Zaskarżenie ugody sądowej przez wierzyciela w drodze skargi pauliańskiej (art. 527 i nast. k.c.)

Ugoda sądowa, której zawarcie doprowadziło do umorzenia postępowania na podstawie art. 355 § 1 k.p.c., może być zaskarżona przez wierzyciela w drodze skargi pauliańskiej (art. 527 i nast. k.c.).

Ustawodawca, wprowadzając do treści art. 527 § 1 k.c. pojęcie czynności prawnej dłużnika, miał niewątpliwie na uwadze czynności prawne, określone w przepisach tytułu IV, części ogólnej, księgi pierwszej kodeksu cywilnego (por. art. 56 i następne k.c.). One mogą być przedmiotem zaskarżenia na podstawie wymienionego art. 527 § 1 k.c. Nie oznacza to wszakże że do ugody sądowej (por. art. 10 k.p.c.) art. 527 k.c. nie ma zastosowania. Trzeba bowiem mieć na uwadze dwoisty charakter ugody.

Zarówno w orzecznictwie sądowym, jak też w doktrynie przyjmuje się, że zawarta przed sądem ugoda jest czynnością procesową, skoro związany jest z nią skutek prawny w postaci odstąpienia od postępowania w odniesieniu do istoty sporu (por. art. 355 k.p.c.), ale także i to, że ugoda sądowa jest równocześnie czynnością w znaczeniu materialnoprawnym, która w drodze zgodnych oświadczeń woli wywołuje skutki w sferze prawa materialnego co do stosunku prawnego objętego przedmiotem postępowania.

Czynności o charakterze czysto procesowym nie są objęte dyspozycją art. 527 k.c., chociażby w jakimś zakresie wywoływały określony skutek także w sferze prawa materialnego (por. art. 123 § 1 pkt 1, art. 124 § 2, art. 175, 224 § 2, art. 482 § 1 k.c.). Do ich bowiem istoty zaliczyć należy zamiar wywołania skutku procesowego. Takie właśnie czynności miał na uwadze Sąd Najwyższy, który w powołanym przez stronę skarżącą wyroku z dnia 19 października 1995 r., III CRN 40/95 (OSNC 1996, nr 3, poz. 43) przyjął, że uznanie przez pozwanego dłużnika powództwa o zniesienie wspólności ustawowej oraz złożenie przez niego jako współuczestnika postępowania wniosku co do sposobu podziału majątku dorobkowego, nie podlegają zaskarżeniu przez wierzyciela w drodze skargi pauliańskiej. Te czynności nie wyłączały dalszego postępowania sądowego zmierzającego do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy w drodze orzeczenia sądu. W sprawie zaś obecnie rozpoznawanej przez Sąd Najwyższy stan faktyczny jest odmienny, gdyż w wyniku ugody sądowej doszło do umorzenia postępowania o podział majątku dorobkowego.

Kontrola ugody sądowej z punktu widzenia jej zgodności z prawem, zasadami współżycia społecznego oraz zamiaru obejścia prawa (art. 203 § 4 k.p.c. w związku z art. 223 § 2 k.p.c.) ma podwójny charakter. Wprawdzie przeprowadzana jest w ramach procesowej powinności sądu, ale jej przedmiot nawiązuje do dziedziny prawa materialnego. Nie można jednak z tej czynności sądu wyprowadzać prawidłowo wniosku, że odbiera ona ugodzie sądowej cechę czynności prawnej.

Sprawdzana przez sąd ugoda zachowuje własny byt, pozostając w obrocie prawnym czynnością, która w obrębie sprawy rozpoznawanej jest czynnością dłużnika, o jakiej mowa w art. 527 k.c., wywołującą skutki prawne właściwe dla prawa materialnego. Umorzenie postępowania na skutek zawarcia przez strony ugody oznacza tyle, że sąd uznał za zbędne wydanie orzeczenia merytorycznego, rozstrzygającego spór z uwagi na umowne uregulowanie przez strony (uczestników) stosunku prawnego stanowiącego przedmiot postępowania. Jest to rozstrzygnięcie o skutku procesowym powodowanym ugodą sądową, nie zaś rozstrzygnięciem o skutkach materialnych ugody. Umorzenie postępowania na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. nie zamyka drogi do podważenia w odrębnym procesie ważności zawartej ugody. Cel czynności sądu poprzedzających ugodę ma charakter zapobiegawczy i mieści się w zasadniczym zadaniu sądu, jakim jest przestrzeganie, aby wynik postępowania był zgodny zarówno z przepisami tego postępowania, jak też przepisami prawa materialnego.

Jeżeli natomiast sąd dojdzie do przekonania, że ugoda sądowa reguluje przedmiot postępowania w sposób sprzeczny z prawem i odstępuje od umorzenia postępowania oraz wydaje wyrok (postanowienie merytoryczne) rozstrzygające sprawę, to w takim stanie rzeczy ugoda sądowa nie wywołuje skutków zarówno procesowych, jak też skutków na obszarze prawa materialnego. Ugoda nie wchodzi wówczas do obrotu prawnego, będąc w uregulowaniu stosunku prawnego "wyręczona" przez orzeczenia sądu. Nie może być zatem odnoszona do dyspozycji art. 527 § 1 k.c.

Wyrok SN z dnia 15 października 1999 r., III CKN 388/98

Standard: 15658 (pełna treść orzeczenia)