Uchwała z dnia 1991-07-16 sygn. III CZP 63/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 63/91

Uchwała z dnia 16 lipca 1991 r.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski. Sędziowie SN: B. Czech (sprawozdawca), G. Filcek

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Prokuratora Rejonowego dla miasta Lublina, działającego na rzecz Skarbu Państwa reprezentowanego przez Urząd Skarbowy w L., przeciwko Halinie K. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Lublinie postanowieniem z dnia 27 marca 1991 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

1) Czy przepis art. 418 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) ma moc wsteczną i należy go stosować w sprawach dotyczących przepadku na rzecz Skarbu Państwa świadczenia objętego jego dyspozycją, jeżeli świadczenie to było spełnione przed dniem 1 października 1990 r.? a w przypadku odpowiedzi twierdzącej:

2) czy wyrok uwzględniający roszczenie Skarbu Państwa powinien zawierać osobne orzeczenie ustalające zakres świadczenia ulegającego przepadkowi, a następnie zasądzenie (lub nakazanie wydania) tego świadczenia;

3) czy na gruncie art. 412 k.c. w jego aktualnym brzmieniu, w przypadku nielegalnego handlu alkoholem, świadczeniem mogącym ulec przepadkowi jest tylko wzbogacenie uzyskane przez osobę handlującą czy również przedmiot (lub wartość) tego świadczenia;

4) czy pomimo ustalenia, że przesłanki orzeczenia przepadku świadczenia zostały spełnione może wchodzić w rachubę odstąpienie od orzeczenia przepadku (oddalenie powództwa) w całości lub w części i jakie okoliczności mogłyby takie rozwiązanie uzasadniać?

podjął następującą uchwałę:

Artykuł 412 k.c. w brzmieniu nadanym mu ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) nie ma zastosowania do świadczenia spełnionego przed dniem 1 października 1990 r.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:

Sąd Rejonowy w Lublinie prawomocnym wyrokiem z dnia 6 grudnia 1988 r. skazał Halinę K., na podstawie art. 221 § 1 i art. 3 k.k. oraz art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w związku z art. 10 § 2 k.k., za to, że w okresie od czerwca 1987 r. do dnia 30 kwietnia 1988 r. w L. nabyła w sieci handlu detalicznego alkohol w postaci 660 butelek wódki wartości 960.000 zł, a następnie, nie mając prawem wymaganego zezwolenia, alkohol ten sprzedawała z zyskiem, pobierając za jedną butelkę wódki kwotę 1.800 zł.

W związku z tym Prokurator Rejonowy dla m. Lublina wytoczył powództwo, żądając zasądzenia od pozwanej Haliny K. na rzecz Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego w L. kwoty 1.188.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 7 maja 1990 r. stanowiącej wartość uzyskanego niegodziwego świadczenia (660 butelek wódki po 1.800 zł).

Sąd Wojewódzki w Lublinie wyrokiem z dnia 11 grudnia 1990 r. zasądził od pozwanej Haliny K. na rzecz Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego w L. kwotę 800.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 7 maja 1990 r. z tym zastrzeżeniem, że zasądzoną kwotę rozłożył na osiem miesięcznych rat, płatnych poczynając od stycznia 1991 r., z odsetkami w przypadku uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat, oraz oddalił powództwo w pozostałej części. Sąd Wojewódzki przyjął, że w związku ze znowelizowaniem art. 412 k.c. przez ustawę z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321), od dnia 1 października 1990 r., przepis ten w nowym brzmieniu ma moc wsteczną i w związku z tym przepadkowi ulega jedynie zysk osiągnięty nielegalnie przez handlującego wódką. Zysk ten ustalony został wymienionym wyrokiem karnym na kwotę 132.000 zł. Kwota ta zdewaluowała się, i stosując art. 358¹ § 3 k.c. należy ją - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - zwiększyć sześciokrotnie.

Wyrok ten zaskarżył rewizją Prokurator, zarzucając naruszenie art. 412 k.c. i wnosząc o jego zmianę przez uwzględnienie powództwa w całości, albowiem przepadkiem powinien być objęty nie tylko zysk, ale cała cena zapłacona za wódkę.

Sąd Apelacyjny w Lublinie uznał, że w sprawie występują poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia pytaniu prawnym, przytoczonym w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy udzielając miał na uwadze, co następuje:

Przedstawione pytanie dotyczy art. 412 k.c. w związku z jego nowelizacją dokonaną przez art. 1 pkt. 61 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) i przede wszystkim dotyczy kwestii, czy art. 412 k.c. w nowym jego brzmieniu stosuje się do stosunków prawnych powstałych przed dniem 1 października 1990 r. Rozważając tę kwestię na tle przepisów kodeksu cywilnego, przepisów wprowadzających ten kodeks i wymienionej ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. należy stwierdzić, że według art. 3 k.c. ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba, że to wynika z jej brzmienia lub celu. Tę samą zasadę niedziałania ustawy wstecz wyraża art. XXVI przepisów wprowadzających k.c. Przepis art. 412 k.c. zamieszczony jest w księdze zatytułowanej "Zobowiązania", co uzasadnia zastosowanie przepisów przechodnich k.c., dotyczących tego rodzaju stosunków prawnych (art. XLIX - L). Przytoczone przepisy nie zawierają normy, która ustanawiałaby wyjątek w tym zakresie. Także wymieniona ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, która weszła w życie z dniem 1 października 1990 r., nie zawiera unormowań szczególnych dotyczących art. 412 k.c. w jego nowym brzmieniu. Z samej treści przepisów nie wynika więc, by art. 412 k.c. w brzmieniu, jakie nadała mu cytowana ustawa o zmianie Kodeksu cywilnego, miała moc wsteczną.

Następnie należy rozważyć, czy taka moc wynika z celu tego przepisu. Cel ustawy, jako podstawa jej mocy wstecznej, był już przedmiotem rozważań w orzeczeniach Sądu Najwyższego. Mianowicie, Sąd ten m.in. w uzasadnieniu uchwały z dnia 27 kwietnia 1971 r. III CZP 8/71 (OSNCP 1972, z. 1, poz. 3) stwierdził, że istota unormowania, które odwołuje się do celu, polega, ogólnie rzecz biorąc, na tym, że ustawodawca pozostawia organom stosującym prawo możliwość uznania - stosownie do określonych okoliczności - że pomimo braku wyraźnej normy, jej sam cel daje podstawę do stosowania jej z mocą wsteczną, tj. do stosunków powstałych w czasie obowiązywania innego aktu prawnego. Jest to wyjątek od zasady, że moc wsteczna ustawy musi wynikać z jej brzmienia. Odpowiednio przepis taki podlega wykładni zwężającej. Jako kryterium przy wykładni takiego przepisu należy mieć na względzie założenie, że tylko jakieś szczególne względy mogłyby z reguły uzasadniać wniosek, iż ustawa (przepisy prawa) ma moc wsteczną ze względu na jej cel. Należy zatem uwzględnić całokształt okoliczności przemawiających zarówno za stosowaniem przepisów ustawy z mocą wsteczną, jak i przeciwko takiemu stanowisku. Określeniu "cel" nadaje się w dziedzinie prawa różnorodne znaczenia. W niniejszym wypadku należy przez nie rozumieć tzw. potocznie ratio legis. Nie chodzi tu jednak o cel ustawy w ogóle. Oczywiście, nie pomijając celu ustawy w ogóle, należy określenie "cel" powiązać ściśle z zagadnieniem mocy wstecznej, gdyż w ten sposób zagadnienie to normuje ustawodawca: moc wsteczna wynika z celu ustawy.

Porównanie dotychczasowego brzmienia art. 412 k.c. z jego brzmieniem obowiązującym od dnia 1 października 1990 r. pozwala na uchwycenie różnic między tymi dwoma unormowaniami. Przepis ten w dotychczasowym brzmieniu stanowił, że to, co zostało świadczone świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub sprzecznego z zasadami współżycia społecznego albo w wykonaniu czynności prawnej mającej cel sprzeczny z ustawą lub zasadami współżycia społecznego, ulega przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa; jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi ulega jego wartość. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęte zostało, że przepadek, o którym mówi ten przepis, następuje z mocy prawa w chwili spełnienia świadczenia (teza 1 uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia 19 grudnia 1972 r. III CZP 57/71, OSNCP 1973, z. 3, poz. 37). Natomiast art. 412 k.c., w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 października 1990 r., stanowi, że sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym; jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość. Pod rządem art. 412 k.c. w dawnym jego brzmieniu, wymieniony przepadek następował więc z mocy samego prawa, obecnie zaś sąd może orzec go w przypadkach wskazanych w tym przepisie. Różnica ta jest istotna dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego. Przyjęcie wstecznej mocy art. 412 k.c., w obecnym jego brzmieniu, nie znajdowałoby żadnego uzasadnienia, skoro poprzednio przepadek następował z mocy samego prawa w chwili spełnienia świadczenia. U podstaw zaś nowelizacji art. 412 k.c. leżało niewątpliwie założenie zmierzające do złagodzenia przesłanek jego stosowania i stworzenia możliwości uniknięcia przepadków świadczenia w sytuacjach skrajnych. Należy zatem przyjąć, że z celu znowelizowanego przepisu art. 412 k.c. również nie wynika jego moc wsteczna.

W konsekwencji powyższego do spraw dotyczących świadczenia, o którym mówi art. 412 k.c, spełnionego przed dniem 1 października 1990 r., zastosowanie mają także zasady wypracowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego, dotyczące tego przepisu.

Przyjęcie poglądu, że art. 412 k.c, w brzmieniu znowelizowanym, nie ma zastosowania do świadczenia spełnionego przed dniem 1 października 1990 r., nie oznacza jednak, by w każdym przypadku spełnienia świadczenia przed tą datą, należało stosować ze wszystkimi konsekwencjami ten przepis w brzmieniu obowiązującym do tej daty. Jeżeli bowiem okaże się, że czynność prawna dawniej naganna, utraciła następnie (i to z mocą wsteczną) ujemną ocenę prawną i moralną, to wówczas - jeśli przepadek świadczenia nie został wykonany - nie będzie przeszkód z art. 412 k.c do uwzględnienia roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 stycznia 1990 r. III CZP 110/89 (OSNCP 1990, z. 9, poz. 114) dotyczącej roszczenia o zwrot dewiz, wynikającego z czynności prawnej dokonanej bez zezwolenia dewizowego, wymaganego przez przepisy ustawy z dnia 22 listopada 1983 r. - prawo dewizowe. Rozpoznawana sprawa dotyczy jednak nielegalnego handlu alkoholem. Handel taki, jak to już stwierdził Sąd Najwyższy, jest działaniem niegodziwym w rozumieniu art. 412 k.c zarówno wtedy, gdy obejmuje napoje alkoholowe pochodzące z zabronionego wyrobu, jak i wówczas, gdy polega na odsprzedaży napojów nabytych w sklepie monopolowym (wyrok z dnia 10 września 1982 r. III CRN 208/82, OSNCP 1983, z. 5-6, poz. 82). Pogląd ten pozostaje aktualny i nie podważa go podnoszona okoliczność, że środki stąd czerpane były na utrzymanie rodziny.

Udzielenie negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie czyni zbędnym omawianie pozostałych kwestii przedstawionych przez Sąd Apelacyjny.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1992 r., Nr 3, poz. 42