Wypłata przez nieuprawnionego środków pieniężnych z rachunku bankowego

Nie ma podstaw, by odmówić posiadaczowi rachunku statusu pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k., a w konsekwencji legitymacji do wniesienia aktu oskarżenia w trybie art. 55 § 1 k.p.k. wtedy, gdy osoba nieuprawniona, działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadziła do wypłaty środków pieniężnych z jego konta przez wprowadzenie w błąd przedstawiciela banku.

Akt oskarżenia w trybie art. 55 § 1 k.p.k. może wnieść pokrzywdzony, a więc osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone. Pojęcie dobra prawnego w prawie karnym jest utożsamiane z wartościami uznanymi przez ustawodawcę za doniosłe społecznie w stopniu uzasadniającym penalizowanie zachowań, które godzą w te wartości albo im zagrażają (D. Gruszecka: Pojęcie dobra prawnego w prawie karnym, Wrocławskie Studia Erazmiańskie, Wrocław 2008, s. 135 i nast. powołana tam literatura). Jednym z fundamentalnych dóbr chronionym prawem karnym jest mienie. Podstawowe typy przestępstw przeciwko mieniu są opisane w rozdziale XXXV Kodeksu karnego, a wśród nich przestępstwo oszustwa (art. 286 § 1 k.k.). Oczywiste jest, że mienie w postaci środków pieniężnych przekazanych bankowi na rachunek jest dobrem prawnym, przysługującym bankowi i posiadaczowi rachunku, chronionym prawem karnym niezależnie od zabezpieczenia interesów każdej ze stron w przepisach prawa cywilnego i finansowego.

Jeśli bank zadysponował środkami pieniężnymi zgromadzonymi na depozycie posiadacza na rzecz osoby nieuprawnionej, to należy zauważyć, że po zmianie salda posiadacz rachunku traci konieczną przesłankę skutecznego zrealizowania wierzytelności w części odpowiadającej kwocie wypłaconej tej osobie. Wstrzymana zostaje możliwość korzystania przez niego w tym zakresie z uprawnienia do swobodnego dysponowania środkami pieniężnymi, o którym mowa w art. 50 ust. 1 pr. bank., przez uzyskanie ich zwrotu na każde żądanie (art. 726 k.c.), bądź przez wydanie bankowi innej dyspozycji przewidzianej umową. Droga do przywrócenia warunków do realizacji uprawnienia wiedzie poprzez podjęcie przez posiadacza rachunku kroków prawnych, w pierwszej kolejności przez zgłoszenie bankowi niezgodności zapisu na rachunku (art. 728 § 3 k.c.). Stan zawieszenia w korzystaniu z uprawnienia będzie trwał do czasu uznania rachunku, ale w wypadku sporu prawnego między bankiem a posiadaczem depozytu może utrzymywać się do czasu rozstrzygnięcia w postępowaniach arbitrażowych albo w procesie cywilnym, jak to ma miejsce w sprawie niniejszej.

Mimo wyłudzenia przez osobę nieuprawnioną mienia stanowiącego własność banku nie dojdzie do powstania szkody po stronie posiadacza rachunku, gdyż bank nadal pozostanie zobowiązany do zaspokojenia jego wierzytelności w pełnej wysokości ze swoich środków. Ochronę wierzytelności gwarantują posiadaczowi przepisy prawa cywilnego, finansowego i oparta na nich umowa z bankiem. To jednak, że posiadacz nie ponosi szkody, gdyż wartość aktywów podlegających zwrotowi na jego rzecz przez bank nie ulega zmianie po wypłacie osobie nieuprawnionej, nie oznacza automatycznie, że w żadnym konkretnym przypadku nie dochodzi do bezpośredniego naruszenia dobra prawnego posiadacza rachunku.

Przedmiotem ochrony typem przestępstwa określonego w art. 286 § 1 k.k. jest mienie rozumiane jako synonim majątku (wszelkie kategorie podmiotowych praw majątkowych, zarówno rzeczowych, jak i obligacyjnych), ale także całokształtu sytuacji majątkowej danego podmiotu (M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas (w:) Kodeks karny. Część szczególna, t. III, red. A. Zoll, Warszawa 2016, s. 274; J. Bednarzak: Przestępstwo oszustwa w polskim prawie karnym, Warszawa 1971, s. 78 i n.). Jak już zauważono, w pojęciu "mienie" zawiera się również prawo obligacyjne posiadacza rachunku bankowego, o którym mowa w art. 726 k.c., tj. wierzytelność stanowiąca podstawę uprawnienia do zwrotu w całości lub w części na każde żądanie (podkreślenie SN) środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym. Uprawnieniu posiadacza rachunku odpowiada zobowiązanie banku do spełnienia żądania przez wypłatę środków pieniężnych lub przez inne rozporządzenie stosownie do dyspozycji posiadacza rachunku.

Znamieniem skutku przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. jest niekorzystne rozporządzenie mieniem. Nie może ulegać wątpliwości, że wypłata środków pieniężnych przez bank osobie nieuprawnionej jest takim rozporządzeniem. Prowadzi ona wprost do straty w majątku będącym własnością banku, a równocześnie zmniejsza odpowiednio stan konta posiadacza rachunku, co nie powoduje jednak straty w prawie majątkowym posiadacza, gdyż nie zmniejsza jego wierzytelności wobec banku. Ale to, czy wypłata dla osoby nieuprawnionej, obniżająca stan rachunku, nie stanowi dla posiadacza niekorzystnego rozporządzenia mieniem w rozumieniu art. 286 § 1 k.k., jest już zagadnieniem odrębnym.

W doktrynie przyjmuje się, że pojęcie rozporządzenia mieniem, należące do opisu strony przedmiotowej przestępstwa z art. 286 § 1 k.k., ma znaczenie autonomiczne, właściwe dla szeroko zakreślonego przedmiotu ochrony. Obejmuje wszelkie czynności prowadzące do zmiany stanu majątkowego, w tym również zmiany we władaniu mieniem (T. Oczkowski: Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004, s. 65; A. N. Prejbisz: Niekorzystne rozporządzenie mieniem jako znamię oszustwa, Prok. i Pr. 2005, nr 10). Te ostatnie mogą wynikać z czynności, które pozbawiają osobę uprawnioną posiadania mienia, co oznacza, że nie muszą one mieć jednoznacznie cywilistycznej konotacji (M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas: op. cit., s. 297). Tak więc rozporządzeniem w rozumieniu art. 286 § 1 k.k. może być każda czynność zadysponowania mieniem, kształtująca określony stan prawny, a także stan faktyczny w zakresie władania mieniem.

Stosownie do szeroko pojmowanego doprowadzenia do rozporządzenia mieniem, jako znamienia określającego skutek przestępstwa oszustwa, interpretuje się pojęcie "niekorzystności" rozporządzenia, doprecyzowującego to znamię. Utrwalony jest w orzecznictwie karnym pogląd, że powstanie szkody nie jest warunkiem koniecznym uznania rozporządzenia mieniem za niekorzystne (wyrok SN z dnia 30 sierpnia 2000 r., V KKN 267/00, OSNKW 2000, z. 9-10, poz. 85; postanowienie SN z dnia 27 czerwca 2001 r., V KKN 96/99, LEX 51672; wyrok SA w Łodzi z dnia 29 stycznia 2001 r., II AKa 74/01, OSN Pr. i Pr. 2002, Nr 10, poz. 16; wyrok SN z dnia 5 stycznia 2006 r., III KK 198/05, OSNKW 2006, z. 4, poz. 40; wyrok SA w Lublinie z dnia 19 września 2012 r., II AKa 191/12, LEX nr 1237257; wyrok SA w Szczecinie z dnia 11 września 2014 r., II AKa 145/14, LEX nr 1527200). Ogólnie ujmując, niekorzystne rozporządzenie pociąga zmianę, która pogarsza sytuację majątkową osoby rozporządzającej lub innej osoby pokrzywdzonej. Warunkiem uznania rozporządzenia za niekorzystne nie jest ani wyrządzenie rzeczywistej szkody, ani też jej niepowetowalność (O. Górniok, D. Pieńska (w:) System prawa karnego, t. 4, Warszawa 1989, s. 419; L. Wilk, (w:) Kodeks karny. Komentarz, (red. M. Królikowski, R. Zawłocki), Część szczególna, t. II, Warszawa 2013, s. 642). W szerszym aspekcie rzecz ujmując, niekorzystność rozporządzenia to nie tylko utrata prawa podmiotowego o charakterze majątkowym, ale także niemożność korzystania lub pogorszenie warunków korzystania z tego prawa. Stąd też za niekorzystne trzeba uznać i takie rozporządzenia mieniem, które osobę uprawnioną pozbawiają lub ograniczają w jego posiadaniu.

Jeśli zatem rozważyć potencjalne i realne skutki wypłaty przez bank środków pieniężnych osobie nieuprawnionej, to nieodparcie nasuwa się wniosek, że ujawniają one niekorzystność takiego rozporządzenia także dla interesu majątkowego posiadacza rachunku. Nie traci on, co prawda swojego prawa obligacyjnego w postaci wierzytelności względem banku ale możliwość jej realizacji zostaje zawieszona do czasu skorygowania stanu konta przez wystornowanie wypłaty na rzecz nieuprawnionego lub skutków innej jego dyspozycji wykonanej przez bank. Tylko wtedy, gdy bank uzna swoje uchybienie i wypełni żądanie posiadacza rachunku a vista, bez opóźnienia, interes majątkowy posiadacza konta nie dozna żadnego uszczerbku. Może jednak dojść, przy różnicy stanowisk stron umowy, do impasu, który przeistoczy się w spór prawny, na przykład wtedy, gdy bank zarzuci, że posiadacz rachunku postąpił, wbrew umowie, nieostrożnie z dokumentami uprawniającymi do wypłaty środków pieniężnych, bądź że wypłacił środki osobie prawidłowo upełnomocnionej do ich odbioru za posiadacza rachunku.

Prawdopodobieństwo zaistnienia w praktyce sytuacji faktycznych wiodących do powstania sporów tego rodzaju jest nieograniczone. Mogą one wystąpić także wtedy, gdy osoba nieuprawniona doprowadzi do wypłaty na skutek wprowadzenia w błąd pracownika banku przez upozorowanie uprawnień lub upoważnienia do podjęcia środków pieniężnych z rachunku.

Zbliżając się do konkluzji, należy zauważyć, że przepisy prawa cywilnego i finansowego normujące stosunek prawny nawiązany zawarciem umowy rachunku bankowego gwarantują posiadaczowi depozytu zachowanie praw przewidzianych w umowie, w szczególności prawa obligacyjnego w postaci wierzytelności względem banku o zwrot zdeponowanych środków pieniężnych. Nie zapewniają jednak korzystania z tego uprawnienia w sytuacji, gdy żądanie wypłaty nie ma pokrycia w stanie konta, i to również w sytuacji, gdy obniżenie salda nastąpiło nie przez zadysponowanie środkami pieniężnymi przez posiadacza rachunku, lecz z innego powodu, na przykład w rezultacie działania przestępczego osoby nieuprawnionej. Posiadacz rachunku nie może wówczas realizować swojej wierzytelności w zakresie odpowiadającym wypłaconej bez jego dyspozycji kwocie aż do czasu skorygowania stanu konta przez bank. Wypłata środków pieniężnych osobie nieuprawnionej, niekorzystna dla banku, może być uznana in concreto za rozporządzenie niekorzystne, w rozumieniu art. 286 § 1 k.k., także dla posiadacza rachunku. Jego dobro prawne, mające źródło w umowie rachunku bankowego, zostaje bezpośrednio naruszone wtedy, gdy uprawnienie do uzyskania zwrotu zdeponowanych środków pieniężnych na każde żądanie nie zostanie zrealizowane przed skorygowaniem przez bank stanu konta. Do tego czasu posiadacz rachunku nie dysponuje środkami, które wypłacono osobie nieuprawnionej, co może pociągnąć określone ujemne następstwa w jego majątku, także w zakresie lucrum cessans. Nie ma więc podstaw, by a limine odmówić posiadaczowi rachunku statusu pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k., a w konsekwencji legitymacji do wniesienia aktu oskarżenia w trybie art. 55 § 1 k.p.k. wtedy, gdy osoba nieuprawniona, działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadziła do wypłaty środków pieniężnych z jego konta przez wprowadzenie w błąd przedstawiciela banku.

Postanowienie SN z dnia 28 kwietnia 2016 r., I KZP 3/16

Standard: 13390 (pełna treść orzeczenia)