Uchwała z dnia 1970-02-23 sygn. III CZP 81/69

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 81/69

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 23 lutego 1970 r.

Przewodniczący: Prezes J. Pawlak. Sędziowie: W. Bryl, W. Formański, T. Majewski, J. Ignatowicz (sprawozdawca), J. Pietrzykowski, J. Majorowicz (uzasadnienie).

Sąd Najwyższy z udziałem przedstawiciela Prokuratury Generalnej PRL prokuratora L. Karłowskiego rozpoznał wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 4 października 1969 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy na skutek powództwa wniesionego przez prokuratora na rzecz poszkodowanego, sąd może na podstawie art. 448 k.c. zasądzić na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża odpowiednią sumę pieniężną, jeżeli poszkodowany sprzeciwia się uwzględnieniu żądania?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Sąd może w sprawie z powództwa prokuratora wytoczonego na korzyść poszkodowanego, zasądzić na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża odpowiednią sumę pieniężną (art. 448 k.c.) również w wypadku zrzeczenia się roszczenia przez poszkodowanego, jeżeli zrzeczenie to uznał za niedopuszczalne (art. 203 § 4 k.p.c.).

Uzasadnienie

Przedstawione składowi siedmiu sędziów pytanie prawne dotyczące skuteczności sprzeciwu poszkodowanego, w interesie którego prokurator wniósł powództwo o zasądzenie na podstawie art. 448 k.c. odpowiedniej sumy na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, oraz wpływu tego sprzeciwu na tok postępowania sądu w tym przedmiocie, wymaga rozważenia dwu zagadnień. W szczególności nasuwa się konieczność wyjaśnienia charakteru roszczenia przewidzianego w art. 448 k.c., a ponadto udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy poszkodowany, na rzecz którego prokurator wytoczył powództwo o zasądzenie odpowiedniej sumy na rzecz PCK na zasadzie powołanego przepisu, ma samodzielne prawo zrzeczenia się tego roszczenia, czyli innymi słowy, czy poszkodowany zachowuje - pomimo wytoczenia powództwa przez prokuratora - prawo samodzielnego dysponowania nim, powodujące nieuwzględnienie powództwa.

1. Stosownie do art. 448 k.c., w razie umyślnego naruszenia dobór osobistych poszkodowany może żądać, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków wyrządzonej szkody, ażeby sprawca uiścił odpowiednią sumę pieniężną na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża. To uprawnienie poszkodowanego, jak to wynika z brzmienia art. 448 k.c., jest związane z przysługującym mu z art. 23 i 24 k.c. roszczeniem o zaniechanie przez inną osobę działania naruszającego jego dobro osobiste, a w razie dokonanego naruszenia - z prawem żądania od tej osoby dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Uprawnienie poszkodowanego z art. 448 k.c. wystąpi jednak dopiero wówczas, gdy sprawca naruszył dobra osobiste poszkodowanego w sposób umyślny.

Przepis ten, podobnie jak i przepis art. 445 k.c., który przewiduje w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wiąże się z odpowiedzialnością z tytułu czynów niedozwolonych. Na powyższe wskazuje chociażby lokata art. 448 k.c. w tytule VI księgi trzeciej kodeksu cywilnego, normującym odpowiedzialność z czynów niedozwolonych. Działanie więc osoby naruszającej dobra osobiste poszkodowanego musi być działaniem stanowiącym czyn niedozwolony, musi być spowodowane umyślnie, przy czym szkoda powstała w wyniku tego działania ma być szkodą o charakterze niemajątkowym. O naprawienie takiej bowiem szkody chodzi w art. 448 k.c., gdyż naprawienia szkody majątkowej poszkodowany może dochodzić według art. 24 § 2 k.c. na zasadach ogólnych, a zatem w razie zawinionego działania sprawcy (art. 415 k.c.).

Celem instytucji unormowanej w art. 448 k.c., stanowiącym novum w stosunku do dawnego stanu prawnego, jest ochrona osoby, której dobro osobiste zostało naruszone, przy czym instytucja ta znajduje zastosowanie w szczególności przy naruszeniu czci. Przewidziane w tym przepisie - niezależnie od roszczeń niemajątkowych z art. 23 i 24 k.c. - roszczenie poszkodowanego, ażeby sprawca uiścił odpowiednią sumę pieniężną na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, jest szczególną formą zadośćuczynienia, której celem, jak trafnie podkreślono w literaturze prawniczej, jest wzbogacenie arsenału środków ochrony dóbr osobistych.

Z powyższych rozważań co do charakteru roszczenia z art. 448 k.c. wynika więc, że jest ono zadośćuczynieniem za szkodę niemajątkową, przysługującym samemu poszkodowanemu, a więc że co do istoty nie różni się ono od zadośćuczynienia przewidzianego w art. 445 k.c. Tego osobistego charakteru roszczenia z art. 448 k.c. nie zmienia okoliczność, że odpowiednią sumę pieniężną sprawca szkody powinien uiścić na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża. Z takiego unormowania wynika jedynie, że ustawodawca, odstępując w tym wypadku od funkcji kompensacyjnej odszkodowania, nadał tej instytucji funkcję przede wszystkim represyjno-wychowawczą. Nie oznacza to jednak, żeby roszczenie to nie było roszczeniem samego poszkodowanego, przysługującym mu właśnie z tego względu, że doznał szkody niemajątkowej na skutek umyślnego działania sprawcy.

Osobisty charakter roszczenia z art. 448 k.c. sprawia, że ten, któremu roszczenie takie przysługuje, może w toku procesu spowodowanego jego powództwem, podejmować czynności dyspozycyjne, w szczególności może się zrzec przysługującego mu roszczenia (art. 203 k.p.c.).

2. Wyjaśnienie charakteru roszczenia z art. 448 k.c. nie rozstrzyga jednak wątpliwości, jakie zostały wysunięte w przedstawionym pytaniu. Jak wynika bowiem z pytania, chodzi o sytuację, kiedy z powództwem opartym na tym przepisie wystąpi prokurator, działając na rzecz pokrzywdzonego. W związku z tym nasuwa się zagadnienie, czy osoba, na rzecz której prokurator wytoczył takie powództwo, ma samodzielne prawo zrzeczenia się roszczenia, a tym samym przez swoje oświadczenie spowodowania nieuwzględnienia powództwa prokuratora.

Z treści przepisów art. 7 oraz 55 i 56 k.p.c. wynika, że nie przyznają one prokuratorowi w omawianym wypadku uprawnień materialnoprawnych w odniesieniu do roszczenia, którego dochodzi w pozwie na rzecz oznaczonej osoby. Prokurator nie jest bowiem podmiotem stosunku prawnego, z którego wypływa dochodzone roszczenie. Konsekwencją takiej pozycji prokuratora w wypadku wytoczenia przez niego powództwa na rzecz oznaczonej osoby jest zasada wyrażona w § 2 art. 56 k.p.c., w myśl której prokurator nie może samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu. Oznacza to, że ze względu na brak własnych uprawnień materialnych w omawianym wypadku nie może on dokonywać czynności materialnoprawnych stanowiących rozporządzenie roszczeniem, którego dochodzi w pozwie. Nie może zatem zrzec się tego roszczenia ani dokonać innej czynności dyspozytywnej, np. zawrzeć ugodę w przedmiocie roszczenia ani odroczyć płatności świadczenia już wymagalnego. W razie wytoczenia powództwa przez prokuratora na rzecz oznaczonej osoby przedmiotem dochodzenia i rozpoznania w sporze jest roszczenie przysługujące osobie wskazanej w pozwie, w omawianym wypadku roszczenie, ażeby sąd na zasadzie art. 448 k.c. zasądził od sprawcy odpowiednią sumę na rzecz PCK. Wobec tego powództwo takie może być uwzględnione tylko w takim zakresie, w jakim istnieją przesłanki materialnoprawne uzasadniające jego uwzględnienie.

Niemożność samodzielnego rozporządzenia przez prokuratora w sprawie wytoczonej przez niego na rzecz oznaczonej osoby przedmiotem sporu (art. 57 § 2 k.p.c.) nie daje jednak jeszcze odpowiedzi na pytanie, czy w takim wypadku sam poszkodowany może się zrzec roszczenia i na tej podstawie spowodować oddalenie powództwa prokuratora. Wątpliwość powstaje w szczególności na tle art. 56 § 1 w związku z art. 73 § 2 k.p.c.

Stosownie bowiem do art. 56 § 1 k.p.c., jeżeli osoba, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, wstąpiła do sprawy, to do udziału prokuratora w sprawie stosuje się wówczas odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym. W tym zaś wypadku, w myśl art. 73 § 2 k.p.c., do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich współuczestników.

Rozważając to zagadnienie, należy na wstępie zauważyć, że - jak to już wyjaśniono w pkt I uzasadnienia niniejszej uchwały - roszczenie z art. 448 k.c. jest roszczeniem pokrzywdzonego, a nie roszczeniem Polskiego Czerwonego Krzyża. Pokrzywdzony może więc roszczeniem tym rozporządzać, w szczególności może się go zrzec. Nie można wobec tego kwestionować ważności i skuteczności zrzeczenia się roszczenia przez tą osobę, dokonanego przed wytoczeniem powództwa przez prokuratora. Nie można by także kwestionować ważności takiego zrzeczenia dokonanego po wytoczeniu powództwa przez prokuratora, jeżeli pokrzywdzony nie wstąpił do sprawy w trybie art. 56 § 1 k.p.c., już chociażby z tej przyczyny, że w takim wypadku pokrzywdzonego nie dotyczyłby w ogóle przepis art. 73 § 2 k.p.c., zawierający ograniczenie prawa zrzeczenia się roszczenia. Zauważyć ponadto należy, że między prokuratorem a wymienioną stroną nie istnieje żaden stosunek materialnoprawny, który by uzależniał skuteczność rozporządzenia od wyrażenia zgody przez obie strony. W wypadku zatem zrzeczenia się roszczenia przez poszkodowanego poza procesem, czynność taka mogłaby być kwestionowana wyłącznie na zasadach ogólnych kodeksu cywilnego przy wzięciu ponadto pod rozwagę przepisu art. 203 § 3 zd. drugie k.p.c.

Jeżeli z kolei pokrzywdzony występuje w procesie wytoczonym przez prokuratora na jego rzecz z oświadczeniem, że zrzeka się przysługującego mu roszczenia, to uznać należy, że również i w tym wypadku zrzeczenie takie - mimo braku zgody prokuratora - jest skuteczne. Za powyższym stanowiskiem przemawia przede wszystkim okoliczność, że w myśl art. 56 § 1 k.p.c. przepisy o współuczestnictwie jednolitym stosuje się w tym wypadku nie wprost, lecz odpowiednio. Jak już zaś zaznaczono wyżej, między osobą, która wstąpiła do sprawy wytoczonej na jej rzecz przez prokuratora, a prokuratorem nie istnieje w rzeczywistości żaden stosunek materialnoprawny, z którego wynikałoby, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników w rozumieniu art. 73 § 2 k.p.c. Już więc choćby z tych względów uzasadniony jest pogląd, że stosowanie wprost w danym wypadku art. 73 § 2 k.p.c. co do zakazu zrzeczenia się roszczenia, zawarcia ugody i uznania pozwu nie byłoby stosowaniem odpowiednim tego przepisu. Stwierdzić ponadto trzeba, że ze względu na podkreślony już wyżej materialnoprawny charakter roszczenia przysługującego jedynie poszkodowanemu brak byłoby jakichkolwiek podstaw do traktowania skuteczności jego oświadczenia odmiennie od sytuacji poza procesem wyłącznie na tej podstawie, że dokonał on powyższej czynności po wstąpieniu do sprawy wytoczonej przez prokuratora.

W konkluzji tych rozważań należy więc stwierdzić, że w razie wytoczenia powództwa przez prokuratora o roszczenie przewidziane w art. 448 k.c. poszkodowany, który przystąpił do tego procesu w charakterze powoda, może skutecznie zrzec się przysługującego mu roszczenia.

Zrzeczenie jednak takie, podobnie jak każde zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia, podlega kontroli sądu pod kątem widzenia, czy czynność taka nie jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo czy rażąco nie narusza usprawiedliwionego interesu osób uprawnionych (art. 203 § 4 k.p.c.). W każdym więc wypadku zrzeczenia się roszczenia przysługującego poszkodowanemu na zasadzie art. 448 k.c. rzeczą sądu jest dokonanie wnikliwej oceny skuteczności oświadczenia strony w świetle podanych wyżej kryteriów.

Nie bez znaczenia dla tej oceny jest również okoliczność, że - jak już wyjaśniono w ustępie I niniejszego uzasadnienia przy omawianiu charakteru roszczenia z art. 448 k.c. - instytucja zasądzenia od sprawcy szkody odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża spełnia przede wszystkim funkcję represyjno-wychowawczą.

Z tych zasad na przedstawione pytanie udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1970 r., Nr 7-8, poz. 119