Uchwała z dnia 1973-08-08 sygn. III CZP 45/73

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 45/73

Uchwała z dnia 8 sierpnia 1973 r.

Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: Z. Wasilkowska, J. Szachułowicz.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Małgorzaty G. przeciwko Marianowi G. o dopuszczenie do wyłącznego użytkowania izby mieszkalnej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi - Ośrodek w Piotrkowie postanowieniem z dnia 7 czerwca 1973 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy dopuszczalny jest podział quoad usum budynku mieszkalnego wchodzącego w skład gospodarstwa rolnego na żądanie współwłaściciela (współspadkobiercy) tego gospodarstwa - trwale niezdolnego do pracy, który nie prowadzi gospodarstwa rolnego?",

udzielił następującej odpowiedzi:

Na wniosek spadkobiercy (współwłaściciela), trwale niezdolnego do pracy, zamieszkałego w budynku wzniesionym na nieruchomości wchodzącej w skład spadkowego (wspólnego) gospodarstwa rolnego, sąd może określić zakres i sposób zaspokojenia jego potrzeb mieszkaniowych również przez wydzielenie mu odpowiedniego, odrębnego pomieszczenia w tym budynku.

Uzasadnienie

W świetle ustaleń dokonanych przez Sąd Powiatowy strony są współspadkobiercami spadku pozostałego po Antonim G. W skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w gospodarstwie rolnym, które do chwili śmierci spadkodawcy było przedmiotem wspólności ustawowej, istniejącej między nim i powódką. Po objęciu tego gospodarstwa pozwany rozebrał dotychczasowy budynek mieszkalny i wybudował nowy budynek o dwóch izbach. W izbie od strony wschodniej, z której jest wyjście przez ganek na siedlisko, mieszka powódka oraz pozwany ze swoją rodziną. Powódka w pozwie domagała się usunięcia pozwanego wraz z członkami jego rodziny z tej izby i przeniesienia go do sąsiedniej izby od strony zachodniej, z której drzwi wychodzą na ulicę wiejską, a tym samym oddania jej izby od strony wschodniej do wyłącznego użytkowania.

Sąd Powiatowy oddalił powództwo, uznał bowiem, że zasady racjonalnej gospodarki wymagają, aby pozwany korzystał z izby od strony wschodniej, z której jest bezpośrednie wyjście na siedlisko i w której mieszczą się wyłączniki sieci energii elektrycznej, używanej do napędu młockarni. Zdaniem Sądu Powiatowego powódka, jako nie biorąca udziału w pracach w gospodarstwie rolnym, może bez przeszkód bądź zamieszkać w izbie od strony zachodniej, bądź nadal mieszkać z pozwanym i jego rodziną w izbie od strony wschodniej.

Po rozpoznaniu sprawy na skutek rewizji powódki Sąd Wojewódzki na podstawie art. 391 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wskazane w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

Problematyką związaną z korzystaniem przez współwłaścicieli z rzeczy wspólnej, w szczególności zaś przesłankami, od których zależy dopuszczalność wydzielenia części rzeczy wspólnej do wyłącznego korzystania przez jednego współwłaściciela lub kilku współwłaścicieli, Sąd Najwyższy zajął się szczegółowo w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 28.IX.1963 r. III CO 33/62, zawierającej wytyczne w sprawie stosowania przepisów art. 78, 82-85 i 90 prawa rzeczowego (OSNCP 1964, z. 2, poz. 22). Wytyczne te, mimo uchylenia prawa rzeczowego i wejścia w życie kodeksu cywilnego, nadal zachowały swą aktualność, stan prawny bowiem w zakresie objętym wytycznymi w wyniku kodyfikacji prawa cywilnego nie uległ istotnym zmianom. Wytyczne odnoszą się wprost do stosunków prawnych między współwłaścicielami rzeczy wspólnej, ze względu jednak na treść art. 1035 k.c. mają one odpowiednie zastosowanie również do stosunków prawnych między współspadkobiercami. Trafnie więc Sąd Wojewódzki przyjął cytowane wytyczne za podstawę swoich rozważań.

Szczególne znaczenie dla rozważanego zagadnienia prawnego mają następujące dwie zasady, ustalone w wytycznych. Według pierwszej z nich, ze względu na interes społeczno-gospodarczy podział gospodarstwa rolnego na odrębne części, przeznaczone do wyłącznego korzystania przez poszczególnych współwłaścicieli (quoad usum), nie jest dopuszczalny w drodze umowy współwłaścicieli, a tym samym nie może być dokonany przez sąd. Inaczej mówiąc, podział gospodarstwa rolnego między współwłaścicielami (współspadkobiercami) może nastąpić tylko jako ostateczny, tj. w drodze zniesienia współwłasności (działu spadku), nie jest natomiast dopuszczalny podział tymczasowy, tj. na czas trwania współwłasności. Zasada ta w obecnym stanie prawnym znajduje podstawę zarówno w ogólnej normie art. 206 i 211 k.c., jak i w szczególnych unormowaniach, zamieszczonych w przepisach art. 213 i 1070 k.c. w związku z art. 161-163 k.c. Według drugiej z wspomnianych zasad rozdzielne korzystanie przez współwłaścicieli nie jest wyłączone, gdy chodzi o rzeczy, których właściwości albo społeczne lub gospodarcze przeznaczenie nie przeciwstawiają się takiemu korzystaniu. Do takich rzeczy w wytycznych zaliczono przykładowo dom mieszkalny.

Przy zestawieniu tych dwóch zasad Sądowi Wojewódzkiemu nasunęła się wątpliwość co do tego, czy dopuszczalny jest podział quoad usum domu mieszkalnego także wtedy, gdy stanowi on część składową gospodarstwa rolnego. Na tak postawione pytanie co do samej zasady należy odpowiedzieć twierdząco. Dom mieszkalny będący składnikiem gospodarstwa rolnego spełnia równocześnie dwie funkcje, mianowicie zaspokaja potrzeby mieszkaniowe w znaczeniu ogólnym, a ponadto ułatwia właścicielowi, zamieszkałemu w gospodarstwie rolnym, racjonalne prowadzenie tego gospodarstwa. Te dwie funkcje należy mieć na uwadze przy rozpoznawaniu konkretnych spraw związanych z podziałem takiego domu, a ściślej pomieszczeń w tym domu do odrębnego korzystania przez poszczególnych współwłaścicieli lub współspadkobierców gospodarstwa rolnego. Żadne racje społeczno-gospodarcze nie sprzeciwiają się wydzieleniu odrębnych pomieszczeń dla poszczególnych współwłaścicieli, jeżeli rozmiar domu oraz liczba i jakość pomieszczeń na to pozwalają i gdy takie wydzielenie nie stanowi przeszkody w prawidłowym prowadzeniu gospodarstwa rolnego. Praktyka taka, gdy chodzi o kilku współwłaścicieli (współspadkobierców) pracujących we wspólnym (spadkowym) gospodarstwie rolnym, mających własne rodziny i prowadzących odrębne gospodarstwa domowe, jest stosowana powszechnie. W warunkach umożliwiających takie rozdzielne korzystanie jest ona w zasadzie racjonalna, nie tylko bowiem nie przeszkadza w prowadzeniu gospodarstwa rolnego, lecz zwykle ułatwia poszczególnym współwłaścicielom (współspadkobiercom) wykonywanie pracy w tym gospodarstwie. Co więcej, w sytuacji gdy np. spadkobiercy, początkowo korzystający wspólnie z całego spadkowego budynku mieszkalnego, później założyli własne rodziny, wprowadzanie między nimi rozdzielnego korzystania z poszczególnych pomieszczeń jest zjawiskiem naturalnym i życiowo koniecznym. Podziału takiego mogą oni dokonać w ramach zarządu rzeczą wspólną (art. 201 k.c. w związku z art. 1035 kc.). W tej drodze mogą również dokonywać zmian w istniejącym stanie rozdzielnego korzystania z budynku, podyktowanych zmianami w sytuacji rodzinnej i gospodarczej poszczególnych spadkobierców. W razie niemożności unormowania omawianych stosunków w drodze umowy współwłaścicieli (współspadkobierców) każdy z nich może domagać się wydania przez sąd w trybie postępowania nieprocesowego (art. 606-608, 611-616 k.p.c.) stosownej decyzji w tym przedmiocie (por. cytowane wytyczne Sądu Najwyższego z dnia 28.IX.1963 r.).

Omawiany podział quoad usum jest dopuszczalny co do zasady również wtedy, gdy tylko jeden ze współwłaścicieli (współspadkobierców) prowadzi wspólne (spadkowe) gospodarstwo rolne, drugi zaś nie jest zdolny do jego prowadzenia. W rozpatrywanej sprawie chodzi o sytuację, gdy zarówno spadkobierca prowadzący gospodarstwo rolne, jak i drugi współspadkobierca, będący równocześnie współwłaścicielem tego gospodarstwa z tytułu ustania wspólności ustawowej, trwale niezdolny do pracy, mieszkają już w budynku stanowiącym część składową gospodarstwa, zajmując wspólne pomieszczenie mieszkalne. Odpowiadając na przedstawione zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy miał na uwadze przede wszystkim tę sytuację. Jak już powiedziano wyżej, sama zasada dopuszczalności podziału quoad usum przez wyodrębnienie poszczególnych pomieszczeń mieszkalnych do osobnego korzystania przez wymienionych spadkobierców nie jest wyłączona. Nie stoi temu na przeszkodzie w szczególności okoliczność, że współspadkobierca jest trwale niezdolny do pracy, okoliczność ta bowiem nie pozbawia go możności zaspokojenia jego usprawiedliwionych potrzeb mieszkaniowych w czasie trwania stosunku współwłasności, skoro już nawet po dokonaniu działu spadku spadkobiercy trwale niezdolnemu do pracy ustawa przyznaje szczególne uprawnienia do dalszego zamieszkiwania w gospodarstwie rolnym (art. 1083 k.c.). O tym jednak, czy w konkretnym wypadku należy dokonać takiego wyodrębnienia, decyduje całokształt okoliczności faktycznych, wymagających oceny z punktu widzenia społeczno-gospodarczego przeznaczenia budynku, którego celem jest zarówno ułatwienie prowadzenia gospodarstwa, jak i zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb mieszkaniowych spadkobierców zamieszkujących ten budynek. W sytuacji gdy ze względu na konfigurację i usytuowanie budynku wydzielenie poszczególnym spadkobiercom do osobnego użytku odrębnych pomieszczeń mieszkalnych w budynku jest możliwe, spór zaś między nimi sprowadza się do tego, które z pomieszczeń ma objąć każdy z nich, decydujące znaczenie dla jego rozstrzygnięcia należy przypisać takiemu podziałowi, który będzie najkorzystniejszy z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania gospodarstwa rolnego.

Powyższe argumenty, na które zresztą powołał się Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu swego postanowienia o przedstawieniu Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, przemawiają za udzieleniem odpowiedzi jak w sentencji niniejszej uchwały.

OSNC 1974 r., Nr 3, poz. 46