Uchwała z dnia 1978-12-19 sygn. III CZP 80/78

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 80/78

Uchwała z dnia 19 grudnia 1978 r. 

Przewodniczący: Sędzia SN J. Majorowicz (sprawozdawca). Sędziowie SN: K. Olejniczak, F. Wesely.

Sąd Najwyższy, w sprawie z wniosku Kazimiery S. z udziałem Józefa S. o podział majątku wspólnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi postanowieniem z dnia 10 października 1978 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

"a. Czy w sprawie o podział majątku wspólnego, której przedmiotem jest między innymi gospodarstwo rolne obciążone prawem dożywocia, podlega rozliczeniu między współwłaścicielami wartość tego dożywocia na przyszłość i czy w wypadku odpowiedzi twierdzącej (pozytywnej) do rozliczenia tego można stosować odpowiednie zasady rozporządzenia Ministra Finansów z 30 grudnia 1975 r. w sprawie wykonania ustawy o podatku od spadków i darowizn (Dz. U. Nr 46 , poz. 256);

b. czy zasada art. 216 § 5 k.c. dotyczy także sytuacji, gdy wartość nieruchomości wynika z umowy kupna-sprzedaży, zawartej w formie aktu notarialnego w czasie nieznacznie poprzedzającym podział majątku wspólnego?"

uchwalił:

1. W postępowaniu o podział majątku wspólnego, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne obciążone prawem dożywocia, wartość tego prawa na przyszłość podlega rozliczeniu między uczestnikami. Przy określeniu wartości dożywocia należy stosować odpowiednie kryteria przewidziane w art. 913 § 1 k.c. w przedmiocie zamiany uprawnień objętych treścią umowy dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych świadczeń. Jeżeli chodzi o okres przypuszczalnego trwania tego prawa, to można pomocniczo korzystać z zasad przewidzianych w rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 1975 r. w sprawie wykonania ustawy o podatku od spadków i darowizn (Dz. U. Nr 46, poz. 256).
2. Zasada przewidziana w art. 216 § 5 k.c., wedle której oszacowanie nieruchomości rolnej w celu ustalenia wartości udziałów współwłaścicieli dokonuje się według przepisów dotyczących sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, odnosi się również do sytuacji, gdy wartość nieruchomości wynika z umowy kupna-sprzedaży zawartej w formie aktu notarialnego w czasie nieznacznie poprzedzającym postępowanie o podział majątku wspólnego.

Uzasadnienie

Przedstawione przez Sąd Wojewódzki budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego.

Wnioskodawczyni Kazimiera S. wniosła o zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego o powierzchni 12 ha 36 arów wraz z zabudowaniami w ten sposób, że całe gospodarstwo rolne zostanie przyznane jej na wyłączną własność, uczestnik postępowania zaś, Józef S., otrzyma spłatę pieniężną. Uczestnik postępowania przyłączył się do tego wniosku, zgłaszając do rozliczenia nakłady poczynione na nieruchomości.

Sąd Rejonowy w Zgierzu postanowieniem z dnia 27 kwietnia 1978 r. dokonał podziału majątku wspólnego w ten sposób, że gospodarstwo rolne wraz z inwentarzem przyznał na wyłączną własność wnioskodawczyni, uczestnikowi postępowania zaś przyznał konia, krowę i wóz, zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestnika postępowania kwotę 125.220 zł 50 gr tytułem spłaty, rozkładając tę kwotę na raty. Sąd ustalił wartość przedmiotu podziału majątku na kwotę 336.560 zł. Przy określaniu wartości wszystkich składników majątku wspólnego Sąd Rejonowy odliczył od kwoty 336.560 zł wartość dożywocia ustanowionego na rzecz dwu dożywotniczek Józefy O. i Apolonii J. w kwocie 102.579 zł oraz dług w banku w wysokości 22.000 zł. Łączna wartość składników majątku wspólnego wynosi 211.981 zł, czyli że na każdą ze stron przypada 105.980 zł 50 gr. Od tej kwoty należy odliczyć przyznany uczestnikowi postępowania inwentarz w wysokości 33.000 zł, do spłaty pozostaje więc kwota 72.990 zł 50 gr plus kwota 52.230 zł z tytułu połowy pożytków za rok 1976 i 1977 r., czyli łącznie kwota 125.220 zł 50 gr.

Jeżeli chodzi o wartość dożywocia ustanowionego na rzecz dwu dożywotniczek, to Sąd Rejonowy określił ją, powołując się na przepisy rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 1975 r. w sprawie wykonania ustawy o podatku od spadków i darowizn (Dz. U. Nr 46, poz. 256). W szczególności ustalił wartość tego prawa, licząc w przypadku Józefy O. 11-krotną wartość świadczenia rocznego, a w przypadku Apolonii J. 3-krotną przy uwzględnieniu wieku poszczególnych dożywotniczek.

Od postanowienia Sądu Rejonowego wnieśli rewizję wnioskodawczyni oraz uczestnik postępowania. Wnioskodawczyni podniosła między innymi zarzut co do obliczenia przez Sąd Rejonowy wartości majątku netto. W szczególności stosownie do przepisów wyżej powołanego rozporządzenia Ministra Finansów w razie uzależnienia terminu trwania świadczeń od czasu życia dwu lub więcej osób należało przyjąć za podstawę wartość świadczeń pomnożoną przez jeden z mnożników przewidzianych w tym rozporządzeniu. Uczestnik postępowania natomiast podniósł w rewizji, że dla ustalenia wartości gruntu nie powinny być stosowane ceny państwowe, jeżeli obie strony z majątku wspólnego wydały większą sumę pieniędzy na zakup ziemi.

Zauważyć należy, co następuje:

1. Odpowiedź na pierwsze zagadnienie prawne, a w szczególności czy w sprawie o podział majątku wspólnego, którego przedmiotem jest między innymi gospodarstwo rolne obciążone prawem dożywocia, podlega rozliczeniu między uczestnikami postępowania wartość tego dożywocia na przyszłość, wymaga odpowiedzi na dwa pytania, po pierwsze, jaki jest charakter prawa dożywocia, oraz po drugie, czy uczestnik postępowania, któremu w postępowaniu o podział majątku wspólnego, zniesienie współwłasności lub dział spadku zostaje przydzielone gospodarstwo rolne w naturze, wstępuje ex lege w miejsce pozostałych uczestników w całość dożywocia, czy też uczestnicy ci pozostają nadal dłużnikami dożywotnika, a ten z nich, który otrzymał gospodarstwo rolne w całości, obok odpowiedzialności rzeczowej ponosi także wraz z nimi odpowiedzialność osobistą za dług.

Jeżeli chodzi o charakter prawa dożywocia w nauce prawa brak jednomyślnego stanowiska w tym względzie. W szczególności wysuwana jest koncepcja, że prawo to jest swego rodzaju prawem ograniczonym, jakby prawem rzeczowym ograniczonym. Stanowisko to nie wydaje się być przekonujące. Katalog praw rzeczowych ograniczonych został bowiem przez ustawodawcę ściśle określony w art. 244 k.c. Jeżeli zaś chodzi o dożywocie, to art. 910 § 1 k.c. nakazuje jedynie "odpowiednio" stosować do tego prawa przepisy o prawach rzeczowych ograniczonych. Ponadto, na co trafnie zwraca się uwagę, prawo dożywocia, mimo trudnej struktury prawnej, jest prawem obligatoryjnym, a więc prawem względnym, którego podstawowy trzon stanowi wierzytelność przysługująca dożywotnikowi oraz odpowiadające temu uprawnieniu zobowiązania do świadczeń. Z tych względów, ujmując prawo dożywocia w kategoriach zobowiązaniowych, należy równocześnie z uwagi na ukształtowanie tego prawa uznać je za zobowiązanie realne. Dłużnik bowiem zostaje oznaczony przez określoną sytuację prawnorzeczową, przy czym dożywotnikowi zawsze przysługuje wierzytelność skuteczna względem każdoczesnego właściciela nieruchomości o zapewnienie mu utrzymania. Z takiego charakteru prawa dożywocia jako zobowiązania realnego wypływa konsekwentnie dalszy wniosek, a mianowicie, że w razie przeniesienia własności nieruchomości następuje zwolnienie zbywcy z długu, co stanowi jedną z istotnych właściwości zobowiązań realnych.

Za przyjęciem takiego stanowiska przemawia także unormowanie przyjęte w kodeksie cywilnym. W szczególności art. 910 § 2 k.c. przewiduje - poza odpowiedzialnością rzeczową nabywcy nieruchomości obciążonej prawem dożywocia - także jego odpowiedzialność osobistą za świadczenia tym prawem objęte, które stały się wymagalne po nabyciu przez niego nieruchomości. Przepisy kodeksu cywilnego nie wspominają zaś o odpowiedzialności za bieżące świadczenia osoby uprzednio zobowiązanej. Nie tylko jednakże brak jakiejkolwiek wzmianki o odpowiedzialności uprzedniego właściciela przemawia za reprezentowanym w niniejszej uchwale poglądem, lecz także, na co wskazał już Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20.VI.1968 r. II CR 236/68 (OSPiKA 1969, poz. 254), charakter instytucji dożywocia, której normalne funkcjonowanie zasadza się na istnienie pewnej więzi osobistej między dożywotnikiem a zobowiązanym do świadczeń. Ta więź ulega w zasadzie zerwaniu z chwilą zbycia nieruchomości obciążonej dożywociem. Tym niewątpliwie tłumaczy się, że już samo zbycie nieruchomości obciążonej dożywociem uprawnia dożywotnika do żądania zamiany dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tego prawa (art. 914 k.c.). Również kwestia rozwiązania w wypadkach wyjątkowych umowy o dożywocie na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika może być z natury rzeczy oceniona na tle stosunków powstałych między dożywotnikiem a osobą, która w tym czasie jest właścicielem nieruchomości obciążonej. Także względy społeczno-ekonomiczne przemawiają za zwolnieniem zbywcy z zobowiązania z tytułu dożywocia na przyszłość. Takie rozwiązanie pozwala bowiem mu na prowadzenie nowego warsztatu, przeważnie rolnego, bez obciążeń, jakie związane są z nieruchomością, która do tego warsztatu już nie wchodzi. Jeżeli zaś chodzi o pozycję dożywotnika znajduje on dostateczne zabezpieczenie dzięki rzeczowej i osobistej odpowiedzialności nabywcy nieruchomości.

Z tych też przyczyn - mimo rozbieżnych poglądów w nauce prawa co do odpowiedzialności zbywcy i nabywcy z tytułu dożywocia - orzecznictwo Sądu Najwyższego zajęło jednolite stanowisko w tym zakresie. Znalazło to wyraz w powołanym wyżej wyroku z dnia 20.VI.1968 r. II CR 236/68, w którym to orzeczeniu Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w wypadku zbycia nieruchomości obciążonej dożywociem nabywca wstępuje z mocy prawa w miejsce właściciela będącego kontrahentem dożywotnika.

Reprezentowany w tymże orzeczeniu pogląd odnieść należy nie tylko do przypadku zbycia nieruchomości w drodze umowy, lecz również do innych zdarzeń, w wyniku których dochodzi do przejścia prawa własności nieruchomości, a w szczególności w przypadku zniesienia współwłasności, działu spadku lub też - jak w sprawie niniejszej - podziału majątku wspólnego. Na powyższe wskazał również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 14.XII.1971 r. III CRN 372/71 (OSNCP 1972, z. 1, poz. 12), wyjaśniając, że jeżeli udział jednego ze współwłaścicieli nieruchomości rolnej był obciążony prawem dożywocia, a w wyniku zniesienia współwłasności cała ta nieruchomość przypadła na własność drugiemu współwłaścicielowi, to jego odpowiedzialność rzeczowa i osobista względem dożywotnika przedstawia się podobnie jak przy zbyciu nieruchomości obciążonej dożywociem (art. 910 § 2 k.c.). Jako właściciel nieruchomości ponosi on odpowiedzialność względem dożywotnika za świadczenia wymagalne w przyszłości. Dożywotnik natomiast, gdyby mu to nie odpowiadało, może domagać się zmiany prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tego prawa (art. 914 k.c.).

Z powyższych rozważań dotyczących charakteru i istoty prawa dożywocia oraz związanej z tym prawem rzeczowej odpowiedzialności oraz odpowiedzialności osobistej na przyszłość każdoczesnego właściciela nieruchomości tym prawem obciążonej wynika w konsekwencji dalszy wniosek, który jest odpowiedzią na początkowy człon pierwszego pytania, a mianowicie, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego, w skład którego wchodzi gospodarstwo obciążone prawem dożywocia, wartość tego prawa na przyszłość podlega rozliczeniu między uczestnikami. Skoro bowiem odpowiedzialność rzeczową i osobistą ponosić będzie tylko ten z uczestników, któremu w tym postępowaniu przyznane będzie gospodarstwo rolne w naturze, to jest oczywiste, że wartość prawa dożywocia na przyszłość musi być obliczona i odjęta od wartości majątku podlegającego podziałowi.

Jeżeli z kolei chodzi o zagadnienie, według jakich kryteriów należy określić wartość dożywocia na przyszłość, pewne wskazania wynikać mogą z art. 913 § 1 k.c., dotyczącego zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień, przy czym z uwagi na charakter rozliczeń między uczestnikami postępowania o podział majątku wspólnego możliwe jest określenie renty dożywotnika na przyszłość jedynie w formie sumy pieniężnej. Dla określenia przypuszczalnego trwania tego prawa możliwe jest przy tym korzystanie pomocniczo z zasad przewidzianych w rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 1975 r. w sprawie wykonania ustawy o podatku od spadku i darowizn (Dz. U. Nr 46, poz. 256). Przepisy tego rozporządzenia określają bowiem, aczkolwiek dla innych celów, wartość świadczeń na czas życia jednej, dwu lub więcej osób, przy uwzględnieniu odpowiednich mnożników świadczenia rocznego w zależności od wieku osoby uprawnionej.

Z tych zasad wychodząc na pierwsze pytanie należało odpowiedzieć jak w sentencji uchwały.

2. Jeżeli chodzi o drugie zagadnienie, zauważyć należy, że odpowiedź na nie wynika wyraźnie z art. 216 § 5 k.c. Stosownie do tego przepisu oszacowanie nieruchomości rolnej w celu ustalenia wartości udziałów współwłaścicieli przeprowadza się według przepisów dotyczących sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych. Zasada ta jako jedyna i wyłączna dotyczy także działu spadku (art. 1078 k.c.), jak również podziału majątku wspólnego, do którego stosuje się odpowiednie przepisy o dziale spadku. Wobec więc wyraźnego unormowania kryteriów, na podstawie których dokonuje się oszacowania nieruchomości rolnych, okoliczność, że wartość danej nieruchomości na podstawie umowy kupna-sprzedaży jest inna, bez względu na to, kiedy ta nieruchomość została nabyta, jest bez znaczenia.

OSNC 1979 r., Nr 9, poz. 162