązku tego nie wypełnia. Dlatego zmiana postawy i przystąpienie do wykonywania nałożonych obowiązków powoduje uchylenie, nawet z urzędu, tej kary (art. 8 § 2).

Treść powołanego przepisu art. 8 nie zawiera unormowania odnośnie do dalszych czynności lub środków o charakterze represyjnym, jakie należałoby zastosować na wypadek, gdyby wymierzona rodzicom (opiekunowi) kara pieniężna nie doprowadziła do pożądanej zmiany ich postępowania, czyli gdyby nadal nie wykonywali oni nałożonych obowiązków. Dlatego kwestia dopuszczalności powtórnego (wielokrotnego) wymierzenia tej kary wzbudza - jak to wynika z uzasadnienia pytania prawnego - wątpliwości w orzecznictwie sądów rodzinnych.

II W myśl art. 9 § 1 ustawy sąd rodzinny, orzekając w sprawie wymierzenia kary pieniężnej, stosuje odpowiednie przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Tego rodzaju konstrukcja odesłania nie zawiera wskazania nawet grupy przepisów k.p.c., które mogłyby być odpowiednio stosowane. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego zawierają szeroki oraz zróżnicowany zakres środków przymusu i normują różnorodność sytuacji faktycznych, w których kara pieniężna (grzywna) może być wymierzona. Środki przymusu bowiem mogą być stosowane wobec stron, interwenientów, ich przedstawicieli, tj. przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, uczestników postępowania, dłużników, zarządców, świadków, biegłych (tłumaczy) i innych osób, które nie zastosowały się do (wezwania) nakazu sądu. W odniesieniu do stron kodeks postępowania cywilnego przewiduje wymierzenie grzywny: w art. 53 (a dotyczy to każdej osoby legitymowanej do zgłoszenia wniosku o wyłączenie sędziego), art. 120 § 3, art. 255, art. 429, art. 458 § 1 w związku z art. 429, art. 473 § 3, art. 545 § 4 i art. 703 w związku z art. 53 i art. 13 § 2. W stosunku do świadków i biegłych (tłumaczy) rodzaj dopuszczalnych środków przymusu określony został w art. 274, art. 276, art. 287, art. 289 w związku z art. 274 i art. 853 § 2, art. 948 § 2, art. 1092 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd opiekuńczy dysponuje środkami przymusu przewidzianymi w art. 574, art. 590 i art. 598 k.p.a. Należy odnotować także postanowienia kodeksu pozwalające na zastosowanie sankcji nawet wobec osób trzecich: art. 251, art. 296, art. 646 § 2, art. 661 § 2 i art. 723.

W sprawach egzekucyjnych, unormowanych w księdze drugiej k.p.a., nastąpiło dalsze rozszerzenie i zróżnicowanie możliwości stosowania podobnych sankcji, co wynika z istoty tych przepisów mających zapewnić (przymusowe) wykonanie orzeczeń za pomocą środków tam przewidzianych. Komornik będący - obok sądu - organem egzekucyjnym wyposażony został w uprawnienia do wymierzania grzywny w wypadkach w ustawie wskazanych i w wysokości tam oznaczonej (art. 762 § 1, art. 764 i art. 886 § 1 i § 4 k.p.c.). W tych sprawach (art. 1052 k.p.c.), odmiennie niż to stanowi art. 163 § 1 k.p.c., uregulowana została wysokość grzywny wymierzonej na podstawie art. 916, art. 1050 i art. 1051 k.p.c. Możliwość stosowanie grzywny i dalszych środków została szczegółowo w poszczególnych stadiach egzekucji unormowana, a ponadto ograniczona górnymi granicami ogólnej sumy grzywien w tej samej sprawie (art. 1052 k.p.a.). Określony został także czas trwania aresztu (art. 1053 k.p.a.). Wyjątki w tym względzie zostały wyraźnie unormowane (art. 1095 i art. 1089 k.p.c.).

Kodeks postępowania cywilnego zawiera i przepisy przewidujące możliwość (obowiązek) ponownego (wielokrotnego) wymierzenia grzywny. Poza przytoczonymi postanowieniami k.p.c. dotyczącymi egzekucji roszczeń niepieniężnych (i uregulowania zawartego w art. 1095) kodeks stwarza możliwość (ustanawia obowiązek) dalszego nałożenia grzywny: na świadka (art. 274), biegłego (w zakresie ograniczonym treścią art. 289), stronę (art. 429, art. 458 i art. 473 § 3), uczestników postępowania przed sądem opiekuńczym (art. 575) i osoby trzecie (art. 723, art. 886 § 1 i § 4).

III Analiza przytoczonych przepisów łącznie z pozostałymi, traktującymi o nałożeniu (jednorazowym) grzywny, prowadzi do wniosku, że wypadki powtórnego (dalszego) wymierzania grzywny zostały w k.p.c. wyraźnie unormowane. Inaczej mówiąc, zasadą która wynika z całokształtu unormowań dotyczących grzywny wymierzonej w celu wymuszenia nakazanego zachowania się, jest dopuszczalność jednorazowego stosowania takiej sankcji. Wyjątki co do samej dopuszczalności, jak i rodzaju wchodzących w rachubę sankcji są ściśle określone. Odnieść to można także do innych pozakodeksowych unormowań, np. do art. 35 ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz art. 88 k.p.a. Potwierdza to wniosek o istniejącym rozróżnieniu i jednoznacznym unormowaniu kwestii karania grzywną, powtarzania tej kary i stosowania dalszych środków przymusu.

Jeśli zatem ustawa zawiera odesłanie w kwestii tylko wymierzenia kary pieniężnej, to brak jest podstaw do przyjęcia, że takie odesłanie upoważnia do stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego normujących powtórne (wielokrotne) stosowanie kary grzywny, a także dalszych środków przymusu tam przewidzianych. Środki przymusu mogą być stosowane tylko na podstawie i w granicach ustawowo przewidzianych. Skoro treść art. 8 o postępowaniu w sprawach nieletnich nie zawiera takiego upoważnienia do wielokrotnego stosowania kary pieniężnej za niewykonywanie nałożonych obowiązków, a wykładnia art. 9 § 1 tej ustawy wyłącza możliwość stosowania przepisów k.p.c., przewidujących powtórne bądź wielokrotne wymierzenie kary grzywny, to na przedstawione pytanie należało udzielić odpowiedzi przeczącej.

Nie zachodzi natomiast potrzeba rozważania dalszych sytuacji wymienionych w pytaniu (lit. a-c), ponieważ w każdym wyodrębnionym tam wypadku wymierzenie kary pieniężnej byłoby zawsze powtórnym jej zastosowaniem.

IV Podkreślany charakter środków wychowawczych, elastyczność ich stosowania i wykonywania (art. 71 ustawy) wskazują, że wyspecjalizowana dziedzina postępowania z nieletnimi wyróżnia się właśnie przewagą środków o charakterze niepenalnym. Represja karna spełnia posiłkową rolę. Ochrona w tym postępowaniu interesów nieletniego jest dobrem nadrzędnym i ponad realizację ochrony tego dobra nie mogą być przedkładane żadne inne względy, w tym także dążenie do dyscyplinowania rodziców.

Wielokrotne, i tym samym długotrwałe, nakładanie i egzekwowanie kar pieniężnych w celu wymuszenia na rodzicach określonego zachowania prowadziłoby w istocie do skoncentrowania wysiłków i postępowania na innych niż nieletni podmiotach, pomimo że dobro dziecka wymagało sprawnej i skutecznej realizacji nałożonych przez sąd rodzinny obowiązków, co może być osiągnięte nawet bez udziału zobowiązanych rodziców (opiekuna).

Uchylanie się nadal od wykonywania obowiązków, pomimo wymierzenia kary pieniężnej, jest dostatecznym wyrazem nieskuteczności tego środka zastosowanego wobec rodziców (opiekuna), a to uzasadnia poszukiwanie innego sposobu ingerencji lub pomocy sądu rodzinnego skutecznie przeciwdziałających - w konkretnych warunkach - demoralizacji i przestępczości nieletnich.

OSNC 1985 r., Nr 1, poz. 1