Uchwała z dnia 1984-06-13 sygn. III CZP 21/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 21/84

Uchwała z dnia 13 czerwca 1984 r.

Przewodniczący: sędzia SN J. Majorowicz. Sędziowie SN: M. Sychowicz, T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Anny K. o podział majątku wspólnego po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Kaliszu postanowieniem z dnia 30 grudnia 1983 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy wykładnia przepisu art. 212 § 3 kodeksu cywilnego zawarta w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69 - Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne (OSNCP z 1970 r. z. 3, poz. 39) zachowała swoją aktualność na tle tego przepisu w jego brzmieniu ustalonym przez art. 1 ust. 6 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252)?"

udzielił następującej odpowiedzi:

W razie rozłożenia dopłaty lub spłaty na raty przepis art.212 § 3 k.c. w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 6 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252) nie ogranicza możliwości zasądzenia odsetek dopiero od terminu wymagalności poszczególnych rat

Uzasadnienie

Dokonując z wniosku Anny K. podziału majątku dorobkowego wnioskodawczyni i jej byłego męża Jana Władysława K., Sąd Rejonowy w Kaliszu przyznał wnioskodawczyni nieruchomość rolną o powierzchni 0,50 ha położoną we wsi K., uczestnikowi postępowania Janowi K. - zabudowane gospodarstwo rolne o powierzchni 3,5 ha - wraz z inwentarzem żywym i martwym, sprzętami rolniczymi, urządzeniami i wyposażeniem domu mieszkalnego oraz materiałami budowlanymi. Tytułem dopłaty zasądził od uczestnika Jana K. na rzecz wnioskodawczyni Anny K. kwotę 411.721 zł, rozkładając ją na cztery raty. Pierwsza rata w wysokości 111.721 będzie płatna w terminie do dnia 30.XII.1983 r. Płatność następnych rat w równej wysokości po 100 tys. zł określona została do dnia 30.XII. każdego roku, przy czym ostatnia rata będzie płatna do dnia 30.XII.1986 r. z 8% od uchybienia płatności każdej raty.

Powyższe orzeczenie zostało zakwestionowane przez wnioskodawczynię i uczestnika postępowania.

Powołując się w rewizji na podstawy przewidziane w art. 368 pkt 1 i 3 k.p.c., wnioskodawczyni zakwestionowała rozłożenie na raty zasądzonej na jej rzecz dopłaty, wysokość oprocentowania poszczególnych rat i termin płatności odsetek. Wnosiła ona o zmianę zaskarżonego postanowienia w ten sposób, że zasądzona na jej rzecz dopłata będzie płatna "do dnia 30 grudnia 1983 r. wraz z 4-6% odsetkami od prawomocnego przyznania uczestnikowi własności nieruchomości", a z 8% od dnia 30.XII.1983 r. Dalsze zarzuty tej rewizji dotyczyły ustalenia składników stanowiących majątek dorobkowy i stopnia przyczynienia się uczestnika postępowania do powstania niektórych ze składników tego majątku (art. 43 § 2 k.r.o.).

Uczestnik postępowania Jan K., powołując się na podstawy rewizyjne określone w art. 368 pkt 1 i pkt 3-5 k.p.c., zarzucił błędne, wygórowane ustalenie wartości zabudowań, mebli i w konsekwencji nadmierne obciążenie gospodarstwa zasądzoną dopłatą oraz zbyt wysokimi ratami w stosunku do możliwości produkcyjnych tego gospodarstwa.

Rozpoznając złożone rewizje, Sąd Wojewódzki przedstawił sformułowane na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kodeks cywilny przesądza w art. 359 k.c. o tytule upoważniającym do pobierania odsetek, stanowiąc, że odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu państwowej komisji arbitrażowej lub z decyzji właściwego organu. Natomiast przepis art. 212 § 3 k.c. rozstrzyga o właściwości sądu i zakresie jego upoważnienia do orzekania o odsetkach w sprawach objętych tym przepisem.

W brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252) powołany art. 213 § 3 k.c. stanowił, że jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekroczyć dziesięciu lat.

Wykładnia tego przepisu, dokonana w wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69 (OSNCP z 1970 r. z. 3, poz. 39), w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne przyjmowała, że w razie rozłożenia dopłaty lub spłaty na raty możliwe jest zasądzenie odsetek dopiero od chwili wymagalności poszczególnych rat. W obecnie obowiązującym brzmieniu, ustalonym przez art. 1 pkt 6 powołanej ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę kodeks cywilny, treść art. 212 § 3 k.c. stanowi, że jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. Nie naruszając obowiązującego także przed nowelizacją 10-letniego (jako maksymalnego) terminu prolongaty zapłaty rozłożonych na raty należności, wprowadzono możliwość dalszego odroczenia terminu rat już wymagalnych w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie.

Jakkolwiek Sąd w sformułowanym zagadnieniu prawnym powołuje się na art. 212 § 3 k.c., nie czyniąc rozróżnienia materii tam unormowanej, to jednak treść jego uzasadnienia wskazuje, że dotyczy ono wyłącznie kwestii płatności odsetek, podniesionej w rewizji wnioskodawczyni. Tak rozumiana istota nasuwających się wątpliwości wymaga dalszego uściślenia. Treść obowiązującego art. 212 § 3 k.c. normuje kwestię odsetek za pośrednictwem dwóch przesłanek, a mianowicie wysokości i terminu ich płatności. Uprawnienie Sądu orzekającego do oznaczenia wysokości odsetek w orzeczeniach działowych (o podziale majątku po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, zniesieniu współwłasności rzeczy i dziale spadku) zostało w powołanych wytycznych z dnia 15 grudnia 1969 r. wiążąco wyjaśnione. W tym zakresie bowiem przepis art. 213 § 3 nie uległ zmianie od dnia wejścia w życie kodeksu cywilnego. Trafne są zatem w pełni wywody sądu rewizyjnego, wskazujące na istniejącą możliwość zróżnicowanego (wzrastającego) określenia wysokości odsetek od dopłaty zasądzonej na rzecz wnioskodawczyni i rozłożonej na raty.

W rozważanym zaś zakresie nowelizacja art. 212 § 3 k.c., dokonana powołaną ustawą z dnia 26 października 1971 r., sprowadzała się w istocie do ustanowienia drugiego (obok wysokości) elementu składowego rozstrzygnięcia o odsetkach, tj. terminu ich uiszczenia. W rezultacie tej zmiany zostały wyraźnie wyodrębnione i w sposób samodzielny unormowane przesłanki rozstrzygnięcia o odsetkach. Pozostaje tylko w związku z przedstawionym pytaniem prawnym zagadnienie oznaczenia terminu zapłaty tych odsetek od rozłożonej na raty dopłaty lub spłaty, a ściślej rzecz ujmując - dopuszczalność zasądzenia odsetek od innej daty niż od chwili wymagalności poszczególnych rat

Odpowiedź twierdząca wynika z treści art. 212 § 3 k.c., zawierającego - po jego nowelizacji - uprawnienie dla sądu orzekającego do oznaczenia wysokości i terminu uiszczania odsetek. Przepis ten nie zawiera żadnego ograniczenia odnośnie do oznaczenia terminu płatności ustalonych odsetek. Orzeczenie w tym przedmiocie powinno uwzględniać okoliczności konkretnej sprawy. Nie może ono pozostawać w oderwaniu od wielkości i rodzaju masy majątkowej stanowiącej przedmiot rozstrzygnięcia oraz całej treści orzeczenia zawierającego rozliczenie uprawnionych i zobowiązanych do uiszczenia spłat (dopłat). Rozwiązania legislacyjne właściwe dla określonego rodzaju postępowania i cel mających zastosowanie w tym postępowaniu przepisów materialnoprawnych, których realizację ma zapewnić ferowane orzeczenie, odnoszą się także do orzekania o odsetkach. Podkreślana różnorodność sytuacji wynika z charakteru oraz właściwości samego przedmiotu objętego orzeczeniem działowym (gospodarstwo rolne, dział specjalny, warsztat rzemieślniczy, lokal lub dom mieszkalny, ruchomości itp.). Związana z tym jest możliwość i wysokość czerpania pożytków, a także innych przychodów, a z drugiej strony - konieczność ponoszenia ciężarów i wydatków związanych z tą rzeczą.

Synchronizacja i wzajemna zależność poszczególnych rozstrzygnięć (w tym także o odsetkach) zawartych w orzeczeniach zwanych działowymi wynika z potrzeby uwzględnienia, kto z uczestników w chwili orzekania był posiadaczem rzeczy, jaka była data jej wydania temu, komu została przyznana, i związanej z tym utraty (lub uzyskania) korzyści z rzeczy (lub jej części).

Wyważona i właściwa ocena uzasadnionych interesów oraz sytuacji życiowej każdej z osób zobowiązanych i uprawnionych do spłat (dopłat) może usprawiedliwiać oznaczenie terminu uiszczenia odsetek np. w sposób pokrywający się z datą wydania rzeczy nowemu właścicielowi, z datą prawomocności orzeczenia lub też od tej chwili wymagalności spłaty (dopłaty) czy jej poszczególnych rat. W zależności od tego zasądzone odsetki mogą mieć charakter odsetek za zwłokę bądź odsetek kredytowych. Tego rodzaju wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy należących do innej osoby ustawodawca nie wyłączył w treści art. 212 § 3 k.c.

OSNC 1984 r., Nr 12, poz. 221