Umowa dożywocia jako zobowiązanie realne (art. 908 k.c.)

Jeżeli chodzi o charakter prawa dożywocia w nauce prawa brak jednomyślnego stanowiska w tym względzie. W szczególności wysuwana jest koncepcja, że prawo to jest swego rodzaju prawem ograniczonym, jakby prawem rzeczowym ograniczonym. Stanowisko to nie wydaje się być przekonujące. Katalog praw rzeczowych ograniczonych został bowiem przez ustawodawcę ściśle określony w art. 244 k.c. Jeżeli zaś chodzi o dożywocie, to art. 910 § 1 k.c. nakazuje jedynie "odpowiednio" stosować do tego prawa przepisy o prawach rzeczowych ograniczonych.

Prawo dożywocia, mimo trudnej struktury prawnej, jest prawem obligatoryjnym, a więc prawem względnym, którego podstawowy trzon stanowi wierzytelność przysługująca dożywotnikowi oraz odpowiadające temu uprawnieniu zobowiązania do świadczeń. Z tych względów, ujmując prawo dożywocia w kategoriach zobowiązaniowych, należy równocześnie z uwagi na ukształtowanie tego prawa uznać je za zobowiązanie realne. Dłużnik bowiem zostaje oznaczony przez określoną sytuację prawnorzeczową, przy czym dożywotnikowi zawsze przysługuje wierzytelność skuteczna względem każdoczesnego właściciela nieruchomości o zapewnienie mu utrzymania. Z takiego charakteru prawa dożywocia jako zobowiązania realnego wypływa konsekwentnie dalszy wniosek, a mianowicie, że w razie przeniesienia własności nieruchomości następuje zwolnienie zbywcy z długu, co stanowi jedną z istotnych właściwości zobowiązań realnych.

Za przyjęciem takiego stanowiska przemawia także unormowanie przyjęte w kodeksie cywilnym. W szczególności art. 910 § 2 k.c. przewiduje - poza odpowiedzialnością rzeczową nabywcy nieruchomości obciążonej prawem dożywocia - także jego odpowiedzialność osobistą za świadczenia tym prawem objęte, które stały się wymagalne po nabyciu przez niego nieruchomości. Przepisy kodeksu cywilnego nie wspominają zaś o odpowiedzialności za bieżące świadczenia osoby uprzednio zobowiązanej. Nie tylko jednakże brak jakiejkolwiek wzmianki o odpowiedzialności uprzedniego właściciela przemawia za reprezentowanym w niniejszej uchwale poglądem, lecz także, na co wskazał już Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20.VI.1968 r. II CR 236/68, charakter instytucji dożywocia, której normalne funkcjonowanie zasadza się na istnienie pewnej więzi osobistej między dożywotnikiem a zobowiązanym do świadczeń. Ta więź ulega w zasadzie zerwaniu z chwilą zbycia nieruchomości obciążonej dożywociem. Tym niewątpliwie tłumaczy się, że już samo zbycie nieruchomości obciążonej dożywociem uprawnia dożywotnika do żądania zamiany dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tego prawa (art. 914 k.c.). Również kwestia rozwiązania w wypadkach wyjątkowych umowy o dożywocie na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika może być z natury rzeczy oceniona na tle stosunków powstałych między dożywotnikiem a osobą, która w tym czasie jest właścicielem nieruchomości obciążonej. Także względy społeczno-ekonomiczne przemawiają za zwolnieniem zbywcy z zobowiązania z tytułu dożywocia na przyszłość. Takie rozwiązanie pozwala bowiem mu na prowadzenie nowego warsztatu, przeważnie rolnego, bez obciążeń, jakie związane są z nieruchomością, która do tego warsztatu już nie wchodzi. Jeżeli zaś chodzi o pozycję dożywotnika znajduje on dostateczne zabezpieczenie dzięki rzeczowej i osobistej odpowiedzialności nabywcy nieruchomości.

Z tych też przyczyn - mimo rozbieżnych poglądów w nauce prawa co do odpowiedzialności zbywcy i nabywcy z tytułu dożywocia - orzecznictwo Sądu Najwyższego zajęło jednolite stanowisko w tym zakresie. Znalazło to wyraz w wyroku z dnia 20.VI.1968 r. II CR 236/68, w którym to orzeczeniu Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w wypadku zbycia nieruchomości obciążonej dożywociem nabywca wstępuje z mocy prawa w miejsce właściciela będącego kontrahentem dożywotnika.

Reprezentowany w tymże orzeczeniu pogląd odnieść należy nie tylko do przypadku zbycia nieruchomości w drodze umowy, lecz również do innych zdarzeń, w wyniku których dochodzi do przejścia prawa własności nieruchomości, a w szczególności w przypadku zniesienia współwłasności, działu spadku lub też - jak w sprawie niniejszej - podziału majątku wspólnego. 

Uchwała SN z dnia 19 grudnia 1978 r., III CZP 80/78

Standard: 31516 (pełna treść orzeczenia)