Uchwała z dnia 1982-01-18 sygn. III CZP 54/81

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 54/81

Uchwała z dnia 18 stycznia 1982 r.

Przewodniczący: sędzia SN J. Pietrzykowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Katarzyny G. przeciwko Antoniemu G. o eksmisję z lokalu mieszkalnego po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Bielsku Białej postanowieniem z dnia 7 sierpnia 1981 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy po rozwodzie przysługuje prawo zatrzymania do czasu zwrotu nakładów (art. 461 k.c.) małżonkowi zajmującemu budynek znajdujący się na nieruchomości stanowiącej odrębną własność drugiego małżonka, na który zostały poczynione nakłady z majątku wspólnego, jeśli pierwszy z tych małżonków swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia drugiemu wspólne zamieszkanie w tym budynku?"

podjął następującą uchwałę:

W procesie o eksmisję rozwiedzionego małżonka z budynku stanowiącego nakład na nieruchomość wchodzącą w skład odrębnego majątku drugiego małżonka, dokonany z majątku wspólnego, o którego podział toczy się odrębne postępowanie nieprocesowe, nie jest dopuszczalne orzeczenie o prawie zatrzymania przewidzianym w art. 461 k.c.

Uzasadnienie

Powódka wniosła o orzeczenie eksmisji pozwanego z budynku mieszkalnego składającego się z 4 pokoi i dwóch kuchni o łącznej powierzchni mieszkalnej 78,47 m⁽²⁾, wzniesionego na działce o powierzchni 30 arów 71 m⁽²⁾, stanowiącej jej własność uzyskaną na podstawie umowy darowizny z dnia 21.VII.1969 r. (wyciąg z księgi wieczystej na k. 4 akt sprawy). Pozwany wniósł o oddalenie powództwa. Przyznając okoliczność, że działka stanowi własność powódki, twierdził jednak, że budynek na tej działce został wzniesiony wspólnym wysiłkiem stron przy pewnej pomocy finansowej ich rodziców i jest objęty ustawową wspólnością majątkową małżeńską, przy czym składa się z dwóch odrębnych mieszkań, każda więc ze stron może korzystać z odrębnego mieszkania. Z ostrożności procesowej powołał się na przysługujące mu prawo zatrzymania z mocy art. 461 § 1 k.c.

Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 14.IV.1981 r. uwzględnił powództwo. Sąd ustalił, że strony zawarły w 1958 r. małżeństwo, które w 1980 r. zostało rozwiązane przez rozwód z wyłącznej winy pozwanego. W trakcie trwania małżeństwa strony podjęły budowę domu na działce stanowiącej odrębną własność powódki, zamieszkując w mieszkaniu rodziców powódki aż do 1977 r., kiedy to powódka wobec znęcania się pozwanego nad nią i jej dziećmi "wyrzuciła" go do nowego budynku, który od tego czasu zajmuje wyłącznie pozwany i uniemożliwia powódce zamieszkanie w nim. Wyrokiem karnym z dnia 11.XII.1979 r., utrzymanym w mocy przez Sąd Wojewódzki w Bielsku Białej, Sąd Rejonowy w Bielsku Białej skazał pozwanego za przestępstwo z art. 184 § 1 k.k. popełnione w ten sposób, że w okresie od 1969 r. do lipca 1979 r. pozwany znęcał się fizycznie i moralnie nad żoną, bił ją, wyzywał wulgarnymi słowami i groził popełnieniem przestępstwa na jej szkodę.

Nakazując w niniejszej sprawie pozwanemu, aby opróżnił sporny budynek i wydał go powódce, Sąd Rejonowy miał na uwadze, że powódka wraz z dziećmi mieszka u swoich rodziców w fatalnych warunkach, boi się wprowadzić do nowego budynku ze względu na postępowanie pozwanego względem niej i dzieci, którego naganność została ustalona zarówno prawomocnym wyrokiem skazującym, jak i wyrokiem orzekającym rozwód; przede wszystkim Sąd Rejonowy uwzględnił, że powódka jest właścicielką przedmiotowej nieruchomości. Do zgłoszonego przez pozwanego zarzutu zatrzymania w myśl art. 461 k.c. Sąd Rejonowy nie ustosunkował się, ograniczając się do stwierdzenia, że zwrotu nakładów na wspólny budynek pozwany może dochodzić w odrębnym procesie.

Po rozpoznaniu sprawy na skutek rewizji pozwanego Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne: Czy po rozwodzie przysługuje prawo zatrzymania do czasu zwrotu nakładów (art. 461 k.c.) małżonkowi zajmującemu budynek znajdujący się na nieruchomości stanowiącej odrębną własność drugiego małżonka, na który zostały poczynione nakłady z majątku wspólnego, jeśli pierwszy z tych małżonków swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia drugiemu wspólne zamieszkiwanie w tym budynku.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Według art. 46 § 1 i art. 48 k.c. własność nieruchomości obejmuje jej części składowe, w tym również wzniesiony na niej budynek. Skoro nieruchomość, na której znajduje sę sporny budynek, stanowi przedmiot jej odrębnego majątku jako nabyta przez darowiznę (art. 33 pkt 2 k.r.o.), to własność nieruchomości powódki, w świetle przytoczonych wyżej przepisów prawa rzeczowego, rozciąga się również na wzniesiony na tej nieruchomości budynek, i to niezależnie od tego, czyje środki majątkowe przeznaczono na jego budowę. Okoliczność, że wzniesienie budynku na nieruchomości powódki było wspólnym przedsięwzięciem obojga stron w czasie trwania ich małżeństwa i łączącej ich wówczas ustawowej wspólności majątkowej, nie zmienia faktu, że ten budynek nie może być traktowany jako odrębny od gruntu przedmiot majątku wspólnego, lecz jedynie jako część składowa nieruchomości stanowiącej własność powódki.

Jeżeli jednak wzniesienie budynków nastąpiło ze środków uzasadniających zaliczenie ich do majątku wspólnego obojga małżonków, to z punktu widzenia art. 45 k.r.o. budynek ten należy traktować jako nakład z majątku wspólnego stron na nieruchomość stanowiącą odrębny majątek powódki. Według ogólnej reguły art. 32 k.r.o. nakłady z majątku wspólnego dokonane na cudzą rzecz stanowią składnik majątku wspólnego niezależnie od tego, czy ta cudza rzecz jest własnością osoby trzeciej, czy też własnością jednego z małżonków jako przedmiot jego odrębnego majątku.

W razie ustania ustroju ustawowego, co ma miejsce w szczególności w wypadku orzeczenia rozwodu małżonków, wspomniany nakład, tak jak wszelkie inne składniki majątku wspólnego, wlicza się do masy majątkowej objętej podziałem. Swoistość nakładu w postaci wzniesienia budynku ze środków należących do majątku wspólnego na nieruchomości, która nie wchodzi w skład tego majątku, polega jednak na tym, że do majątku wspólnego, a tym samym do majątku objętego podziałem, nie wchodzi budynek jako odrębny przedmiot majątkowy, lecz wierzytelność pieniężna stanowiąca równowartość dokonanego w tej postaci nakładu.

W wypadku gdy taki nakład z majątku wspólnego został dokonany na nieruchomość stanowiącą odrębną własność jednego z małżonków, rozliczenie z tego nakładu jako składnika majątku wspólnego w postępowaniu o podział tego majątku może nastąpić - stosownie do okoliczności - bądź przez zasądzenie na rzecz drugiego małżonka kwoty odpowiadającej części wartości nakładu stosownie do przysługującego mu udziału w majątku wspólnym, bądź też przez przyznanie mu innych przedmiotów z majątku wspólnego odpowiadających wartościowo tej kwocie. Nie jest również wyłączona możliwość rozstrzygnięcia w postępowaniu o podział majątku wspólnego ewentualnego wniosku tego drugiego małżonka o wykup części nieruchomości zajętej pod budynek wzniesiony kosztem majątku wspólnego, odpowiadającej jego udziałowi w majątku wspólnym, jeżeli nie przeciwstawiają się temu zasady współżycia społecznego, spełniające szczególnie doniosłą rolę w prawie rodzinnym jako jeden z czynników ochrony rodziny, również rodziny uszczuplonej w wyniku orzeczonego rozwodu.

Sama zasada dopuszczalności orzekania o roszczeniach z art. 231 § 1 k.c. w postępowaniu o dział spadku została już przesądzona w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 18.XII.1969 r. sygn. III CZP 12/69 (OSNCP 1970, poz. 39), zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne. Zasada ta odnosi się również do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, w myśl bowiem art. 45 k.r.o. i art. 567 § 3 k.p.c. do podziału takiego majątku i postępowania w tym przedmiocie mają odpowiednie zastosowanie przepisy o dziale spadku.

Przechodząc do poruszonej przez Sąd Wojewódzki, a objętej przedstawionym zagadnieniem prawnym kwestii zastosowania prawa zatrzymania (art. 461 k.c.) w procesie o eksmisję byłego małżonka z nieruchomości będącej odrębną własnością drugiego z byłych małżonków, na której dokonano nakładu z majątku wspólnego, należy przede wszystkim zauważyć, że prawo to stanowi środek zabezpieczenia roszczeń przysługujących dłużnikowi zobowiązanemu do wydania rzeczy m.in. z tytułu dokonanych na tę rzecz nakładów. To uprawnienie o charakterze obligacyjnym może być wprawdzie zgłoszone w drodze zarzutu, jednakże do orzeczenia o zatrzymaniu niezbędne jest ustalenie, że roszczenie o zwrot nakładów rzeczywiście pozwanemu przysługuje, i to w określonej wysokości, bez takiego bowiem ustalenia nie byłoby możliwe orzeczenie o równoczesności świadczeń, z których jedno polega na orzeczonym przez sąd obowiązku dłużnika wydania rzeczy wierzycielowi, drugie zaś - na uzależnieniu wykonania tego obowiązku od zaspokojenia lub zabezpieczenia przez wierzyciela roszczenia dłużnika. Gdyby wysokość tegoż roszczenia nie została określona w wyroku, jego wykonanie w drodze egzekucji napotkałoby trudne do przezwyciężenia przeszkody, gdyż organ egzekucyjny byłby pozbawiony możności sprawdzenia, czy wierzyciel spełnił obowiązki wynikające z orzeczonego przez sąd prawa zatrzymania.

Z zebranego w sprawie materiału wynika okoliczność, która nie znalazła wyrazu w przedstawionym przez Sąd Wojewódzki zagadnieniu prawnym, ma zaś wpływ na treść jego rozstrzygnięcia, mianowicie, że toczy się już w pierwszej instancji między stronami niniejszego procesu inne nie zakończone postępowanie o podział majątku wspólnego, wszczęte w dniu 9.III.1981 r.

W myśl art. 567 § 1 k.p.c. w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga o zwrocie nakładów z majątku wspólnego na majątek odrębny, przy czym z odesłania § 3 tego artykułu do działu spadku, art. 688 k.p.c. zaś do zniesienia współwłasności, m.in. do art. 618 k.p.c., wynika, że z chwilą wszczęcia postępowania o podział majątku wspólnego w tym tylko postępowaniu może nastąpić ustalenie wysokości nakładów z majątku wspólnego na majątek odrębny.

Pomimo więc tego, że sprawa o eksmisję byłego małżonka z nieruchomości stanowiącej odrębną własność powódki nie należy do kategorii spraw, które w myśl powołanego art. 618 § 2 k.p.c. podlegają przekazaniu sądowi prowadzącemu postępowanie o podział majątku, od chwili wszczęcia tego postępowania nie byłoby już dopuszczalne ustalenie roszczenia pozwanego z tytułu jego udziału w nakładach dokonanych z majątku wspólnego. Jak już zresztą była o tym mowa, rozstrzygnięcie o tym, czy i w jakiej postaci pozwany otrzyma ekwiwalent z tytułu tych nakładów, nastąpi właśnie w postępowaniu o podział majątku wspólnego. W postępowaniu tym sąd określi także termin i sposób uiszczenia ewentualnych spłat lub dopłat z tytułu podziału majątku wspólnego, obejmującego również wartość omawianych nakładów, a w miarę potrzeby sposób ich zabezpieczenia (art. 212 § 3 w związku z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c.).

Z tych wszystkich względów należało uznać, że po wszczęciu postępowania o podział majątku wspólnego orzekanie w procesie o eksmisję pozwanego z nieruchomości, na której dokonano nakładów z majątku wspólnego, i o jego roszczeniach z powołaniem się na prawo zatrzymania (retencji) nie byłoby dopuszczalne. Ze względu zaś na zachodzący związek pomiędzy żądaniem eksmisji a uprawnieniami pozwanego z tytułu udziału w nakładach oraz ze względu na to, że rozstrzygnięcie o sposobie realizacji tych uprawnień należy do toczącego się postępowania o podział majątku wspólnego, w rachubę wchodzić może rozważenie celowości zawieszenia postępowanie w sprawie o eksmisję w trybie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., zwłaszcza w części dotyczącej opróżnienia tego z dwóch lokali w spornym domu, z którego pozwany korzysta osobiście.

Mając na uwadze, że rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego, przedstawionego w trybie art. 391 k.p.c., może nastąpić w takim tylko zakresie, jaki jest potrzebny do rozstrzygnięcia sprawy przy uwzględnieniu jej konkretnych okoliczności faktycznych, Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały, dostosowując ją do tych okoliczności.

OSNC 1982 r., Nr 5-6, poz. 71