Uchwała z dnia 1972-07-26 sygn. III CZP 49/72

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 49/72

Uchwała z dnia 26 lipca 1972 r.

Przewodniczący: sędzia Z. Wasilkowska. Sędziowie: K. Piasecki (sprawozdawca), J. Pietrzykowski.

Sąd Najwyższy, w sprawie z wniosku Krystyny D. przeciwko Stefanii S. i Lucjanowi S. o wydanie dziecka, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Opolu postanowieniem z dnia 18 maja 1972 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1. Czy § 23 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 111 z późniejszymi zmianami) stanowi podstawę do niepobierania opłaty sądowej od wniosku o odebranie dziecka osobie nieuprawnionej w każdym wypadku, czy też odstąpienie od pobierania opłaty sądowej zależy wyłącznie od uznania sądu?

2. W wypadku zajęcia stanowiska, że odstąpienie od pobierania opłaty sądowej zależy od decyzji sądu, to czy w sprawie, w której wniosek w imieniu strony wnosi adwokat, Sąd - uznając, że brak jest podstaw do odstąpienia od pobierania opłaty sądowej na zasadzie § 23 pkt 1 cyt. rozporządzenia - powinien postąpić stosownie do art. 17 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dnia 13 czerwca 1967 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 110)?",

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

W sprawie o odebranie dziecka nie pobiera się opłaty sądowej także wówczas, gdy został złożony wniosek o wszczęcie postępowania w tym przedmiocie (§ 23 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych - Dz. U. Nr 24, poz. 111 ze zm.).

Uzasadnienie

Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne nasunęło się na tle następującego stanu faktycznego: Wnioskodawczyni zastępowana przez adwokata domagała się nakazania uczestnikom postępowania wydania swej małoletniej córki. Pełnomocnik wnioskodawczyni, powołując się na § 23 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych, zaznaczył, że wniosek jest wolny od opłat sądowych. Przewodniczący zarządzeniem zwrócił jednak wniosek na podstawie art. 17 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. W związku z zażaleniem nasunęła się Sądowi Wojewódzkiemu wątpliwość, której dał wyraz w przedstawionym do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym. Jak wynika zarówno z treści samego pytania, jak i z uzasadnienia postanowienia o przekazaniu zagadnienia do rozstrzygnięcia, do pomyślenia - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - są dwa rozwiązania. Jedno z nich polegałoby na przyjęciu tezy, że nie pobiera się opłaty sądowej w żadnym podobnym wypadku, a więc bez względu na to, czy wniosek (pismo) został złożony, czy też nie został złożony. Drugie z tych rozważań sprowadzałoby się do zapatrywania, że odstąpienie od pobrania opłaty sądowej zależy wyłącznie od uznania sądu.

Zapatrywanie, że w sprawie o odebranie dziecka nie pobiera się opłaty sądowej także wówczas, gdy został złożony wniosek o wszczęcie postępowania w tym przedmiocie, wynika z następujących rozważań.

W myśl art. 65 ustawy z dnia 30 grudnia 1950 r. zawierającej przepisy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, zamieszczonego w oddziale pt. "Opłaty w postępowaniu przed władzą opiekuńczą", wolne od wpisu były wnioski i pisma w sprawach dotyczących opieki nad małoletnimi i ubezwłasnowolnionymi i zarządu ich majątkiem oraz wszelkie wnioski i pisma będące podstawą do wszczęcia przez władzę opiekuńczą postępowania z urzędu, jak również wnioski i pisma składane w wykonaniu obowiązku wynikającego z ustawy lub nałożonego przez władzę opiekuńczą.

W obecnie zaś obowiązującym rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 111) § 23 stanowi, że "nie pobiera się opłat sądowych od: 1) wniosków i pism będących podstawą do wszczęcia przez sąd opiekuńczy postępowania z urzędu lub składanych sądowi opiekuńczemu w wykonaniu obowiązku wynikającego z ustawy albo nałożonego przez ten sąd (...)".

Z zestawienia tych dwóch przepisów, dawniej i obecnie obowiązującego, wynika, że w rozważanym zakresie istotna zmiana unormowania wyraża się w pominięciu w obecnej redakcji przepisu słowa "wszelkie" (wnioski i pisma). Zmianę tę należy uważać wyłącznie za modyfikację o charakterze stylistycznym i logicznym. Jeżeli bowiem nie wprowadza się w dalszych przepisach żadnych wyjątków, to sformułowanie "wnioski i pisma" i tak należy rozumieć jako "wszelkie wnioski i pisma".

Wykładni zatem wymaga tylko sformułowanie "wnioski i pisma, będące podstawą do wszczęcia przez sąd opiekuńczy postępowania z urzędu", przy podkreśleniu, że wątpliwości wiążą się ze słowem "będące podstawą". Ten ostatni zwrot bowiem może być prima facie pojmowany w dwojaki sposób.

Można go rozumieć tak, że wolne od opłaty są wnioski i pisma, które rzeczywiście stanowiły podstawę do wszczęcia postępowania przez sąd opiekuńczy z urzędu. Decyzja zatem wszczęcia postępowania przez sąd opiekuńczy z urzędu miałaby przy takim rozumieniu charakter przesądzający o niepobieraniu opłaty od wniosku czy pisma. Sposób zachowania się sądu, jego stosunek do pisma i wniosku, stosownie do okoliczności sprawy, miałyby tu znaczenie rozstrzygające. W pewnych zatem nie dających się z góry ustalić wypadkach pisma i wnioski podlegałyby opłacie, gdyby sąd opiekuńczy nie wszczął postępowania z urzędu, mimo że z mocy art. 570 k.p.c. mógłby to uczynić. Jednakże omawiany zwrot można rozumieć i w ten sposób, że wolne od opłaty sądowej są pisma i wnioski składane w tych sprawach, w których sąd opiekuńczy może, gdyż tak stanowi kodeks postępowania cywilnego, wszcząć postępowanie z urzędu. W tym ujęciu chodziłoby o położenie akcentu na charakter sprawy. Rozstrzygające znaczenie miałoby to, że sprawa należy do kategorii spraw, w których sąd opiekuńczy może wszcząć postępowanie z urzędu. Kwestia zaś złożenia wniosku nie miałaby tu istotnego znaczenia.

Za uzasadnione należy uznać drugie ze wspomnianych rozwiązań.

Sąd opiekuńczy musi wszcząć postępowanie z urzędu wówczas, gdy zachodzą okoliczności i zdarzenia wywołujące konieczność wkroczenia sądu opiekuńczego.

Wszczęcie postępowania w takiej sprawie na skutek wniosku osoby uprawnionej nie zmienia charakteru sprawy jako sprawy, w której postępowanie może być wszczęte czy też jest wszczynane z urzędu. W tego rodzaju postępowaniu wnioskodawca nie rozporządza w zasadzie w żadnym zakresie ani przedmiotem, ani biegiem postępowania. Tę cechę omawianego postępowania podkreśla wyraźnie art. 512 § 2 k.p.c.

Do tego samego wniosku prowadzą również rozważania o charakterze ogólniejszym.

Postępowania objęte ramami postępowania nieprocesowego można podzielić na postępowania, które mogą być wszczęte tylko na wniosek osoby uprawnionej oraz postępowania, które mogą być wszczęte także z urzędu.

Wobec tego dwuczłonowego podziału w jednolity sposób należy traktować postępowania, które mogą być wszczęte z urzędu - w tym sensie, że nie ma uzasadnionych podstaw do dzielenia ich na takie, które sąd wszczyna z urzędu, mimo że złożony został wniosek wszczynający postępowanie i takie, w których sąd nie wszczyna postępowania z urzędu, lecz toczy się ono "tylko" na wniosek, mimo że sąd mógłby je wszcząć również z urzędu.

Gdyby opierać się na takim rozróżnieniu i w zależności od tego, jak postąpił sąd, w określonym sensie stosować § 23 cytowanego rozporządzenia, nieunikniona byłaby dowolność. Od sądu opiekuńczego zależałoby, czy poprzestanie na wniosku, czy też dokona wszczęcia postępowania z urzędu. Tego rodzaju rozwiązanie wywoływałoby w praktyce niejednokrotnie poważne komplikacje w zakresie biegu samej sprawy, na co słusznie zwraca uwagę Sąd Wojewódzki w swoim postanowieniu o przekazaniu pytania do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

Omawiane postępowania toczące się przed sądem opiekuńczym należą do postępowań nieprocesowych. Zasadą jest - i temu daje wyraz § 17 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych - że od wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego pobiera się wpis stały lub inną opłatę. Omawiany § 23 tego rozporządzenia ma w stosunku do § 17 charakter wyjątku i musi być pojmowany odpowiednio do tej swojej natury. Zawiera on normę zwalniającą ustawowo od opłaty sądowej, musi więc być rozumiany w ten sposób, że wyłącza on pobieranie opłaty sądowej nawet od wniosków i pism w sprawach, w których sąd opiekuńczy może przecież wszcząć postępowanie także bez takiego wniosku czy pisma, z urzędu.

Przepis § 23 pkt 1 rozporządzenia odnosi się do spraw należących do kategorii spraw, które mogą być wszczęte z urzędu przez sąd opiekuńczy. Jest to bardzo liczna kategoria spraw. Należą do niej również sprawy objęte niniejszym pytaniem, a więc sprawy o odebranie dziecka w sensie określonym w art. 579 k.p.c. i art. 100 k.r.o. - od osoby nieuprawnionej. Osobą nieuprawnioną może być - stosownie do okoliczności - także jedno z rodziców. Nie ma zatem z rozważanego punktu widzenia podstaw do rozróżniania sytuacji, gdy dziecko znajduje się u drugiego z rodziców "nieuprawnionego" i sytuacji, gdy znajduje się ono u innej osoby. Wymaga przy tym podkreślenia, że ani art. 100 k.r.o., ani art. 580 k.p.c. nie uzasadniają wniosku, iż postępowania, o których mowa w tych przepisach mogą być wszczęte tylko na wniosek.

Jak to bowiem zostało wyjaśnione w orzeczeniu składu siedmiu sędziów z dnia 7 kwietnia 1952 r. C 487/52 (NP 1952, nr 8-9, s. 72), władza opiekuńcza powinna wykonywać nie tylko czynności kontrolne i wydawać zarządzenia, gdy rodzice nie sprawują należycie władzy rodzicielskiej, ale zobowiązana jest także interweniować swymi zarządzeniami, by umożliwić usunięcie przeszkód, na jakie rodzice natrafiają przy sprawowaniu tej władzy. Tego rodzaju działalność władza opiekuńcza powinna wszczynać także z urzędu, jeżeli wynika jej potrzeba. W szczególności władza opiekuńcza, stwierdziwszy, że dziecko znalazło się w niepowołanym ręku i że jego dobro jest zagrożone, powinna by działać z urzędu, nakazując wydanie dziecka rodzicom czy innej osobie lub instytucji do tego powołanej. Sprawy zatem objęte art. 100 k.r.o. należą do spraw, w których postępowanie może być wszczęte z urzędu.

Gdy zaś chodzi o art. 580 k.p.c., to użyte w nim słowo "wniosek" nie może dawać podstawy do zapatrywania, jakoby sprawy o odebranie dziecka były sprawami wszczynanymi tylko na wniosek. Należy bowiem mieć na uwadze tę okoliczność, że również w sprawach, w których postępowanie z mocy art. 570 k.p.c. może być wszczęte z urzędu, może być złożony wniosek stanowiący podstawę do wszczęcia postępowania z urzędu. Przepis art. 580 k.p.c. oznacza, że jeżeli wniosek został złożony, to należy doręczyć jego odpis prokuratorowi. Przepis art. 580 k.p.c. ma zastosowanie także wówczas, gdy postępowanie zostało wszczęte z urzędu.

Z tych wszystkich względów należało na postawione zagadnienie prawne udzielić przytoczonej na wstępie odpowiedzi.

OSNC 1973 r., Nr 3, poz. 39