Uchwała z dnia 1981-11-12 sygn. III CZP 47/81

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 47/81

Uchwała z dnia 12 listopada 1981 r.

Przewodniczący: sędzia SN R. Czarnecki. Sędziowie SN: A. Gola (sprawozdawca), J. Szachułowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Cezarego P. przeciwko Józefie Z., Januszowi Z. i Barbarze Z. o zachowek po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 12 listopada 1981 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Sieradzu postanowieniem z dnia 7 lipca 1981 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w procesie o zachowek Sąd, określając masę spadku, może przesłankowo ustalić, że nieruchomość wchodziła w skład majątku dorobkowego, gdy w księdze wieczystej ujawniony jest jako właściciel tylko jeden współmałżonek, czy też wymaga to uprzedniego rozstrzygnięcia w procesie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 23 prawa rzeczowego)?"

uchwalił:

W sprawie o zachowek sąd uprawniony jest do ustalenia - jako przesłanki rozstrzygnięcia - że należąca do spadku nieruchomość stanowiła majątek dorobkowy spadkodawcy i jego współmałżonka w sytuacji, gdy w księdze wieczystej wpisany jest jako właściciel spadkodawca.

Uzasadnienie

Powód Cezary P. domagał się w pozwie zasądzenia od pozwanych Józefa Z., Janusza Z. i Barbary Z. kwoty 111.600 zł z tytułu zachowku twierdząc, że w skład masy spadkowej po zmarłym jego pozamałżeńskim ojcu Antonim Z. wchodzi m.in. zabudowana nieruchomość o pow. 820 m², stanowiąca wyłączną własność zmarłego.

Pozwani uznali powództwo co do zasady, zarzucając, że zabudowana nieruchomość stanowiła składnik majątku dorobkowego zmarłego i jego żony - pozwanej Józefy Z.

Wyrokiem z dnia 29.I.1981 r. Sąd Rejonowy w Wieluniu zasądził od pozwanych solidarnie na rzecz powoda kwotę 21.276 zł z 8% od dnia 28.IV.1979 r., a w pozostałej części powództwo oddalił. Sąd Rejonowy określił wartość spadku (bez zadłużeń) podlegającą podziałowi na kwotę 127.654.50 zł. Powodowi, gdyby dziedziczył z ustawy po zmarłym Antonim Z., przypadałaby 1/4 część spadku o wartości 31.914 zł. Jako małoletniemu przysługuje powodowi zachowek w wysokości 2/3 wartości udziału spadku, tj. kwota 21.276 zł. Określenia wysokości należnego powodowi zachowku Sąd Rejonowy dokonał, przyjmując, że nieruchomość (działka budowlana z domem jednorodzinnym, garażem i zabudowaniami gospodarczymi) stanowiła składnik dorobku Antoniego Z. i Józefy Z.

W rewizji powód wnosił o zmianę powyższego wyroku i zasądzenie od pozwanego na jego rzecz dalszej kwoty 90.324 zł. Skarżący zarzucił m.in., że ustalenie składników majątkowych spadku nastąpiło wbrew treści księgi wieczystej, w której jako właściciel nieruchomości figuruje Antoni Z.

W związku z rozpoznaniem rewizji powoda Sąd Wojewódzki w Sieradzu przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 § 1 k.p.c. do rozstrzygnięcia przytoczone wyżej zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wątpliwość Sądu Wojewódzkiego sprowadzała się do tego, czy wzruszenie domniemania wynikającego z art. 18 pr. rzecz. (przepis ten wraz z niektórymi innymi przepisami prawa rzeczowego z roku 1946 utrzymano w mocy - por. art. III pkt 3 przep. wprow. k.c.), a mianowicie że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym, a prawo wykreślone z księgi nie istnieje, dopuszczalne jest w sprawie o zachowek, czy też możliwość taką wyłącza przepis art. 23 pr. rzecz., który dopuszcza roszczenie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, co mogłoby wskazywać na zamiar ustawodawcy wyłącznego, odrębnego uregulowania trybu postępowania dla obalenia takiego domniemania. Gdyby tak istotnie było, to dowodzenie niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w sprawie o zachowek dla celów związanych z dochodzonym żądaniem byłoby niedopuszczalne.

Szerzej rzecz ujmując, zagadnienie sprowadza się do tego, czy kwestionowanie zgodności wpisu w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym jest dopuszczalne także poza procesem przewidzianym w art. 23 pr. rzecz.

Na tak postawione pytanie Sąd Najwyższy odpowiedział już m.in. w orzeczeniu z dnia 5.IV.1956 r. III Cr 566/56 (OSN 1956, poz. 115) wyjaśniając, że małżonek, który twierdził, iż nieruchomość wpisana do księgi wieczystej na nazwisko współmałżonka należy w rzeczywistości do majątku wspólnego, może żądać uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w postępowaniu spornym, chyba że stosowny zarzut podniesiony został w postępowaniu o podział majątku wspólnego.

W uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 15.XII.1969 r. III CZP 12/69 zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne (OSNCP z 1970 r. z. 3, poz. 39) Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na dopuszczalność ustalenia własności spadkodawcy wszelkimi dostępnymi środkami dowodowymi. W nakazie tym zawarte jest stanowisko zbieżne z poglądem, że dowodzenie innego stanu prawnego niż wynikający z treści księgi wieczystej dopuszczalne jest w toku sprawy o dział spadku. Stanowisko takie odpowiada poglądowi wyrażonemu przez Sąd Najwyższy w powołanym wyżej orzeczeniu w sprawie III CR 566/56 o podziale majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności małżeńskiej majątkowej.

Sąd Wojewódzki zwrócił zasadnie uwagę na to, że także w procesie windykacyjnym opartym na podstawie normatywnej z art. 222 § 1 k.c. pozwany może się bronić zarzutem, że jemu, a nie powodowi przysługuje prawo do spornej nieruchomości, przy czym dowodzenie niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wcale nie wymaga uprzedniego przeprowadzenia procesu o usunięcie tej niezgodności w trybie przewidzianym w art. 23 pr. rzecz. (por. orzeczenie SN z dnia 18.X.1958 r. 3 CR 234/58, OSN z 1960 r. z. 1, poz. 23).

Wymienione przykładowo rodzaje spraw, w których uwidoczniona została jednolita praktyka polegająca na badaniu w danej sprawie zarzutu niezgodności treści wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym bez odsyłania zainteresowanych na drogę procesu o usunięcie tej niezgodności przewidzianego w art. 23 pr. rzecz., ukazuje dalszy kierunek rozwoju orzecznictwa w omawianej materii.

Tak więc należy przyjąć za prawidłowe stanowisko, że zarzut niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym podniesiony w sprawie o zachowek, zmierzający do prawidłowego określenia składu masy spadkowej jako podstawy do ustalenia wartości udziału spadkowego uprawnionego do zachowku, a w konsekwencji do określenia sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia (art. 991 k.c.), podlega rozpoznaniu w sprawie o zachowek. Dotyczy to także sytuacji, w której w księdze wieczystej jako właściciel zapisany jest tylko jeden ze współmałżonków, a należąca do spadku nieruchomość stanowiła składnik dorobku spadkodawcy i jego współmałżonka. Obalenie domniemania wynikającego z art. 18 pr. rzecz. posłuży jedynie jako przesłanka rozstrzygnięcia o zgłoszonym żądaniu uprawnionego do zachowku, a więc wywrze tylko określone skutki pomiędzy stronami w procesie o zachowek.

Jako argument posiłkowy przemawiający za reprezentowanym wyżej stanowiskiem przytoczyć należy także względy celowości i ekonomii procesowej. Zasadą bowiem powinno być zlikwidowanie istniejącego sporu w jednym postępowaniu, bez potrzeby mnożenia spraw dotyczących tego samego splotu spornych kwestii (por. uchwała zgromadzenia ogólnego Sądu Najwyższego z dnia 15.VII.1974 r. Kw. Pr 2/74, zawierająca zalecenia kierunkowe w sprawie dalszego podnoszenia poziomu i sprawności postępowania sądowego, OSNCP z 1974 r. z. 2, poz. 203).

Z tych względów Sąd Najwyższy na przedstawione zagadnienie prawne udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1982 r., Nr 4, poz. 48