Wyrok z dnia 1968-02-14 sygn. I PR 441/67

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I PR 441/67

Wyrok z dnia 14 lutego 1968 r.

Sąd, do którego zgłoszono wniosek w trybie art. 415 k.p.c., jest z nim związany, wobec czego nie może go pozostawić bez rozpoznania albo odesłać stron w tym zakresie do osobnego procesu. Uwzględnienie wniosku następuje w formie orzeczenia o zwrocie zasądzonego i następnie wyegzekwowanego lub spełnionego świadczenia.

Restytucji podlega suma zasądzona w sentencji wyroku wraz z odsetkami. O kosztach procesu należy orzec w wyroku orzekającym o zwrocie świadczenia.

Przewodniczący: sędzia J. Tyszka. Sędziowie: W. Winawer, K. Piasecki (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Jerzego S. (obecnie jego spadkobierczyni Henryki R.) przeciwko Przedsiębiorstwu Robót Kolejowych Nr 7 w W. o odszkodowanie, na skutek rewizji Henryki R. od wyroku Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy z dnia 27 kwietnia 1967 r.,

1) zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 1965 r. sygn. akt I PR 423/65 oraz wyrok Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy z dnia 24 kwietnia 1965 r. sygn. akt II C 759/64 w części uwzględniającej powództwo i postępowanie w sprawie umorzył;

2) uchylił zaskarżony wyrok w części zasądzającej od Henryki R. na rzecz Przedsiębiorstwa Robót Kolejowych Nr 7 w W. 15.083 zł z odsetkami i sprawę w tym zakresie przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Wojewódzkiemu dla m. st. Warszawy.

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy wyrokiem z dnia 24 kwietnia 1965 r. (sygn. akt II C 759/64) zasądził na rzecz małoletniego powoda od pozwanego 10.000 zł z odsetkami tytułem zadośćuczynienia, a Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 8 grudnia 1965 r. oddalił rewizję pozwanego. Na skutek skargi o wznowienie postępowania wniesionej przez pozwanego do Sądu Wojewódzkiego, Sąd ten na podstawie art. 405 k.p.c. przekazał sprawę według właściwości do Sądu Najwyższego, który postanowieniem z dnia 20 lutego 1967 r. (sygn. akt I PO 1/66) wznowił postępowanie zakończone prawomocnym wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy z dnia 24 kwietnia 1965 r. (sygn. akt II C 759/64) w części uwzględniającej powództwo i orzekającej o kosztach procesu oraz zakończone wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 1965 r. (sygn. akt I PR 423/65) i przekazał rozpoznanie sprawy w powyższym zakresie Sądowi Wojewódzkiemu. W uzasadnieniu tego postępowania Sąd Najwyższy stwierdził, że skarga opiera się na podstawie wznowienia określonej w art. 403 § 2 k.p.c. w postaci wykrycia takiej okoliczności faktycznej, która mogłaby mieć wpływ na wynik sprawy, a której strona pozwana nie mogła powołać w poprzednim postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji i Sądem Najwyższym. Taką okolicznością faktyczną jest śmierć małoletniego powoda w toku procesu przed Sądem Wojewódzkim. Gdyby fakt śmierci małoletniego powoda został ujawniony i stwierdzony w toku postępowania, podlegałoby ono zawieszeniu i sprawa mogłaby się następnie toczyć dopiero z udziałem zastępców prawnych małoletniego powoda. W postępowaniu toczącym się z udziałem następcy prawnego w osobie matki małoletniego powoda mogłaby być rozstrzygnięta kwestia jej czynnej legitymacji procesowej w postępowaniu o zadośćuczynienie, żądane przez małoletniego powoda na podstawie art. 166 k.z. w związku ze śmiercią jego ojca.

Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Wojewódzki zmienił wyrok Sądu Wojewódzkiego z dnia 24 kwietnia 1965 r. (sygn. akt II C 759/64) w części uwzględniającej powództwo i orzekającej o kosztach procesu, powództwo oddalił i zasądził od Henryki R. na rzecz Przedsiębiorstwa Robót Kolejowych Nr 7 w W. sumę 15.083 z 8% od dnia 14 czerwca 1966 r. oraz 1.223 zł tytułem kosztów procesu. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Wojewódzki stwierdził, co następuje:

Wyrokiem z dnia 24.IV.1965 r. (II C 759/64) Sąd Wojewódzki zasądził na rzecz małoletniego powoda do rąk jego matki 10.000 zł z odsetkami tytułem zadośćuczynienia za śmierć ojca. Wyrok powyższy stał się prawomocny w dniu 8 grudnia 1965 r. na skutek oddalenia rewizji pozwanego przed Sąd Najwyższy; w związku z tym pozwane Przedsiębiorstwo wypłaciło matce powoda zasądzoną należność wraz z kosztami w ogólnej kwocie 15.083 zł. Postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 20.IX.1967 r. postępowanie w tej części uwzględniającej powództwo zostało wznowione w związku z ujawnieniem faktu śmierci małoletniego powoda w toku procesu o odszkodowanie. W skardze o wznowienie postępowania Przedsiębiorstwo żądało także zmiany wyroku z dnia 24.IV.1965 r. zasądzającego odszkodowanie i umorzenie postępowania w tej części, a nadto zasądzenia od matki powodu zwrotu wypłaconego jej z tego tytułu świadczenia w kwocie 15.083 zł z odsetkami i kosztami procesu.

Poza sporem jest, że w toku procesu o odszkodowanie za śmierć ojca, przed wydaniem wyroku zasądzającego zadośćuczynienie na rzecz małoletniego powoda, zmarł on dnia 21.VIII.1964 r. Fakt ten nie został ujawniony przez matkę powoda działającą w jego imieniu. Gdyby fakt powyższy został ujawniony w toku procesu, powództwo o odszkodowanie podlegałoby oddaleniu, albowiem matka powoda jako następca prawny zmarłego powoda nie miała legitymacji czynnej do żądania zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną małoletniemu powodowi w związku ze śmiercią jego ojca. Roszczenie oparte na art. 166 k.z. z tytułu zadośćuczynienia jest ściśle związane z osobą, która cierpi z powodu utraty kogoś z najbliższych, wygasa ono ze śmiercią osoby uprawnionej i na spadkobierców nie przechodzi. W tych warunkach Sąd Wojewódzki na podstawie art. 412 § 2 i 3 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i powództwo, jako bezzasadne, oddalił, zasądzając na podstawie art. 415 k.p.c. zwrot spełnionego świadczenia, którego wysokość została udowodniona załączonymi do pozwu dokumentami. Okoliczność, że matka powoda wydatkowała wypłaconą jej należność na koszty pogrzebu powoda i postawienie mu nagrobka, nie zwalnia jej od obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia w myśl art. 129 i 133 § 1 k.z. w związku z art. 127 k.z. Pogrzeb powoda oraz wystawienie mu nagrobka miały miejsce w sierpniu 1964 r. i w maju 1965 r., wypłata zaś zasądzonej należność na żądanie pełnomocnika matki powoda (podanie z dnia 5.II.1966 r. do Przedsiębiorstwa) nastąpiła w marcu 1966 r. Wynika z tego, że matka powoda nie mogło zużyć powyższego świadczenia na koszty związane z pochowaniem powoda, a co najwyżej na zapłacenie ewentualnych długów z tego tytułu. Jeżeli jednak zużyła je na zapłacenie swego długu, to wprawdzie pieniędzy tych już nie ma, jednakże wzbogacenie jej trwa, gdyż przez zapłatę długu zmniejszyły się jej pasywa, a zatem nastąpił wzrost majątku.

W rewizji od tego wyroku Henryka R. wnosi o zmianę wyroku i o zasądzenie na jej rzecz 10.000 zł z należnościami ubocznymi albo o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Wojewódzkiemu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Słusznie zarzuca skarżąca, że Sąd Wojewódzki naruszył przepis art. 415 k.p.c. wskutek tego, że zawarty w skardze o wznowienie postępowania wniosek o "zasądzenie" od Henryki R. na rzecz pozwanego Przedsiębiorstwa zwrotu wypłaconych do jej rąk świadczeń wynikających z zaskarżonego wyroku potraktował jako żądanie pozwu. W świetle art. 415 k.p.c. nie ma podstaw do wniosku, że strona pozwana staje się stroną powodową. Proces dotychczasowy pod względem wzajemnego do siebie stosunku stron pozostaje nie zmieniony, pozwany nie staje się powodem ani też powód pozwanym. W wypadku takim chodzi jedynie o orzeczenie o zwrocie wyegzekwowanego lub spełnionego świadczenia, a nie o odrębny proces o zasądzenie. Ustawodawca wprowadzając art. 415, 422 § 1 i art. 338 k.p.c. nawiązał do znanej już poprzednio prawu procesowemu instytucji unormowanej w art. 415 k.p.c. z 1930 r. w pierwotnym brzmieniu. Przepis ten wyraźnie dawał wyraz temu, że nie chodzi o osobny proces ("bez osobnego procesu").

Z tych względów należy uznać, że postępowanie z wniosku przewidzianego w art. 415 k.p.c. jest częścią składową i końcową postępowania o wznowienie postępowania, natomiast nie jest ono odrębnym procesem, w związku z czym dotychczasowe strony procesu pozostają na swych nie zmienionych pozycjach w procesie w stosunku do przedmiotu sporu. Uwzględnienie przy tym wniosku przewidzianego w art. 415 k.p.c. następuje nie w postaci zasądzenia, lecz w formie orzeczenia o zwrocie zasądzonego i następnie wyegzekwowanego lub spełnionego świadczenia. Chodzi bowiem jedynie o przywrócenie stanu istniejącego przed wydaniem wyroku uwzględniającego powództwo.

Zarzucane jednak przez pozwaną uchybienie procesowe nie należy do uchybień procesowych, które mogło wpłynąć na wynik sprawy. Może ono być traktowane jako uzasadniające sprostowanie komparycji wyroku (art. 350 k.p.c.).

Rewizja opiera się również na zarzucie uchybienia przepisowi art. 182 k.p.c., który nakazywał umorzenie postępowania. Jeżeli zatem Sąd Wojewódzki uznał, że matka zmarłego powoda nie ma legitymacji czynnej, to powinien był umorzyć postępowanie, a nie oddalić powództwo.

W związku z tym zarzutem wymaga rozważenia kwestia sprowadzająca się do pytania, czy postępowanie toczące się po śmierci małoletniego powoda podlegało umorzeniu.

Zagadnienie to zostało w poprzednim orzeczeniu (postanowieniu) Sądu Najwyższego wyjaśnione w sposób następujący: "Gdyby fakt śmierci małoletniego powoda został ujawniony i stwierdzony w toku postępowania, podlegałoby ono zawieszeniu i sprawa mogłaby toczyć się dopiero z udziałem zastępców prawnych małoletniego powoda. W postępowaniu toczącym się z udziałem następcy pozwanego w osobie matki małoletniego powoda mogłaby być rozstrzygnięta kwestia jej czynnej legitymacji procesowej w postępowaniu o zadośćuczynienie żądane przez małoletniego powoda na podstawie art. 166 k.z. w związku ze śmiercią jego ojca". Jak więc wynika z tej części uzasadnienia, kwestia, jakie należało wydać orzeczenie w wyniku rozpoznania sprawy na skutek skargi o wznowienie postępowania, zależała od wyjaśnieniu, czy matka małoletniego powoda jest legitymowana do żądania zadośćuczynienia dochodzonego przez małoletniego powoda w charakterze jego spadkobierczyni. Sąd Wojewódzki zagadnienie to rozstrzygnął w sensie negatywnym, stwierdził bowiem, że roszczenie oparte na art. 166 k.z. wygasa wraz ze śmiercią osoby uprawnionej i na spadkobierców nie przechodzi. Sąd Najwyższy podziela ten pogląd zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym w orzeczeniu Sądu Najwyższego 2 CR 685/61 z dnia 15.XII.1962 r. (OSPiKA 62/12/328) i w orzeczeniu II PR 705/63 z dnia 18.XI.1963 r. (PiP 84/8/7). W związku z tym postępowanie toczące się w sprawie wobec śmierci małoletniego powoda podlegało umorzeniu (orzeczenie Sądu Najwyższego 4 CR 565/59, z dnia 1.II.1960 r. - PiP 61/3/541). O tyle zatem pierwszy punkt sentencji zaskarżonego wyroku podlega skorygowaniu. Odmienne wywody pozwanej w zakresie dotyczącym przejścia uprawnień przysługujących małoletniemu na podstawie art. 166 k.z. są nieuzasadnione. Należy przy tym zaznaczyć, że wobec faktu orzeczenia przez Sąd Najwyższy o dopuszczalności wznowienia (art. 412 § 3 k.p.c.) Sąd Wojewódzki powinien orzec również o uchyleniu wyroku Sądu Najwyższego oraz umorzyć postępowanie w obu instalacjach, toczące się do czasu wznowienia postępowania.

Pozwana zarzuca uchybienie art. 415 k.p.c. na skutek orzeczenia zwrotu spełnionego świadczenia w kwocie 15.083 zł, gdy tymczasem otrzymała ona jedynie 11.346 zł; poza tym kwestionuje w ogóle orzeczenie zwrotu otrzymanego świadczenia.

W związku z tym należy podnieść, że chybiony jest zarzut, jakoby nie było podstaw do orzeczenia zwrotu spełnionego świadczenia od Henryki R., występującej w procesie jako przedstawicielka zmarłego w toku procesu małoletniego powoda. Występując w tym charakterze w procesie, otrzymała ona zasądzone świadczenie, w stosunku zatem do niej mógł być skierowany wniosek o restytucję (art. 415 k.p.c.).

Nieuzasadniony jest pogląd spadkobierczyni zmarłego małoletniego powoda, że strona pozwana powinna dochodzić zwrotu spełnionego świadczenia w odrębnym procesie. W przeciwieństwie do unormowania zawartego w art. 415 k.p.c. z 1930 r. w pierwotnym brzmieniu, obecnie według art. 415 k.p.c. z 1964 r. sąd jest związany wnioskiem restytucyjnym. Zależnie od wyników postępowania co do tego wniosku, sąd może go albo uwzględnić, albo oddalić, natomiast wyłączona jest możliwość pozostawienia go bez rozpoznania czy odesłania w tym zakresie do osobnego procesu.

Sprawę zwrotu Sąd Wojewódzki rozważał z punktu widzenia przepisów regulujących nienależne świadczenie w kodeksie zobowiązań i doszedł do wniosku, że Henryka R. obowiązana jest do zwrotu podjętego świadczenia. Z wywodów skarżącej wynika, że kwestionuje ona to rozstrzygnięcie, jako nieuzasadnione.

W związku z tym zarzutem należy stwierdzić, że Sąd Wojewódzki nie miał podstaw do stosowania przepisów kodeksu zobowiązań powołanych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. W sprawie mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405-414), jeżeli się zważy, że wyrok zasądzający roszczenie na rzecz nieżyjącego już wtedy małoletniego powoda uprawomocnił się w dniu 8 grudnia 1965 r., a więc po wejściu w życie kodeksu cywilnego (art. LXV przep. wprow. kodeks cywilny). Skoro więc przy rozpoznawaniu wniosku o restytucję (art. 415 k.p.c.) należy stosować przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 września 1965 r. I PR 372/65, OSNCP 1966, poz. 83), to należało mieć na uwadze art. 409 k.c. W związku z tym przepisem należało ustalić (czego jednak Sąd Wojewódzki nie uczynił), czy matka małoletniego zasądzoną na jego rzecz (mimo że on już nie żył) sumę zużyła lub utraciła w taki sposób, że w chwili orzekania o wniosku restytucyjnym nie była już wzbogacona. Poza tym wymagało wyjaśnienia to, czy wyzbywając się korzyści lub zużywając ją, powinna była liczyć się z obowiązkiem zwrotu. W tym ostatnim zakresie należało wyjaśnić, czy matka małoletniego nie uważała się za uprawnioną - na podstawie przepisów prawa spadkowego - do podjęcia tej kwoty na swoją rzecz jako spadkobierczyni małoletniego. W żadnym jednak razie nie można było ograniczać się do stwierdzenia, że pogrzeb powoda i wystawienie nagrobka miały miejsce przed wypłatą zasądzonej należności. Należy bowiem brać pod uwagę także wydatki matki małoletniego na inne jej potrzeby.

Niezależnie od tego w sprawie wymaga rozważenia kwestia, w jakim zakresie, zależnie od wyniku ponownego postępowania na skutek wniosku o restytucję, mogłaby być uwzględniona restytucja. Sąd Wojewódzki sprawy w tym zakresie nie wyjaśnił, ograniczając się do budzącego wątpliwości zestawienia pozwanego. Zgodnie z art. 415 k.p.c. należy brać za podstawę wyrok uwzględniający powództwo i zasądzone w nim świadczenia. Restytucji, jeżeli wniosek podlega uwzględnieniu w całości lub w części w zależności od wyników postępowania, podlega suma zasadzona w sentencji wyroku wraz z odsetkami należnymi od tej sumy. Co się zaś tyczy kosztów sądowych i kosztów procesu, to należy o nich orzec w wyroku orzekającym o restytucji.

Z tych przyczyn należało orzec jak w sentencji niniejszego wyroku. Należy przy tym wyjaśnić, że uchylona część wyroku Sądu Wojewódzkiego dotyczy wyłącznie kwestii związanej z art. 415 k.p.c.

OSNC 1968 r., Nr 11, poz. 192