Uchwała z dnia 1977-06-14 sygn. III CZP 42/77

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 42/77

Uchwała z dnia 14 czerwca 1977 r.

Przewodniczący: sędzia SN J. Pietrzykowski. Sędziowie SN: K. Piasecki, Z. Wasilkowska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Wojciecha Z. z udziałem Alicji Z. o dział spadku po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Częstochowie postanowieniem z dnia 9.IV.1977 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy obowiązek zaliczenia darowizny otrzymanej od spadkodawcy na schedę spadkową z art. 1039 § 1 k.c. zachodzi w sytuacji, kiedy spadkobierca ustawowy w chwili działu spadku (małżonek spadkodawcy), który otrzymał tę darowiznę, nie był spadkobiercą ustawowym w chwili dokonania tej darowizny?"

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Małżonek spadkodawcy nie ma obowiązku zaliczenia na schedę spadkową (art. 1039 § 1 k.c.) darowizny otrzymanej od spadkodawcy przed zawarciem z nim małżeństwa.

Uzasadnienie

Pytanie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu powstało na tle następującego stanu sprawy:

Postanowieniem z dnia 30.XII.1976 r. Sąd Rejonowy dokonał działu spadku po Macieju Z., zmarłym dnia 2.VIII.1972 r. Sąd oddalił żądanie wnioskodawcy, syna spadkodawcy, zaliczenia do masy spadkowej obrazu Jacka Malczewskiego "Prawda", gdyż ustalił, że obraz ten został podarowany przez spadkodawcę w 1962 r. uczestniczce postępowania, Alicji Z., która opiekowała się nim w czasie choroby. Wprawdzie spadkodawca zawarł następnie w 1965 r. małżeństwo z Alicją Z., jednakże - zdaniem Sądu Rejonowego - skoro Alicja Z. w dacie darowizny nie wchodziła w krąg spadkobierców ustawowych Macieja Z., darowizna ta nie podlega zaliczeniu na schedę spadkową (art. 1039 § 1 k.c).

Przy rozpoznawaniu rewizji wnioskodawcy od powyższego postanowienia Sądowi Wojewódzkiemu nasunęły się wątpliwości, czy osoba, która w chwili dokonywania działu spadku jest spadkobiercą ustawowym, ma obowiązek zaliczenia na poczet swej schedy spadkowej darowizny otrzymanej w czasie, gdy nie była jeszcze tym spadkobiercą.

Sąd Najwyższy kierował się następującymi rozważaniami:

Zgodnie z art. 1039 § 1 k.c. - jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z zaświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

Z pierwszej części powyższego przepisu można by wyciągnąć wniosek, że momentem decydującym o obowiązku zaliczenia darowizny na poczet schedy spadkowej pomiędzy wymienionymi w nim spadkobiercami ustawowymi jest dział spadku, bo wówczas wiadomo definitywnie, kto jako spadkobierca ustawowy uczestniczy w dziale. Końcowy jednak fragment przepisu przemawia za wnioskiem odmiennym. Zdanie końcowe wskazuje, że spadkobierca ustawowy jest zwolniony od obowiązku zaliczenia darowizny na poczet schedy spadkowej, jeżeli wynika to z okoliczności albo z oświadczenia spadkodawcy. Wydaje się oczywiste, że jeżeli chodzi o "okoliczności", ustawodawca miał na względzie okoliczności towarzyszące dokonaniu darowizny, a to już wskazuje, że osoba obdarowana musiałaby być spadkobiercą ustawowym darczyńcy w dacie darowizny. Podobnie rzecz przedstawia się z oświadczeniem spadkodawcy co do zwolnienia spadkobiercy od obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową. Oświadczenie takie jest z reguły składane przy dokonywaniu darowizny, byłoby ono zaś bezprzedmiotowe, gdyby w dacie dokonywania darowizny obdarowany był osobą obcą i nie wchodził do kręgu nawet potencjalnych spadkobierców darczyńcy.

Za przyjęciem stanowiska, że ustawodawca objął przepisem art. 1039 § 1 k.c. tylko te osoby, które w dacie dokonywania darowizny należały do kręgu spadkobierców ustawowych wymienionych w powyższym przepisie (zstępni, małżonek), przemawia także treść art. 1042 § 2 k.c., w myśl którego wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu istniejącego w chwili jej dokonania. Skoro chwila dokonania darowizny jest rozstrzygająca dla oceny wartości darowizny, to nasuwa się nieodparcie wniosek, że osoba obdarowana musiała już w owej chwili należeć do kręgu spadkobierców ustawowych darczyńcy wymienionych w art. 1039 § 1 k.c.

Za podobnym wnioskiem przemawia także pośrednio treść § 2 art. 1039 k.c. Zgodnie z tym przepisem spadkodawca może złożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego nie wymienionego w paragrafie poprzedzającym. Spadkodawca więc może rozciągnąć obowiązek zaliczenia darowizny na dalszych spadkobierców ustawowych (rodziców, rodzeństwo, zstępnych rodzeństwa). Gdyby ustawodawca zamierzał rozciągnąć powyższą możliwość również na osoby, które w dacie dokonania darowizny nie wchodziły w ogóle do kręgu spadkobierców ustawowych darczyńcy, a stały się nimi później, musiałby uczynić to wyraźnie. Skoro to nie nastąpiło, uzasadnione staje się dodatkowo udzielenie negatywnej odpowiedzi na postawione pytanie prawne.

Przy rozważaniach na temat zakresu zaliczeń przewidzianego w art. 1039 § 1 k.c. nie można także pomijać art. 1041 k.c. Przepis ten wyraźnie rozstrzyga ewentualną wątpliwość, która mogłaby powstać co do obowiązku dalszego zstępnego spadkodawcy zaliczenia na schedę spadkową darowizny uczynionej przez spadkodawcę jego wstępnemu. Wątpliwość ta mogłaby powstać właśnie dlatego, że w dacie darowizny dalszy zstępny nie był jeszcze potencjalnym spadkobiercą darczyńcy w pierwszej linii. Przepis rozstrzyga, że jeżeli ojciec dokonał np. darowizny na rzecz syna, a syn zmarł przed ojcem, wnuk będzie obowiązany do zaliczenia darowizny na swoją schedę spadkową. Mimo że do takiego wniosku można by także dojść w drodze wykładni odpowiednich przepisów prawa spadkowego, ustawodawca uważał za potrzebne unormować tę kwestię wyraźnie. Tym bardziej więc uczyniłby to, gdyby zamierzał nałożyć obowiązek zaliczenia darowizny na poczet schedy spadkowej na osobę, która w chwili sporządzania darowizny była osobą obcą względem darczyńcy, nie należała do kręgu nawet potencjalnych spadkobierców, a stała się spadkobiercą ustawowym na skutek późniejszych zdarzeń (zawarcia małżeństwa).

Za takim stanowiskiem przemawia wreszcie wykładnia celowościowa. Celem art. 1039 § 1 k.c. było zrównanie sytuacji osób najbliższych spadkodawcy, tj. zstępnych i małżonka, co do których ustawodawca zakładał, że spadkodawca, dokonując na ich rzecz darowizn, czynił to na poczet ich przyszłego udziału w spadku. Tylko wyjątkowo, jeśliby wynikało to z wyraźnej woli darczyńcy lub z okoliczności towarzyszących, przemawiających za taką jego intencją, obdarowany byłby zwolniony od zaliczenia darowizny na schedę spadkową. Te wszystkie względy stają się nieaktualne, gdy chodzi o darowiznę na rzecz osoby trzeciej. Darczyńca, dokonując darowizny, nie może mieć na uwadze jej zaliczenia na przyszły spadek, skoro osoba ta nie wchodzi w ogóle do kręgu nawet potencjalnych spadkobierców. Darowizna jest w takiej sytuacji z reguły podyktowana innymi motywami, które - gdyby nawet dopuścić stosowanie art. 1039 § 1 k.c. - musiałyby doprowadzić do wniosku, że darczyńca zamierzał w każdy razie zwolnić te osobę od obowiązku zaliczenia darowizny zgodnie ze zdaniem końcowym art. 1039 § 1.

Tak też było w sprawie niniejszej, w której - jak wynikałoby z ustaleń Sądu Rejonowego - Maciej Z. sporządził darowiznę na rzecz uczestniczki postępowania z wdzięczności za opiekę w chorobie.

Z tych wszystkich przyczyn Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi objętej sentencją uchwały.

OSNC 1977 r., Nr 12, poz. 234