Uchwała z dnia 1971-06-14 sygn. III CZP 24/71

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 24/71

Uchwała z dnia 14 czerwca 1971 r.

Przewodniczący: sędzia W. Kuryłowicz (sprawozdawca). Sędziowie: S. Gross, H. Dąbrowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Jana W., po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi postanowieniem z dnia 1 marca 1971 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w wypadku, gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go wcześniej w testamencie, wydziedziczenie to traci swą moc bez względu na to, w jakiej formie to przebaczenie nastąpiło?"

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło.

Uzasadnienie

Notarialnie sporządzonym testamentem z dnia 18.VI.1962 r. Franciszka W. (zm. w 1968 r.) ustanowiła swoimi spadkobiercami dwóch swoich synów: Jana W. i Władysława W., jednocześnie zaś wydziedziczyła syna Józefa W. "za to, że wielokrotnie dopuścił się względem niej i jej męża Wincentego naruszenia nietykalności cielesnej oraz rażącej obrazy czci, jak również wielokrotnie używał w stosunku do niej i jej męża gróźb karalnych".

W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku po Franciszce W. Sąd Powiatowy stwierdził, że spadek ten nabyli po połowie powołani spadkobiercy testamentowi, syn zaś Józef W., mimo że odrębnie wytoczone powództwo o uznanie go za niegodnego dziedziczenia zostało oddalone, nie dziedziczy wobec czyniącego zadość wymaganiom art. 1008 k.c. wydziedziczenia go.

Rozpoznając rewizję Józefa W., powołującego się na przebaczenie mu przez spadkodawczynię, Sąd Wojewódzki przedstawił w trybie art. 391 § 1 k.p.c. przytoczone w sentencji uchwały zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

1. Przez wydziedziczenie - z zachowaniem art. 1008-1010 k.c. - zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy tracą prawo do zachowku, wydziedziczenie zatem w rozumieniu powołanych przepisów polega na utracie powyższego prawa przez osoby z tego tytułu uprawnione. Wydziedziczenie obejmuje jednocześnie, skoro powoduje utratę nawet prawa do zachowku (argum a minore ad maius), wyłączenie od dziedziczenia ustawowego (skutek testamentu negatywnego, dla którego poza zachowaniem formy testamentu nie są przewidziane żadne dalsze wymagania, przy czym samo tylko wyłączenie od dziedziczenia - bez wydziedziczenia - nie pozbawia wyłączonego prawa do zachowku).

Nieważność wydziedziczenia (utraty prawa do zachowku) nie oznacza więc jednoczesnej nieważności wyłączenia od dziedziczenia. O ile bowiem wydziedziczenie obejmuje oprócz utraty prawa do zachowku także wyłączenie od dziedziczenia, o tyle sam testament negatywny nie stanowi wydziedziczenia określonego w art. 1008 k.c.

2. Jeżeli uzasadniająca wydziedziczenie przyczyna wynikająca z treści testamentu (art. 1008-1009 k.c.) bądź w ogóle nie istniała, bądź też spadkodawca przebaczył przed sporządzeniem testamentu (por. art. 1010 k.c.), mimo następnego wydziedziczenia z tej samej przyczyny, którą przebaczył, wydziedziczenie jest nieważne. Ustawowa bowiem przyczyna wydziedziczenia, aby było ono skuteczne, musi istnieć w każdym razie w dacie sporządzenia testamentu, nie może być wybaczona i powinna wynikać z treści testamentu. Brak choćby tylko jednej z wyżej wymienionych przesłanek czyni wydziedziczenie nieważnym.

3. Możliwe jest przebaczenie także po skutecznym wydziedziczeniu. Może ono znaleźć wyraz w odwołaniu lub zmianie testamentu, może też nastąpić poza testamentem. Również w tym wypadku przebaczenie pozbawia wydziedziczenia związanych z nim ustawowych skutków, brak bowiem - ze względu na istotę przebaczenia (stanowiącego wyraz woli spadkodawcy w zakresie dziedziczenia po nim) - uzasadnionych podstaw do oceny skutków przebaczenia zależnie od chwili, w której nastąpiło (przed czy po wydziedziczeniu). Przebaczeniu przez spadkodawcę określonego w kodeksie nagannego zachowania się i postępowania spadkobiercy ustawodawca nadał, respektując wolę spadkodawcy, szczególne znaczenie. Przebaczenie wyłącza dopuszczalność uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia (art. 930 § 1 k.c. w związku z art. 928 k.c.) oraz czyni bezskutecznym wydziedziczenie. Istotny tu jest sam fakt, a nie moment przebaczenia. Wynika to zarówno z przepisu art. 930 § 1 k.c., który żadnego terminu dla przebaczenia nie ustanawia (a więc także po powołaniu do dziedziczenia w testamencie spadkobiercy, który był niegodnym już w dacie sporządzenia testamentu), jak i z przepisu art. 1010 § 1 k.c., który stanowiąc, że przebaczenie wyłącza możliwość wydziedziczenia, nie wyłącza przez to skuteczności przebaczenia po wydziedziczeniu. Przebaczenie przekreśla bowiem z woli spadkodawcy także skutki tego, co spadkodawca - zgodnie z ustawą - mógł przebaczyć i przebaczył. Jeśli to nastąpiło, ustawodawca, szanując tę wolę, dał temu wyraz przez pozbawienie dokonanego wydziedziczenia skutków prawnych.

Z tego względu przebaczenie jest skuteczne nawet wtedy, gdy w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, jeśli tylko nastąpiło ono z "dostatecznym rozeznaniem" (spadkodawca przebaczył świadomie, zgodnie ze swą niewadliwie oświadczoną wolą) stosownie do art. 1010 § 2 k.c.

Dowód przebaczenia spoczywa na wydziedziczonym (faktu przebaczenia wykazanej przez powołujących się na wydziedziczenie przyczyny wydziedziczenia). Dowód ten może być przeprowadzony - z braku jakichkolwiek w tym zakresie ograniczeń ustawowych - w jakikolwiek sposób przewidziany w kodeksie postępowania cywilnego.

4. Skutkiem przebaczenia wydziedziczonemu jest zachowanie przez niego tylko prawa do zachowku (art. 1008 k.c.), nadal zaś pozostaje w mocy objęte wydziedziczeniem wyłączenie od spadkobrania, ustawa bowiem normuje skutki przebaczenia tylko w zakresie wydziedziczenia określonego w art. 1008 k.c. tj. w zakresie jedynie zachowania prawa do zachowku. Przebaczenie to (z art. 1010 k.c.) nie dotyczy objętego wydziedziczeniem wyłączenia od dziedziczenia. Wyłączenie od dziedziczenia może utracić moc tylko przez stosowną zmianę lub odwołanie testamentu, a zatem tylko przez testament, w tym więc zakresie samo przebaczenie poza testamentem nie będzie wystarczające.

Z powyższych względów należało udzielić odpowiedzi jak w uchwale.

OSNC 1972 r., Nr 2, poz. 23