Uchwała z dnia 1979-09-28 sygn. III CZP 15/79

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 15/79

Uchwała z dnia 28 września 1979 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak. Sędziowie SN: W. Bryl, T. Bukowski, R. Czarnecki, H. Dąbrowski, S. Dmowski, A. Gola, Ł. Grygołajtys, J. Ignatowicz, W. Kuryłowicz (sprawozdawca), J. Majorowicz, Z. Marmaj, K. Olejniczak, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, S. Rudnicki, J. Szachułowicz, Z. Trybulski, Z. Wasilkowska, F. Wesely.

Protokolant: członek Biura Orzecznictwa SN J. Kulesza-Majsterkiewicz.

Sąd Najwyższy z udziałem przedstawiciela Prokuratury Generalnej PRL, Prokuratora Prokuratury Generalnej, W. Bryndy, po rozpoznaniu wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1979 r. o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące pytanie prawne:

1. Czy w wypadku przeniesienia własności rzeczy w drodze umowy darowizny dokonanej na rzecz jednego z małżonków z zastrzeżeniem darczyńcy, aby przedmiot darowizny wszedł do majątku objętego ustawową wspólnością majątkową (art. 33 pkt. 2 k.r.o.), do wywołania zamierzonego przez darczyńcę skutku niezbędne jest przyjęcie darowizny przez drugiego z małżonków?
2. Czy darczyńca może z powodu rażącej niewdzięczności (art. 898 § 1 k.c.) odwołać darowiznę rzeczy, która w następstwie darowizny stała się składnikiem majątku wspólnego, tylko w stosunku do jednego z małżonków, w szczególności w stosunku do tego małżonka, który w sytuacji przewidzianej w art. 33 pkt. 2 k.r.o. nie był stroną umowy darowizny?
3. Jaki jest skutek prawny odwołania darowizny tylko w stosunku do jednego z małżonków, w razie uznania takiego odwołania za dopuszczalne, w szczególności jakie roszczenia przysługują darczyńcy względem tego małżonka?

uchwalił:

1. W wypadku przeniesienia własności na podstawie umowy darowizny zawartej przez darczyńcę z jednym z małżonków z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wchodzi do majątku objętego wspólnością ustawową (art. 33 pkt 2 k.r.o.), do wywołania takiego skutku przyjęcie darowizny przez drugiego z małżonków nie jest potrzebne.
2. W sytuacji, gdy przedmiot darowizny wszedł do majątku objętego wspólnością ustawową, odwołanie jej z powodu niewdzięczności (art. 898 § 1 k.c.) może być dokonane w stosunku do jednego z małżonków, także w stosunku do tego, który nie brał udziału w zawarciu umowy darowizny.
3. W razie odwołania darowizny w stosunku do jednego z małżonków rzecz darowana staje się przedmiotem współwłasności obojga małżonków w częściach równych, a darczyńca może żądać przeniesienia na niego udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego darowiznę odwołał, gdyby zaś nie było to możliwe - zwrotu wartości tego udziału (art. 405 k.c.).

Uzasadnienie

Mienie darowane jednemu z małżonków, pozostających w ustawowej wspólności majątkowej, stanowi majątek odrębny obdarowanego, darowane na rzecz obojga małżonków - majątek odrębny obojga, jako współwłaścicieli w częściach ułamkowych w rozumieniu art. 195 i n. k.c. Darczyńca może jednak postanowić o włączeniu darowanego przedmiotu do majątku objętego wspólnością ustawową (art. 33 pkt. 2 zd. drugie k.r.o.). Z włączeniem przedmiotu darowizny do mienia objętego ustawową wspólnością majątkową każdy z małżonków uzyskuje wszystkie do tego przedmiotu uprawnienia, jakie, stosownie do art. 35 i nast. k.r.o., wynikają ze wspólności ustawowej.

Wbrew literalnemu brzmieniu art. 33 pkt. 2 k.r.o., że o włączeniu przedmiotu darowizny do majątku wspólnego postanawia darczyńca, także wola obdarowanego nie jest z tego punktu widzenia obojętna. Przeciwnie, skoro darowizna jest umową, konieczne są także w tym przedmiocie zgodne oświadczenia woli obu stron. Jako strona obdarowana wolę tę wyraża małżonek, który zawiera umowę darowizny z darczyńcą. Wyłania się jednak pytanie, czy oświadczenie tego małżonka o przyjęciu darowizny, jako przedmiotu majątku wspólnego, wywiera skutek także względem drugiego małżonka i czy konieczna jest do tego jego zgoda. Odpowiedź na te pytania zależy od rozstrzygnięcia kwestii, czy przyjęcie darowizny jest czynnością zwykłego zarządu, czy też granice takiego zarządu przekracza.

Mimo że nabycie nieruchomości, a więc składnika majątkowego z reguły o dużej wartości, stanowi w naszych warunkach czynność przekraczającą zwykły zarząd w rozumieniu art. 36 § 2 k.r.o., to jednak nie można tego powiedzieć o czynności, na podstawie której nabycie nieruchomości następuje nieodpłatnie. W takim bowiem wypadku majątek obdarowanego, w danym wypadku także małżonka, który nie zawierał umowy darowizny, zwiększa się bez ekwiwalentu ekonomicznego, a więc leży z reguły także w jego interesie i w interesie całej rodziny, dla której majątek wspólny stanowi ekonomiczną bazę. Oświadczenie przeto woli małżonka, który przyjął darowiznę na rzecz majątku wspólnego, stanowi czynność prawną zwykłego zarządu. Wywiera więc skutek względem drugiego małżonka bez dodatkowego oświadczenia woli z jego strony. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 30 kwietnia 1977 r. co do nieobciążliwej darowizny na rzecz małoletniego, uznając, że rodzice mogą darowiznę taką przyjąć bez zezwolenia sądu opiekuńczego, właśnie dlatego, że jest ona czynnością nie przekraczającą zwykłego zarządu (OSNCP 1978, poz. 19).

Powyższa argumentacja uzasadnia wniosek, że przedmiot darowizny wchodzi w skład mienia wspólnego małżonków, gdy obie strony umowy wyraziły na to zgodę, już z mocy tej umowy bez potrzeby podejmowania przez drugiego małżonka osoby obdarowanej jakichkolwiek czynności lub składania jakichkolwiek w tym przedmiocie oświadczeń woli.

Reprezentowane niekiedy stanowisko, że w przypadku objęcia przedmiotu darowizny z woli darczyńcy i jednego z małżonków wspólnością majątkową dochodzi do skutku umowa darowizny także z drugim małżonkiem, nie ma dostatecznego uzasadnienia ani w treści samej umowy, ani w przepisach ustawy. Małżonek obdarowanego nie jest stroną umowy darowizny, staje się jednak - ze względu na cel dokonanego przysporzenia majątkowego (obdarowania obojga małżonków) i obowiązujący małżonków ustrój majątkowy wspólności ustawowej - obdarowanym na równi z obdarowanym z umowy. Do tak obdarowanego małżonka, jakkolwiek nie uczestniczącego w umowie, mają również zastosowanie, jako do także w danej sytuacji obdarowanego przez darczyńcę, przepisy kodeksu cywilnego o określonych względem obdarowanego uprawnieniach darczyńcy i odpowiadających im obowiązkach obdarowanego względem darczyńcy, w szczególności co do odwołania darowizny ze względu na rażącą niewdzięczność obdarowanego (art. 989 k.c.).

2. Skuteczne odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego uchyla dotychczasowy stosunek prawny, a po stronie obdarowanego powstaje obowiązek zwrotu przedmiotu darowizny według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 898 § 2 w związku z art. 405 i nast. k.c.). Odwołanie darowizny ma zatem na celu pozbawienie umowy jej skutków prawnych i powrót do stanu poprzedniego. Ten sam cel występuje także w przypadku odwołania darowizny, gdy przedmiot darowizny został z woli stron umowy objęty wspólnością majątkową. Odwołanie darowizny tak uczynionej zakłada cofnięcie woli darczyńcy także co do wejścia przedmiotu darowizny do wspólnego majątku małżonków, odwołując bowiem darowiznę, darczyńca cofa swą wolę obdarowania małżonka i zarazem włączenia darowanej rzeczy do wspólnego majątku, w szczególności ze względu na skutki wspólności określone w art. 35 i n. k.r.o. Wobec tego, że w omawianej sytuacji oboje małżonkowie są obdarowani, darowizna może być odwołana nie tylko wtedy, gdy bezpośrednio obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności, ale także wtedy, gdy niewdzięczności tej dopuścił się drugi małżonek, pośrednio obdarowany. Z drugiej strony rażąca niewdzięczność tylko jednego z małżonków uzasadnia odwołanie darowizny tylko względem niego, nie uzasadnia natomiast odwołania także względem drugiego małżonka, co do którego brak podstaw do odwołania. Nie sposób bowiem przyjąć, aby ustrój wspólności majątkowej zmieniał w tym zakresie ustawowe uregulowanie umowy darowizny, m. in. co do dopuszczalności odwołania darowizny względem osoby, która okazała się wobec darczyńcy rażąco niewdzięczna.

Każde odmienne stanowisko prowadziłoby do wyników trudnych do przyjęcia nie tylko z punktu widzenia ochrony praw osób zainteresowanych, ale i z punktu widzenia moralnego. Tak więc akceptacja poglądu, w myśl którego dopiero rażąca niewdzięczność obojga małżonków upoważaniałaby darczyńcę do odwołania darowizny, prowadziłaby w istocie rzeczy do pozbawienia darczyńcy ustawowo zastrzeżonego prawa do skorzystania z takiej możliwości, gdy spotyka się on z rażąco niewłaściwym postępowaniem osoby, na rzecz której dokonał szczodrobliwości, i zmuszałaby go do dalszego znoszenia takiego uciążliwego dla niego postępowania jednego z obdarowanych małżonków. I odwrotnie, przyjęcie poglądu, że skutki rażącej niewdzięczności jednego z małżonków ponosiłby bez uzasadnionej przyczyny drugi małżonek, gdyby darowizna musiała być odwołana także względem niego, jedynie z uwagi na pozostawanie obojga małżonków w ustroju wspólności ustawowej, nie znajduje żadnego uzasadnienia w obowiązującym stanie prawnym. W szczególności z ustawowo uregulowanych skutków wspólności majątkowej (art. 35 i nast. k.r.o.) nie wynika dopuszczalność odwołania darowizny tylko względem obojga małżonków, mimo że rażąco niewdzięczny okazał się tylko jeden z nich. Także więc w tym przypadku darczyńca jest uprawniony do odwołania darowizny - zgodnie z art. 898 § 1 k.c. - tylko względem osoby rażąco niewdzięcznej.

3. Ustawa nie normuje także skutków odwołania względem jednego z małżonków darowizny, której przedmiot wszedł do majątku wspólnego małżonków. W drodze wykładni można jednak przyjąć, że następstwem skutecznego odwołania w takim przypadku darowizny jest ustanie co do przedmiotu darowizny wspólności ustawowej. Przedmiot darowizny zostaje wyłączony z ustawowej wspólności i staje się mieniem wspólnym obojga małżonków w ułamkowych częściach równych, a to stosownie do art. 42 i 43 § 1 k.r.o., z tym że dzieje się to tylko co do określonego składnika majątku wspólnego.

Takie rozwiązanie wynika przede wszystkim z istoty postanowienia darczyńcy o włączeniu przedmiotu darowizny do majątku wspólnego małżonków w rozumieniu art. 33 pkt. 2 k.r.o. oraz z istoty odwołania tak uczynionej darowizny. Skoro postanowienie to ma taki skutek, to odwołanie darowizny wywiera skutek odwrotny, oznacza bowiem cofnięcie oświadczenia o włączeniu jej przedmiotu do majątku wspólnego. Jeżeli zaś tak, to w miejsce współwłasności łącznej powstaje co do przedmiotu darowizny współwłasność w częściach ułamkowych.

Za takim rozwiązaniem przemawia także wzgląd na ochronę prawa darczyńcy do odwołania darowizny, tylko bowiem taka wykładnia umożliwia mu realizację tego prawa i przewidzianych w art. 898 § 2 k.c. roszczeń związanych ze zwrotem przedmiotu odwołanej darowizny.

Ponadto jest to sytuacja zbliżona do tej, która wynika z ustawowego uregulowania w art. 125¹ k.k.w. skutków orzeczenia kary konfiskaty całości lub części majątku jednego z małżonków, pozostających we wspólności majątkowej, zgodnie bowiem z powołanym przepisem przedmioty majątkowe, których konfiskata dotyczy, tracą z mocy prawa charakter składników majątku wspólnego i stosuje się do nich odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Wprawdzie konfiskata ma skutek rzeczowy, a odwołanie darowizny rodzi tylko skutki obligacyjne, to jednak z przyczyn wyżej podanych w obydwu wypadkach można przyjąć podobne konsekwencje.

W wyniku powyższego należy przyjąć, że darczyńca może domagać się od małżonka, co do którego darowizna została odwołana, przeniesienia na siebie należącego do tego małżonka udziału w przedmiocie darowizny przy odpowiednim stosowaniu przepisów o przeniesieniu prawa własności. Gdyby przeniesienie udziału nie mogło nastąpić (np. ze względu na uprzednie odpłatne zbycie przedmiotu darowizny osobie trzeciej), darczyńca mógłby żądać zwrotu wartości udziału na zasadach określonych przepisami o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.), oczywiście od małżonka, co do którego nastąpiło odwołanie darowizny i który w związku z tym powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu (art. 898 § 2 k.c. w związku z art. 409 k.c. - porównaj uchwałę składu 7 sędziów SN z dnia 7 stycznia 1967 r., OSNCP 1968, poz. 199).

Z przytoczonych względów należało udzielić odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1980 r., Nr 4, poz. 63