Prawo zatrzymania w procesie o eksmisję byłego małżonka z nieruchomości, na której dokonano nakładów z majątku wspólnego

W sprawie z powództwa spadkobiercy przeciwko małżonkowi spadkodawcy o eksmisję z zabudowań znajdujących się na gruncie powoda nie jest dopuszczalne orzeczenie o prawie zatrzymania (art. 461 k.c.) z tytułu nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny spadkodawcy, jeżeli dotychczas nie nastąpił podział majątku wspólnego.

Prawo zatrzymania jako uprawnienie o charakterze względnym, zaliczane również do środków obrony pozwanego w procesie windykacyjnym, stanowi w istocie środek zabezpieczenia roszczeń przysługujących dłużnikowi zobowiązanemu do wydania rzeczy m.in. z tytułu dokonanych na tę rzecz nakładów.

Jedną z przesłanek warunkujących wydanie orzeczenia o zatrzymaniu jest ścisłe ustalenie wysokości należnego zobowiązanemu roszczenia.

Niezależnie od liczebności podmiotów wspólności w częściach ułamkowych (powstałej na skutek przekształcenia się wspólności łącznej) - przesądzenie o wysokości udziałów w majątku wspólnym, przeprowadzenie rozrachunku z tytułu zwrotu wydatków, nakładów, spłaconych długów i pobranych pożytków jest niemożliwe przed dokonaniem podziału majątku wspólnego poddanego za życia spadkodawcy wspólności ustawowej. Wyłącza to możliwość określenia wysokości roszczenia o zwrot nakładów dokonanych przez małżonka - w czasie trwania wspólności majątkowego małżeńskiej - na nieruchomość wchodzącą w skład odrębnego majątku drugiego małżonka, a w konsekwencji możliwość orzeczenia o równoczesności świadczeń, z których jedno polega na zobowiązaniu dłużnika do wydania rzeczy właścicielowi, drugie zaś - na uzależnieniu wykonania tego obowiązku od zaspokojenia lub zabezpieczenia przez wierzyciela roszczenia dłużnika.

Rozstrzygnięcie, czy i w jakiej wysokości uzasadnione jest roszczenie pozwanej z tytułu nakładów, może nastąpić w postępowaniu o podział majątku wspólnego (niezależnie od tego, czy pozwana będzie żądała rozliczenia pieniężnego lub zgłosi roszczenie z art. 231 § 1 k.c.). W tym postępowaniu sąd określi termin i sposób uiszczenia ewentualnych spłat lub dopłat z tytułu podziału majątku wspólnego, obejmującego także wartość spornych nakładów, a w razie potrzeby sposób ich zabezpieczenia (art. 212 § 3 k.c. w związku z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c.).

Uchwała SN z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP 26/86

Standard: 32488 (pełna treść orzeczenia)

W procesie o eksmisję rozwiedzionego małżonka z budynku stanowiącego nakład na nieruchomość wchodzącą w skład odrębnego majątku drugiego małżonka, dokonany z majątku wspólnego, o którego podział toczy się odrębne postępowanie nieprocesowe, nie jest dopuszczalne orzeczenie o prawie zatrzymania przewidzianym w art. 461 k.c.

Prawo zatrzymania to stanowi środek zabezpieczenia roszczeń przysługujących dłużnikowi zobowiązanemu do wydania rzeczy m.in. z tytułu dokonanych na tę rzecz nakładów. To uprawnienie o charakterze obligacyjnym może być wprawdzie zgłoszone w drodze zarzutu, jednakże do orzeczenia o zatrzymaniu niezbędne jest ustalenie, że roszczenie o zwrot nakładów rzeczywiście pozwanemu przysługuje, i to w określonej wysokości, bez takiego bowiem ustalenia nie byłoby możliwe orzeczenie o równoczesności świadczeń, z których jedno polega na orzeczonym przez sąd obowiązku dłużnika wydania rzeczy wierzycielowi, drugie zaś - na uzależnieniu wykonania tego obowiązku od zaspokojenia lub zabezpieczenia przez wierzyciela roszczenia dłużnika. Gdyby wysokość tegoż roszczenia nie została określona w wyroku, jego wykonanie w drodze egzekucji napotkałoby trudne do przezwyciężenia przeszkody, gdyż organ egzekucyjny byłby pozbawiony możności sprawdzenia, czy wierzyciel spełnił obowiązki wynikające z orzeczonego przez sąd prawa zatrzymania.

W myśl art. 567 § 1 k.p.c. w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga o zwrocie nakładów z majątku wspólnego na majątek odrębny, przy czym z odesłania § 3 tego artykułu do działu spadku, art. 688 k.p.c. zaś do zniesienia współwłasności, m.in. do art. 618 k.p.c., wynika, że z chwilą wszczęcia postępowania o podział majątku wspólnego w tym tylko postępowaniu może nastąpić ustalenie wysokości nakładów z majątku wspólnego na majątek odrębny.

Pomimo więc tego, że sprawa o eksmisję byłego małżonka z nieruchomości stanowiącej odrębną własność powódki nie należy do kategorii spraw, które w myśl powołanego art. 618 § 2 k.p.c. podlegają przekazaniu sądowi prowadzącemu postępowanie o podział majątku, od chwili wszczęcia tego postępowania nie byłoby już dopuszczalne ustalenie roszczenia pozwanego z tytułu jego udziału w nakładach dokonanych z majątku wspólnego. Jak już zresztą była o tym mowa, rozstrzygnięcie o tym, czy i w jakiej postaci pozwany otrzyma ekwiwalent z tytułu tych nakładów, nastąpi właśnie w postępowaniu o podział majątku wspólnego. W postępowaniu tym sąd określi także termin i sposób uiszczenia ewentualnych spłat lub dopłat z tytułu podziału majątku wspólnego, obejmującego również wartość omawianych nakładów, a w miarę potrzeby sposób ich zabezpieczenia (art. 212 § 3 w związku z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c.).

Z tych wszystkich względów należało uznać, że po wszczęciu postępowania o podział majątku wspólnego orzekanie w procesie o eksmisję pozwanego z nieruchomości, na której dokonano nakładów z majątku wspólnego, i o jego roszczeniach z powołaniem się na prawo zatrzymania (retencji) nie byłoby dopuszczalne. Ze względu zaś na zachodzący związek pomiędzy żądaniem eksmisji a uprawnieniami pozwanego z tytułu udziału w nakładach oraz ze względu na to, że rozstrzygnięcie o sposobie realizacji tych uprawnień należy do toczącego się postępowania o podział majątku wspólnego, w rachubę wchodzić może rozważenie celowości zawieszenia postępowanie w sprawie o eksmisję w trybie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., zwłaszcza w części dotyczącej opróżnienia tego z dwóch lokali w spornym domu, z którego pozwany korzysta osobiście.

Uchwała SN z dnia 18 stycznia 1982 r., III CZP 54/81

Standard: 13091 (pełna treść orzeczenia)