Wyrok z dnia 1970-10-21 sygn. III CZP 62/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 62/70

Wyrok z dnia 21 października 1970 r.

Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: H. Dąbrowski, K. Piasecki.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa (Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Wydział Rolnictwa i Leśnictwa w K.) o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po Krystynie B., po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Kielcach postanowieniem z dnia 2 czerwca 1970 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy roczny termin przewidziany w art. 952 § 2 k.c. ulega skróceniu o tyle, że nie może przekroczyć 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku (w związku z art. 952 § 3 k.c.)?"

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Termin sześciomiesięczny przewidziany w art. 952 § 3 k.c. nie wyłącza możliwości skutecznego stwierdzenia treści testamentu ustnego pismem podpisanym przez wszystkich świadków tego testamentu, jeżeli pismo to zostało sporządzone z zachowaniem jednorocznego terminu przewidzianego w art. 952 § 2 k.c.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 23.VI.1969 r. Nr 750/68 Sąd Powiatowy stwierdził, że spadek po Krystynie B., zmarłej w dniu 26.III.1967 r., nabył na podstawie ustnego testamentu Włodzimierz L. oraz że wobec jego trwałej niezdolności do pracy wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne przypada Skarbowi Państwa z obowiązkiem dokonania na rzecz Włodzimierza L. spłaty stosownie do art. 1063 § 2 k.c. Postanowienie to uprawomocniło się.

W niniejszej sprawie Skarb Państwa, na podstawie art. 679 k.p.c., żądał zmiany wymienionego wyżej postanowienia przez stwierdzenie, że spadek po Krystynie B. przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Sąd Powiatowy postanowieniem z dnia 21.I.1970 r. oddalił wniosek, a Sąd Wojewódzki po rozpoznaniu rewizji Skarbu Państwa przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przytoczone w sentencji zagadnienie prawne.

Wątpliwości Sądu Wojewódzkiego powstały na tle następujących okoliczności faktycznych. Spadkodawczyni w dniu 20.II.1967 r. oświadczyła ustnie swą ostatnią wolę w obecności czterech świadków. W dniu 26.III.1967 r. zmarła. Treść testamentu ustnego nie została stwierdzona w sposób przewidziany w art. 952 § 3 k.c., tj. przez zgodne zeznania świadków testamentu, złożone przed sądem. Natomiast po upływie przewidzianego w tym przepisie terminu, tj. po upływie sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku, świadek testamentu ustnego Helena P. spisała w dniu 10.XII.1967 r. oświadczenie ostatniej woli spadkodawczyni, pismo zaś zawierające treść tego oświadczenia podpisali wszyscy czterej świadkowie testamentu. Jednoroczny termin przewidziany w art. 952 § 2 k.c. został więc zachowany.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stwierdzenie treści testamentu ustnego może nastąpić - w myśl art. 952 k.c. - w dwojaki sposób, mianowicie albo przez spisanie treści oświadczenia ostatniej woli przed upływem roku od jego złożenia (§ 2), albo też - gdy treść testamentu nie została w ten sposób stwierdzona - w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku przez zgodne zeznania świadków testamentu złożone przed sądem. Wobec tego, że w praktyce najczęściej sporządza się testamenty ustne podczas ciężkiej choroby, na krótko przed zgonem spadkodawcy, można przyjąć, że zwykle jednoroczny termin, przewidziany w art. 952 § 2 k.c., kończy się już po upływie sześciomiesięcznego terminu przewidzianego w § 3 tego artykułu. Powstaje w związku z tym wątpliwość co do wzajemnego stosunku tych dwóch paragrafów.

Otóż nie byłoby żadnej kolizji między tymi przepisami, gdyby przyjąć że pierwszy z nich normuje sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego za życia spadkodawcy, drugi zaś po jego śmierci. Analizując z tego punktu widzenia treść art. 952 § 2 k.c. należy podkreślić, że w istocie przewiduje on dwie odrębne możliwości. Pierwsza z nich polega na sporządzeniu pisma stwierdzającego treść oświadczenia ostatniej woli i podpisaniu go przez spadkodawcę oraz przez co najmniej dwóch świadków testamentu. Jest oczywiste, że ta możliwość istnieje tylko do chwili śmierci spadkodawcy, nie może zaś być zrealizowana po jego śmierci. Przepis ten przewiduje jednak również drugą możliwość, już bez udziału spadkodawcy. Polega ona na tym, że pismo stwierdzające treść testamentu ustnego podpiszą wszyscy świadkowie tego testamentu. Zastosowanie tej możliwości praktycznie wchodzi w rachubę w tych wszystkich wypadkach, gdy spadkodawca nie może osobiście podpisać pisma z jakichkolwiek przyczyn. Za życia spadkodawcy przeszkodą w podpisaniu przez niego pisma może być nieumiejętność pisania, obłożna choroba, a także - często zdarza się w praktyce - nieświadomość potrzeby sporządzenia takiego pisma. Jeżeli omawiane pismo nie zostało sporządzone za życia spadkodawcy, lecz dopiero po jego śmierci, przeszkodą w podpisaniu przez spadkodawcę tego pisma jest oczywiście jego śmierć.

Obie przedstawione tu możliwości mają prawnie jednakową skuteczność, różnią się zaś między sobą tylko sposobem uwierzytelnienia pisma. Jeżeli spadkodawca podpisał pismo, wystarczą podpisy tylko dwóch świadków, jeżeli zaś nie podpisał pisma, ustawa wymaga dalej idących gwarancji dla zapewnienia zgodności oświadczenia ostatniej woli ze stwierdzeniem treści tego oświadczenia w piśmie, wymaga bowiem podpisania pisma przez wszystkich świadków testamentu. Poza jednorocznym terminem liczonym od złożenia oświadczenia ostatniej woli, art. 952 § 2 k.c. nie wprowadza żadnych dalszych ograniczeń czasowych, w szczególności nie wyłącza dopuszczalności spisania oświadczenia spadkodawcy i podpisania odpowiedniego pisma przez wszystkich świadków testamentu już po śmierci spadkodawcy.

Tak więc wykładnia literalna przepisu prowadzi do wniosku, że możliwość sporządzenia pisma i podpisania go przez wszystkich świadków testamentu ustnego po śmierci spadkodawcy nie została ustawowo wyłączona, przyjęcie zaś dorozumianego wyłączenia ze względu na cel przepisu wykraczałoby wyraźnie poza treść dyspozycji ustawowej. Przepisy prawa dotyczące formy testamentu są przepisami bezwzględnie obowiązującymi i powinny być interpretowane w sposób ścisły. Wszelka wykładnia rozszerzająca, wykraczająca poza brzmienie przepisu, mogłaby w konsekwencji doprowadzić do zniweczenia woli spadkodawcy, mimo że z wielu przepisów materialnoprawnych (np. art. 948 k.c.) oraz przepisów postępowania (art. 646-648 i art. 661 k.p.c.) wynika intencja odmienna: dążenie ustawodawcy do zrealizowania rzeczywistej woli spadkodawcy. Przy przyjęciu zaś poglądu odmiennego od wyżej przedstawionego, testament ustny nie mógłby w wielu wypadkach odnieść zamierzonego przez spadkodawcę skutku. Przykładowo miałoby to miejsce w wypadku, gdy świadkowie sporządzili i podpisali pismo po śmierci spadkodawcy, nie wiedząc o fakcie jego zgonu, okoliczność zaś ta ujawniła się już po upływie sześciu miesięcy od daty otwarcia spadku.

Wymaga jednak rozważenia, czy za ograniczeniem możliwości stwierdzenia testamentu ustnego w sposób, jaki jest przewidziany w art. 952 § 2 k.c., do chwili śmierci spadkodawcy nie przemawia wzgląd na niebezpieczeństwo zniekształcenia, świadomie bądź nieświadomie, rzeczywistej woli spadkodawcy. W związku z tym należy zauważyć, że takie niebezpieczeństwo mogłoby powstać również w razie spisania treści testamentu ustnego jeszcze za życia spadkodawcy, a nawet w wypadku podpisania przez spadkodawcę pisma stwierdzającego treść testamentu, gdyż testamenty ustne są często sporządzane w okresie ciężkiej choroby spadkodawcy, kiedy zamieszczenie przez spadkodawcę podpisu na piśmie nie jest równoznaczne z fizyczną możliwością odczytania przez spadkodawcę osobiście treści tego pisma. W wypadku uzasadnionego podejrzenia co do możliwości zniekształcenia w piśmie rzeczywistej woli spadkodawcy sąd we właściwym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, może na żądanie osoby zainteresowanej, a nawet z urzędu (art. 3 § 2 k.p.c.) dopuścić wszelkie środki dowodowe niezbędne do ustalenia, czy testament ustny w ogóle był sporządzony albo czy między oświadczeniem woli spadkodawcy a stwierdzeniem jego treści w piśmie nie zachodzi tak istotna rozbieżność, że pozbawia ona to pismo mocy dowodowej.

Dalej, wymaga rozważenia, czy wykładnia, według której pismo stwierdzające treść testamentu ustnego może być sporządzone i podpisane przez wszystkich świadków również po śmierci spadkodawcy, nie pozostaje w sprzeczności z dyspozycją art. 952 § 3 k.c. Według tego przepisu treść testamentu ustnego może być stwierdzona zeznaniami świadków testamentu ustnego wtedy, gdy treść tego testamentu nie została stwierdzona w sposób określony w art. 952 § 2 k.c. Oznacza to, że do stwierdzenia treści testamentu ustnego zeznaniami świadków testamentu wystarczy ustalenie, iż treść testamentu ustnego dotychczas nie została spisana, choćby nawet mogła być jeszcze spisana ze względu na to, że nie upłynął rok od daty oświadczenia ostatniej woli. W razie stwierdzenia treści testamentu ustnego zeznaniami świadków tego testamentu złożonymi przed sądem, późniejsze stwierdzenie treści testamentu w piśmie stanie się bezprzedmiotowe. Dopóki natomiast nie nastąpi stwierdzenie treści testamentu ustnego w sposób przewidziany w art. 952 § 3 k.c., dopóty - z zachowaniem jednorocznego terminu określonego w art. 952 § 2 k.c. - dopuszczalne jest stwierdzenie treści testamentu ustnego w sposób przewidziany w tym przepisie. Stwierdzenie w ten sposób może nastąpić także wtedy, gdy już upłynął 6-miesięczny termin z art. 952 § 3 k.c., jeżeli tylko - oczywiście - nie upłynął jednoroczny termin określony w § 2 tego artykułu.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. udzielił odpowiedzi jak w sentencji.

OSNC 1971 r., Nr 4, poz. 64