Brak mocy wstecznej art. art. 412 k.c.

Artykuł 412 k.c. w brzmieniu nadanym mu ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) nie ma zastosowania do świadczenia spełnionego przed dniem 1 października 1990 r.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały III CZP 8/71 stwierdził, że istota unormowania, które odwołuje się do celu, polega, ogólnie rzecz biorąc, na tym, że ustawodawca pozostawia organom stosującym prawo możliwość uznania - stosownie do określonych okoliczności - że pomimo braku wyraźnej normy, jej sam cel daje podstawę do stosowania jej z mocą wsteczną, tj. do stosunków powstałych w czasie obowiązywania innego aktu prawnego. Jest to wyjątek od zasady, że moc wsteczna ustawy musi wynikać z jej brzmienia. Odpowiednio przepis taki podlega wykładni zwężającej. Jako kryterium przy wykładni takiego przepisu należy mieć na względzie założenie, że tylko jakieś szczególne względy mogłyby z reguły uzasadniać wniosek, iż ustawa (przepisy prawa) ma moc wsteczną ze względu na jej cel. Należy zatem uwzględnić całokształt okoliczności przemawiających zarówno za stosowaniem przepisów ustawy z mocą wsteczną, jak i przeciwko takiemu stanowisku.

Określeniu "cel" nadaje się w dziedzinie prawa różnorodne znaczenia. W niniejszym wypadku należy przez nie rozumieć tzw. potocznie ratio legis. Nie chodzi tu jednak o cel ustawy w ogóle. Oczywiście, nie pomijając celu ustawy w ogóle, należy określenie "cel" powiązać ściśle z zagadnieniem mocy wstecznej, gdyż w ten sposób zagadnienie to normuje ustawodawca: moc wsteczna wynika z celu ustawy.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęte zostało, że przepadek z art. 412 k.c. następuje z mocy prawa w chwili spełnienia świadczenia. Pod rządem art. 412 k.c. w dawnym jego brzmieniu, wymieniony przepadek następował więc z mocy samego prawa, obecnie zaś sąd może orzec go w przypadkach wskazanych w tym przepisie. Przyjęcie wstecznej mocy art. 412 k.c., w obecnym jego brzmieniu, nie znajdowałoby żadnego uzasadnienia, skoro poprzednio przepadek następował z mocy samego prawa w chwili spełnienia świadczenia. Z celu znowelizowanego przepisu art. 412 k.c. również nie wynika jego moc wsteczna.

W konsekwencji powyższego do spraw dotyczących świadczenia, o którym mówi art. 412 k.c, spełnionego przed dniem 1 października 1990 r., zastosowanie mają także zasady wypracowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego, dotyczące tego przepisu. Przyjęcie poglądu, że art. 412 k.c, w brzmieniu znowelizowanym, nie ma zastosowania do świadczenia spełnionego przed dniem 1 października 1990 r., nie oznacza jednak, by w każdym przypadku spełnienia świadczenia przed tą datą, należało stosować ze wszystkimi konsekwencjami ten przepis w brzmieniu obowiązującym do tej daty. Jeżeli bowiem okaże się, że czynność prawna dawniej naganna, utraciła następnie (i to z mocą wsteczną) ujemną ocenę prawną i moralną, to wówczas - jeśli przepadek świadczenia nie został wykonany - nie będzie przeszkód z art. 412 k.c do uwzględnienia roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy w uchwale III CZP 110/89 dotyczącej roszczenia o zwrot dewiz, wynikającego z czynności prawnej dokonanej bez zezwolenia dewizowego, wymaganego przez przepisy ustawy z dnia 22 listopada 1983 r. - prawo dewizowe. Nielegalny handel alkoholem, jak to już stwierdził Sąd Najwyższy, jest działaniem niegodziwym w rozumieniu art. 412 k.c zarówno wtedy, gdy obejmuje napoje alkoholowe pochodzące z zabronionego wyrobu, jak i wówczas, gdy polega na odsprzedaży napojów nabytych w sklepie monopolowym (III CRN 208/82). Pogląd ten pozostaje aktualny.

Uchwałą SN z dnia 16 lipca 1991 r., III CZP 63/91

Standard: 14192 (pełna treść orzeczenia)

W sprawie o zasądzenie na mocy art. 412 k.c. świadczeń przyjętych przez pozwaną w zamian za popełnienie przez nią w okresie od 1964 r. do września 1967 r. przestępstwa ciągłego - art. 412 k.c. stosuje się tylko do tych świadczeń, które pozwana przyjęła w okresie obowiązywania art. 412 k.c., tj. od dnia 1 stycznia 1965 r.

Uchwała SN z dnia 5 marca 1973 r., III CZP 59/71

Standard: 14191 (pełna treść orzeczenia)