Egzekucja z udziału małżonka we własności nieruchomości wchodzącej poprzednio w skład majątku wspólnego
Skutki ustania wspólności majątkowej (art. 46 k.r.o.) Małżeńskie stosunki majątkowe
Skoro wierzyciel jednego z małżonków po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej może "prowadzić egzekucję" z udziału tego małżonka we własności nieruchomości wchodzącej poprzednio w skład majątku wspólnego, a nie może tego skutecznie przeprowadzić, gdyż przeszkodę stanowi wpis w księdze wieczystej zawierający informację o istnieniu współwłasności na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej, to ma on interes prawny, aby uzyskać z akt stanu cywilnego określony dokument, który może być podstawą uregulowania stanu faktycznego i prawnego w aktach wieczystoksięgowych (zob. uchwała SN z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. akt III CZP 9/15).
Sąd w składzie obecnie orzekającym nie podziela zapatrywania, że relacja materialnoprawna pomiędzy sytuacją prawną skarżącego, a uzyskaniem wnioskowanego odpisu urzeczywistniłaby się dopiero w momencie złożenia wniosku o wpis w księdze wieczystej. Interesu prawnego w postępowaniu prowadzonym w oparciu o art. 45 ust. 1 p.a.s.c. należy upatrywać w potrzebie leżącej po stronie wnioskodawcy usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, bez realizacji której nie może on skorzystać z przysługującego mu uprawnienia, w tym przypadku dochodzenia egzekucji z udziału nieruchomości.
Jakkolwiek należy przyznać rację stronie, że ich niezłożenie albo niekompletność może uprawniać sąd do oddalenia wniosku, choć w tym zakresie orzecznictwo sądów wieczystoksięgowych, a także Sądu Najwyższego, jest niejednolite, to z samej możliwości oddalenia wniosku nie można wyprowadzać interesu prawnego do wystąpienia z żądaniem wydania dokumentu (zob. M. Z. Sondej, Niezłożenie wraz z wnioskiem wieczystoksięgowym wszystkich dokumentów wymaganych do jego dokonania, LEX/el. 2018).
Zgodnie z art. 31 ust. 2 u.k.w.h. wpis potrzebny do usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym może nastąpić, gdy niezgodność będzie wykazana orzeczeniem sądu lub innymi odpowiednimi dokumentami. W orzecznictwie wskazuje się, że to wyrok rozwodowy może być podstawą wpisania do księgi wieczystej byłych małżonków jako współwłaścicieli w częściach ułamkowych w miejsce ujawnionej tam dotąd współwłasności bezudziałowej, jednakże nie niweczy to uznania, że podstawą taką może być także skrócony odpis aktu małżeństwa zawierający wzmiankę o rozwodzie (zob. uchwała SN z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 16/01).
Wyrok NSA z dnia 25 listopada 2021 r., II OSK 2634/21
Standard: 79906 (pełna treść orzeczenia)
Wierzyciel jednego z małżonków, poszukując zaspokojenia z majątku wspólnego po ustaniu wspólności małżeńskiej, może skierować egzekucję do udziału swojego dłużnika w majątku wspólnym. Może prowadzić egzekucję z udziału tego małżonka we własności nieruchomości wchodzącej poprzednio w skład majątku wspólnego.
Stwierdzenie, że majątek wspólny po ustaniu wspólności małżeńskiej ma status współwłasności w częściach ułamkowych, która obejmuje poszczególne przedmioty wchodzące w jego skład, wystarczająco uzasadnia wniosek o istnieniu prawnej możliwości prowadzenia egzekucji z udziałów w tych przedmiotach w zakresie, w jakim przysługują one małżonkowi będącemu dłużnikiem. Udziały te należy traktować jako prawa zbywalne, a więc co do zasady podlegające egzekucji (por. art. 831 § 1 pkt 3 k.p.c.), których zbycie może przynieść dochód potrzebny do zaspokojenia wierzyciela.
Przepisy art. 1036 k.c. w związku z art. 46 k.r.o. uzależniają od zgody małżonka jedynie rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego, co oznacza jedynie czynności prawne, których celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zniesienie prawa majątkowego (por. uchwała SN z dnia 6 września 1996 r., III CZP 97/96). W razie skierowania egzekucji do udziału w przedmiocie należącym do majątku wspólnego po jej ustaniu może dojść do przeniesienia tego składnika majątku dłużnika (udziału we własności lub innym prawie) na inny podmiot, jednak podstawą tego przesunięcia nie jest czynność prawna. W przypadku egzekucji z udziału w nieruchomości przejście prawa do niego na nabywcę następuje na podstawie postanowienia o jego przysądzeniu (art. 999 § 1 w związku z art. 1004 k.p.c.). Nie dochodzi wówczas do rozporządzenia udziałem w rozumieniu art. 1036 k.c. w związku z art. 46 k.r.o., przepisy te mogą być zatem traktowane jako wyłączające lub ograniczające możliwości prowadzenia egzekucji z udziału w przedmiocie stanowiącym składnik majątku wspólnego po ustaniu wspólności małżeńskiej.
Drugi z przytoczonych poglądów trafniej charakteryzuje status przedmiotów należących do majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności. Jest on akceptowany przez przedstawicieli nauki, ale także w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 28 października 1998 r., II CKU 58/98 (nie publ.) Sąd Najwyższy stwierdził, że w toczącym się równocześnie postępowaniu o podział majątku dorobkowego byłych małżonków, tylko dłużnik zgłosił wniosek o ustalenie nierównych udziałów, a to oznacza, iż prowadzenie egzekucji do ułamkowej części nieruchomości nie narusza uprawnień małżonki, a także nie narusza uprawnień dłużnika. Gdyby w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd ustalił, że udział dłużnika w tym majątku powinien być wyższy, to tym samym jego sytuacja byłaby korzystniejsza, bo wynosząca ponad połowę część udziału nie byłaby objęta postępowaniem egzekucyjnym.
W wyroku z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK 414/10 Sąd Najwyższy zauważył, że po ustaniu wspólności majątkowej do nieruchomości małżonków stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 46 k.r.o.), co przesądza nie tylko status prawny tej nieruchomości (jej współwłasność), ale także odpowiedzialność małżonka będącego dłużnikiem składnikami majątkowymi tworzącymi jego majątek osobisty w chwili wszczęcia egzekucji za zobowiązania. Dopuszczalność egzekucji z udziału małżonka będącego dłużnikiem w nieruchomości stanowiącej współwłasność w częściach ułamkowych nie zależy od odpowiedniej aktywności wierzyciela, tj. od uprzedniego zajęcia przez niego prawa dłużnika do żądania dokonania podziału majątku wspólnego (art. 896 i 912 k.p.c.), wystąpienia na tej podstawie o podział majątku wspólnego i jego przeprowadzenia. Nie ma podstaw twierdzenie, że do chwili podjęcia takich czynności przez wierzyciela ustawodawca chroni prawa małżonków, których wspólność majątkowa ustała.
W postanowieniu z dnia 7 kwietnia 2011 r., IV CSK 375/10 Sąd Najwyższy stwierdził, że wyrok uwzględniający powództwo oparte na art. 527 k.c. upoważnia wierzyciela do zaspokojenia się jedynie z przedmiotu lub prawa, które stanowiły uprzednio własność dłużnika i w wyniku czynności uznanej później za bezskuteczną wobec wierzyciela weszły do majątku osoby trzeciej. Jeżeli w wyniku uwzględnienia skargi pauliańskiej podział majątku wspólnego w zakresie nieruchomości dokonany przez małżonków po wcześniejszym skutecznym zniesieniu wspólności ustawowej małżeńskiej uznany został za bezskuteczny, to w świetle art. 532 k.c. oznacza to, że wierzyciel może zaspokoić się jedynie z udziału w tej nieruchomości, jaki przed podziałem należał do dłużnika. Niezakwestionowane i skuteczne zniesienie przez małżonków wspólności ustawowej doprowadza do tego, że nieruchomość staje się ich współwłasnością w częściach ułamkowych. W wyniku podziału majątku wspólnego dłużnik przeniósł na małżonkę własność jedynie swego udziału w nieruchomości, zatem prawem, które w wyniku tej czynności wyszło z jego majątku i weszło do majątku jego małżonki, był jedynie jego udział we współwłasności nieruchomości, a nie cała nieruchomość, w której pozostały udział należał do małżonki dłużnika. Na tej podstawie Sąd Najwyższy uznał, że wyrok stwierdzający bezskuteczność podziału majątku wspólnego w zakresie nieruchomości upoważnia wierzyciela jednego z małżonków do zaspokojenia się jedynie z udziału, jaki przed podziałem miał ten małżonek we współwłasności nieruchomości, nie upoważnia natomiast do prowadzenia egzekucji lub obciążania całej nieruchomości.
Przyjęcie, że sytuacja spadkobierców do chwili działu spadku jest bardzo podobna do tej, w jakiej znajdują się małżonkowie w okresie od ustania wspólności majątkowej między nimi do czasu podziału majątku wspólnego nie musi się przekładać na prowadzenie egzekucji długu jednego ze współuprawnionych z majątku objętego wspólnością, w okresie przed dokonaniem jego podziału. Zawarte w art. 46 k.r.o. odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o wspólności majątku spadkowego, które uzupełnia regulację statusu majątku wspólnego po ustaniu wspólności małżeńskiej, nie obejmuje odesłania do przepisów procesowych normujących dopuszczalność prowadzenia egzekucji ze spadku, w których ustalone zostały ograniczenia dopuszczalności egzekucji "ze spadku" (art. 779 § 1 k.p.c.).
Ograniczenia dopuszczalności prowadzenia egzekucji ze wspólnej masy majątkowej i warunki, od których zależy ich zniesienie zostały określone w odniesieniu do egzekucji z majątku wspólnego objętego wspólnością małżeńską (a contrario art. 776[1], 891[2] i 9231 k.p.c.), z majątku wspólnego wspólników spółki prawa cywilnego (art. 778 k.p.c.) oraz ze spadku aż do jego działu (art. 779 § 1 k.p.c.). Ustawodawca nie przewidział identycznego uregulowania w odniesieniu do małżonków, pomiędzy którymi ustał ustrój wspólności ustawowej. Przeciwko dopuszczalności takiej egzekucji nie przemawia także to, że do czasu podziału majątku wspólnego każdemu z małżonków przysługuje uprawnienie do zgłoszenia żądania ustalenia nierównych udziałów w tym majątku (art. 43 § 2 k.r.o.), uprawnienie to bowiem małżonek może zrealizować tylko w postępowaniu sądowym, natomiast skutek w postaci ustalenia, że udziały małżonków nie są równe, wymaga konstytutywnego orzeczenia sądu. Do chwili jego uprawomocnienia się należy przyjmować, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, o czym wyraźnie stanowi art. 43 § 1 k.r.o. Przepis ten, w odróżnieniu od art. 197 k.c., przy określaniu wielkości udziałów nie odwołuje się do pojęcia domniemania, lecz kategorycznie stwierdza, jak kształtują się w tym zakresie z mocy samego prawa stosunki pomiędzy małżonkami. Stanowi on wystarczającą podstawę prawną do wiążącego określenia wielkości udziału małżonka w przedmiocie należącym do majątku wspólnego w prowadzonym przeciwko temu małżonkowi postępowaniu egzekucyjnym.
Skoro ustawodawca nie nałożył na małżonków obowiązku przeprowadzenia podziału majątku objętego wspólnością ustawową i nie wyznaczył terminu, w którym powinni dochodzić roszczeń rozstrzyganych w postępowaniu działowym, to nie można opisywać statusu poszczególnych składników majątku wspólnego jedynie tymczasowo. Takie podejście destabilizowałoby stosunki prawne odnoszące się do przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego. Nie ma żadnych powodów, żeby na wierzycieli małżonków przenosić powinność inicjowania postępowań o podział ich majątku wspólnego, gdy uzyskaniem takiego rozstrzygnięcia nie są zainteresowani sami małżonkowie.
Małżonek niebędący dłużnikiem dysponuje środkami prawnymi, za pomocą których może przeciwdziałać egzekucji z udziału w przedmiocie wchodzącym w skład majątku wspólnego, jeżeli twierdzi, że taka egzekucja narusza jego prawa. Od jego aktywności zależy przede wszystkim to, czy dojdzie do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, a jeśli tak się stanie, to jest on uprawniony do wytoczenia powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji w zakresie, w jakim wskutek wydanego orzeczenia zajęcie wykracza poza udział należący do małżonka, przeciwko któremu kieruje się egzekucja. W celu zapobieżenia zbyciu tej części udziału małżonek jako powód w sprawie o zwolnienie z egzekucji może również ubiegać się o udzielenie zabezpieczenia przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego (art. 755 § 1 pkt 3 k.p.c.); zabezpieczenie takie może uzyskać nawet na etapie postępowania o ustalenie nierównych udziałów. Jeżeli żądanie to połączy z wnioskiem o podział majątku wspólnego (art. 567 k.p.c.), to w postępowaniu działowym będzie mógł uczestniczyć również wierzyciel (art. 510 § 1 k.p.c.) i wówczas uzyskaniu zabezpieczenia przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie sprzeciwia się zasada, że jego udzielenie nie może ingerować w prawa osób niebiorących udziału w postępowaniu, w którym go udzielono.
Większość rozważonych wyżej argumentów skłania do wniosku, że de lege lata wierzyciel jednego z małżonków, poszukując zaspokojenia z majątku wspólnego po ustaniu wspólności małżeńskiej, może skierować egzekucję do udziału swojego dłużnika w majątku wspólnym.
Egzekucja do udziału w prawie własności rzeczy - zarówno ruchomości, jak i nieruchomości - może jednak okazać się mniej skuteczna niż egzekucja skierowana do tej rzeczy (prawa jej własności). Nie można wówczas wyłączyć, że wierzyciel jednego z małżonków, zamiast prowadzić egzekucję do udziału swego dłużnika we własności przedmiotu należącego do majątku wspólnego po ustaniu wspólności, zdecyduje się na skierowanie egzekucji do prawa, z mocy którego małżonek będący dłużnikiem może żądać podziału majątku wspólnego (art. 912 k.p.c.).
Uchwała SN z dnia 17 kwietnia 2015 r., III CZP 9/15
Standard: 13259 (pełna treść orzeczenia)