Środki przymusu w k.p.c. dyscyplinujące strony i innych uczestników postępowania

Przepisy kodeksu postępowania cywilnego zawierają szeroki oraz zróżnicowany zakres środków przymusu i normują różnorodność sytuacji faktycznych, w których kara pieniężna (grzywna) może być wymierzona. 

Środki przymusu mogą być stosowane wobec stron, interwenientów, ich przedstawicieli, tj. przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, uczestników postępowania, dłużników, zarządców, świadków, biegłych (tłumaczy) i innych osób, które nie zastosowały się do (wezwania) nakazu sądu. 

W odniesieniu do stron kodeks postępowania cywilnego przewiduje wymierzenie grzywny: w art. 53 (a dotyczy to każdej osoby legitymowanej do zgłoszenia wniosku o wyłączenie sędziego), art. 120 § 3, art. 255, art. 429, art. 458 § 1 w związku z art. 429, art. 473 § 3, art. 545 § 4 i art. 703 w związku z art. 53 i art. 13 § 2. W stosunku do świadków i biegłych (tłumaczy) rodzaj dopuszczalnych środków przymusu określony został w art. 274, art. 276, art. 287, art. 289 w związku z art. 274 i art. 853 § 2, art. 948 § 2, art. 1092 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd opiekuńczy dysponuje środkami przymusu przewidzianymi w art. 574, art. 590 i art. 598 k.p.a. Należy odnotować także postanowienia kodeksu pozwalające na zastosowanie sankcji nawet wobec osób trzecich: art. 251, art. 296, art. 646 § 2, art. 661 § 2 i art. 723.

W sprawach egzekucyjnych, unormowanych w księdze drugiej k.p.c., nastąpiło dalsze rozszerzenie i zróżnicowanie możliwości stosowania podobnych sankcji, co wynika z istoty tych przepisów mających zapewnić (przymusowe) wykonanie orzeczeń za pomocą środków tam przewidzianych. 

Komornik będący - obok sądu - organem egzekucyjnym wyposażony został w uprawnienia do wymierzania grzywny w wypadkach w ustawie wskazanych i w wysokości tam oznaczonej (art. 762 § 1, art. 764 i art. 886 § 1 i § 4 k.p.c.). W tych sprawach (art. 1052 k.p.c.), odmiennie niż to stanowi art. 163 § 1 k.p.c., uregulowana została wysokość grzywny wymierzonej na podstawie art. 916, art. 1050 i art. 1051 k.p.c. 

Możliwość stosowanie grzywny i dalszych środków została szczegółowo w poszczególnych stadiach egzekucji unormowana, a ponadto ograniczona górnymi granicami ogólnej sumy grzywien w tej samej sprawie (art. 1052 k.p.a.). Określony został także czas trwania aresztu (art. 1053 k.p.a.). Wyjątki w tym względzie zostały wyraźnie unormowane (art. 1095 i art. 1089 k.p.c.).

Kodeks postępowania cywilnego zawiera i przepisy przewidujące możliwość (obowiązek) ponownego (wielokrotnego) wymierzenia grzywny. Poza przytoczonymi postanowieniami k.p.c. dotyczącymi egzekucji roszczeń niepieniężnych (i uregulowania zawartego w art. 1095) kodeks stwarza możliwość (ustanawia obowiązek) dalszego nałożenia grzywny: na świadka (art. 274), biegłego (w zakresie ograniczonym treścią art. 289), stronę (art. 429, art. 458 i art. 473 § 3), uczestników postępowania przed sądem opiekuńczym (art. 575) i osoby trzecie (art. 723, art. 886 § 1 i § 4).

Wypadki powtórnego (dalszego) wymierzania grzywny zostały w k.p.c. wyraźnie unormowane. Inaczej mówiąc, zasadą która wynika z całokształtu unormowań dotyczących grzywny wymierzonej w celu wymuszenia nakazanego zachowania się, jest dopuszczalność jednorazowego stosowania takiej sankcji. Wyjątki co do samej dopuszczalności, jak i rodzaju wchodzących w rachubę sankcji są ściśle określone. Odnieść to można także do innych pozakodeksowych unormowań, np. do art. 35 ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz art. 88 k.p.a. Potwierdza to wniosek o istniejącym rozróżnieniu i jednoznacznym unormowaniu kwestii karania grzywną, powtarzania tej kary i stosowania dalszych środków przymusu.

Jeśli zatem ustawa zawiera odesłanie w kwestii tylko wymierzenia kary pieniężnej, to brak jest podstaw do przyjęcia, że takie odesłanie upoważnia do stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego normujących powtórne (wielokrotne) stosowanie kary grzywny, a także dalszych środków przymusu tam przewidzianych. Środki przymusu mogą być stosowane tylko na podstawie i w granicach ustawowo przewidzianych.

Uchwała SN z dnia 19 czerwca 1984 r., III CZP 18/84

Standard: 32118 (pełna treść orzeczenia)