Dochodzenie odsetek w odrębnym procesie przez otrzymującego spłatę lub dopłatę

Brak w ugodzie sądowej, znoszącej współwłasność nieruchomości, postanowienia o odsetkach za opóźnienie w spełnieniu świadczenia (art. 481 § 1 k.c.) kwoty spłaty należnej współwłaścicielowi nie wyłącza możliwości dochodzenia ich w odrębnym procesie.

Sąd Najwyższy w uchwale III CZP 34/71, przyjął, że w wypadku, gdy w postanowieniu o zniesienie współwłasności prawomocnym postanowieniem zasądzono tytułem wyrównania udziału dopłatę pieniężną (lub spłatę) bez oznaczenia wysokości odsetek, otrzymujący dopłatę (spłatę) nie może dochodzić tych odsetek w drodze odrębnego procesu.

W najnowszych orzeczeniach Sąd Najwyższy przyjął pogląd odmienny niż wyrażony w uchwale III CZP 34/71. Według uchwały III CZP 80/03, brak rozstrzygnięcia w prawomocnym postanowieniu o dziale spadku o wysokości i terminie uiszczenia odsetek od zasądzonej spłaty nie uzasadnia zarzutu powagi rzeczy osądzonej w procesie o zapłatę odsetek za opóźnienie w dokonaniu spłaty.

Odsetki o których stanowi art. 212 § 3 k.c. są odsetkami za opóźnienie. Stanowisko takie, wyrażone także w piśmiennictwie, zajął Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej III CZP 12/69. Zgodnie z innym zapatrywaniem, odsetki przyznawane na podstawie art. 212 § 3 k.c. mają mieszany, podwójny charakter odsetek tzw. kredytowych i odsetek za opóźnienie. Pierwsze z nich są wynagrodzeniem za korzystanie z pieniędzy należących do innej osoby, którego ustawodawca nie wyłączył z zakresu art. 212 § 3 k.c.

Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w uchwale III CZP 21/84. W uchwale III CZP 80/03 Sąd Najwyższy podzielił stanowisko dominujące zarówno w orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie, sprowadzające się do stwierdzenia, że odsetki wskazane w art. 212 § 3 k.c. mogą mieć mieszany charakter, tzn. mogą być zarówno odsetkami kapitałowymi (kredytowymi) i odsetkami za opóźnienie, polegające na uchybieniu określonemu terminowi dokonania dopłaty lub spłaty.

W wyroku II CR 508/69, Sąd Najwyższy przyjął, że skutki niewykonania przez dłużnika zobowiązania wynikającego z ugody sądowej określają - w braku odmiennych dopuszczalnych postanowień umownych - przepisy art. 471 i nast. k.c.

Jeżeli zatem dłużnik opóźnia się ze spełnieniem ugodzonego świadczenia, wierzyciel może żądać od niego zapłaty odsetek ustawowych (art. 481 § 1 i 2 k.c.), choćby w ugodzie nie umówiono obowiązku ich zapłaty. Roszczenie o te odsetki jest w stosunku do roszczenia będącego przedmiotem sporu i ugody roszczeniem nowym, którego podstawę stanowi przepis art. 481 § 1 i 2 k.c. oraz wskazane w nim okoliczności faktyczne, zaszłe już po zawarciu ugody.

Uchwała SN z dnia 13 października 2004 r., III CZP 55/04

Standard: 14967 (pełna treść orzeczenia)

Brak rozstrzygnięcia w prawomocnym postanowieniu o dziale spadku o wysokości i terminie uiszczenia odsetek od zasądzonej spłaty nie uzasadnia zarzutu powagi rzeczy osądzonej w procesie o zapłatę odsetek za opóźnienie w dokonaniu spłaty.

Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela stanowisko dominujące zarówno w orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie, sprowadzające się do stwierdzenia, że odsetki wskazane w art. 212 § 3 k.c. mogą mieć mieszany charakter, tzn. mogą być odsetkami kapitałowymi (kredytowymi), oraz odsetkami za opóźnienie, przysługującymi w wypadku uchybienia terminowi dokonania dopłaty lub spłaty.

Przyjęcie mieszanego charakteru odsetek nie wyłącza jednak obowiązku orzekania o nich przez sąd z urzędu na podstawie art. 212 § 3 k.c. tylko w odniesieniu do odsetek kapitałowych, w związku z czym orzekanie o odsetkach nie mających takiego charakteru byłoby jedynie uprawnieniem, a nie obowiązkiem sądu. Nie oznacza to, że odsetki te mają charakter mieszany w każdym czasie. Przeciwnie, można wskazać i wyraźnie oddzielić okresy, w których zasądzone odsetki mają wyłącznie charakter kapitałowy. Stanowią one wówczas ekwiwalent za czasowe korzystanie przez innego uczestnika postępowania ze środków stanowiących spłatę (dopłatę), należną uprawnionemu uczestnikowi postępowania. Chodzi tu więc o ekwiwalent za korzystnie z tych środków w okresie poprzedzającym określony postanowieniem działowym termin uiszczenia spłaty.

Tylko do odsetek mających charakter kapitałowy może odnosić się zasada koncentracji orzekania, m.in. w postępowaniu o dział spadku, wynikająca z art. 618 § 1, art. 686 i 688 k.p.c., z konsekwencjami na wypadek jej uchybienia określonymi w art. 618 § 3 k.p.c., gdyż tylko odsetki należne za okres do nadejścia określonego w prawomocnym postanowieniu terminu dokonania spłaty można traktować jako przedmiot wzajemnych roszczeń spadkobierców z tytułu przysługujących im praw. W odsetkach o takim charakterze można także dostrzegać ekwiwalent przysługującego spadkobiercy udziału we wspólności przedmiotu należącego do spadku, spłaty (dopłaty) zasądzane w postanowieniu działowym są bowiem równowartością udziału spadkobiercy w spadku. Jeżeli więc sąd odracza termin dokonania spłaty, to wobec konieczności uwzględnienia zjawisk rynkowych (np. inflacji), powinien zadbać z urzędu o to, aby wartość spłaty w określonym w postanowieniu terminie jej uiszczenia odpowiadała wartości przysługującego spadkobiercy udziału.

Wynikający z art. 316 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. obowiązek brania za podstawę przy orzekaniu stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy oznacza, że sąd zobowiązany jest do uwzględnienia okoliczności z tej właśnie chwili i może posługiwać się jedynie kryteriami pozwalającymi na przewidywalne określenie wysokości i terminu uiszczenia wyłącznie odsetek o charakterze kapitałowym. W postanowieniach tzw. działowych niezbędne jest uwzględnienie wzajemnej zależności rozstrzygnięć, w tym także o odsetkach, istnieje bowiem konieczność uwzględnienia w chwili zamknięcia rozprawy, kto z uczestników był posiadaczem rzeczy, jaka była data jej wydania temu, komu została przyznana i jak kształtuje się związana z tym faktem ewentualna utrata (lub uzyskanie) korzyści z rzeczy lub jej części. Wyważona i właściwa ocena tych elementów, w chwili orzekania oraz uzasadnione interesy, a także sytuacja życiowa każdej z osób zobowiązanych i uprawnionych do spłat (dopłat) może usprawiedliwiać oznaczenie wysokości i terminu uiszczenia odsetek, traktowanych wówczas wyłącznie jako rodzaj wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy należących do innej osoby (por. uz. uchwał SN z dnia 13 czerwca 1984 r., III CZP 21/84 i z dnia 21 listopada 1977 r., III CZP 79/77).

Uwzględniając powyższe należy stwierdzić, że obowiązek sądu orzekania z urzędu w przedmiocie określonym w art. 212 § 3 k.c. obejmuje wyłącznie orzeczenie o wysokości i terminie uiszczenia odsetek o charakterze kapitałowym, tylko bowiem odsetki tego rodzaju mogą być traktowane jako przedmiot wzajemnych roszczeń pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych i innych elementów uwzględnianych przy dokonywaniu działu spadku, o których mowa w art. 686 k.p.c.

Przedmiotem takich roszczeń nie są natomiast odsetki należne z tytułu opóźnienia, powstałego wskutek uchybienia przez zobowiązanego określonemu w postanowieniu działowym terminowi dokonania spłaty. Odsetki te są sankcją cywilnoprawną o uniwersalnym charakterze, przewidzianą w art. 481 § 1 k.c., związaną z określonym w tym przepisie zachowaniem się każdego dłużnika, nie wyłączając także współspadkobiercy, który opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego w postaci dokonania spłaty określonej w postanowieniu o dziale spadku.

Jeżeli więc w orzeczeniu tym nie zamieszczono wyraźnego rozstrzygnięcia w przedmiocie odsetek należnych z tytułu uchybienia terminowi dokonania spłaty, to brak ten nie może być utożsamiany z istnieniem orzeczenia negatywnego i w konsekwencji przesądzać istnienia powagi rzeczy osądzonej. Przeciwny wniosek pozbawiałby spadkobiercę uprawnionego do spłaty prawa skutecznego dochodzenia odsetek za czas opóźnienia na podstawie art. 481 § 1 k.c., w sytuacji, w której art. 212 § 3 k.c. nie daje dostatecznych podstaw do wyłączenia stosowania ogólnych przepisów o skutkach niewykonania zobowiązań.

Uchwała SN z dnia 27 listopada 2003 r., III CZP 80/03

Standard: 30345 (pełna treść orzeczenia)